Intervistë me George Steiner
Kjo intervistë është bërë në vjeshtë të vitit 1994, disa ditë para emërimit të Steiner-it si arendator i parë i profesoratit të Lordit Weidenfeld të Letërsisë Krahasimtare në Oxford. Pasi kjo është katedra e parë për letërsinë krahasimtare si në Oxford ashtu edhe në Cambridge dhe pasi Steiner-i kishte pasur gjithmonë perceptim të përzier dhe shpesh kontrovers në Angli, emërimi i tij qe përshëndetur me një shpërthim interesi në shtypin britanik, me temë kryesore kthimin e shkapërdarit.
I lindur në Paris nga prindër vjenezë në vitin 1929, Steiner-i erdhi në Shtetet e Bashkuara më 1940. Diplomoi në Universitetin e Chicago-s, magjistroi në Harvard dhe doktoroi në Oxford, ku publikut, në fjalën inauguruese, ia përkujtoi me ironi se versioni i parë i disertacionit të tij ishte refuzuar për shkak se ishte shumë afër fushës për të cilën Oxford-i nuk kishte dhënë mësim atyre ditëve: letërsinë krahasimtare.
Steiner-i ka dhënë mësim në universitete amerikane si në Stanford, New York University dhe Princeton, por më së shumti karriera e tij akademike është zhvilluar në Angli dhe Zvicër. Në Universitetin e Gjenevës ai mbajti katedrën e letërsisë krahasimtare derisa u pensionua. Në Universitetin e Cambridge-it ai mban funksionin e përjetshëm si Njeri i Jashtëzakonshëm i Kolegjit Churchill. Ai tash mban kurse të shkurtra në universitete të ndryshme italiane dhe në Gjenevë.
Lista e librave të Steiner-it është goxha e gjatë. Përfshin libra nga letërsia, filozofia dhe kritika kulturore; ndër të tjera, edhe këto: Tolstoi dhe Dostojevski (1959), Vdekja e tragjedisë (1961), Gjuha dhe heshtja (1967), Jashtëterritorial (1971), Në kështjellën e mjekërkaltrit (1971), Fushat e forcës: Fischer-i dhe Spassky në Reikjavik (1973), Pas Babilonisë (1975; botimi i riparë 1992), Mbi vështirësinë dhe ese të tjera (1978), Martin Heidegger-i (1978) Antigones (1984), George Steiner: A Reader (1984) dhe Prani reale (1989). Steiner-i, po ashtu, ka botuar tri volume të prozës: Anno Domini: tri rrëfime (1964), romanin Mbartja deri në San Cristobal e A.H. (1981) dhe Dëshmi të tri parabolave (1993). Gjithashtu ka edituar (me Robert Fagles) Homeri: koleksion i eseve kritikuese (1962) dhe Libri i Penguin-it për përkthimin modern të vargjeve (1966). Këtë verë Faber&Faber do të botojë koleksionin e prozës, Thellësitë e detit dhe një koleksion të eseve, Asnjë pasion i harxhuar.
Saktësisht për shkak se formimi i tij është aq i llojllojshëm dhe interesat aq të gjera, Steiner-i kurrë nuk ka rënë në asnjë nga kategoritë aktuale letrare, intelektuale apo kulturore. Përkthimi, që e ka preokupuar gjatë gjithë karrierës së tij, sjell metaforën më të mirë për punën e tij: përkthimi në kuptimin e të lëvizurit matanë vijave dhe kufijve, e të lëvizurit nga një fushë në tjetrën.
Karakteristikë e fortë e Steiner-it dhe e veprës së tij është inteligjenca gjithmonë e mbjellë në diapazonin e tij të dijes dhe në instinktin e tij madhështor narrativ. Rrallë, madje edhe kur qëndron në majat spekuluese apo teorike, mund t’i shpëtojë Steiner-it të mos e ilustrojë temën me ndonjë anekdotë dhe kënaqësia që tregon gjatë rrëfimit të storjeve është pothuajse fizike.
Ndonëse Steiner-i ka një bujari të jashtëzakonshme të shpirtit, gjallëria e tij legjendare ndihet. Ai mund të bëhet frikshëm polemizues; e do argumentin e mirë, posaçërisht me një kundërshtar të denjë dhe kur niveli intelektual është i lartë.
Bisedat zunë vend edhe në zyrën moderne të gjerë të Steiner-it në Kolegjin Churchill, edhe në dhomën e ndejës të shtëpisë së tij në Cambridge. Në raftet e librave qëndronin figura shahu, ndër pasionet e tij të forta, së bashku me botimet e para të Heidegger-it dhe Kant-it, Coleridge-es dhe Byron-it. I veshur rehatshëm me pulovër dhe pantallona të gjerë, Steiner-i merret me Jemi-n, qen stani i vjetër anglez, duke e ushqyer me biskota çokollate të pas darkës. Tërë ditën bie telefoni i uruesve me rastin e caktimit në Oxford, e Steiner-i ndërron gjuhët nga anglishtja në gjermanishte, e pastaj nga frëngjishtja në italishte. Pas disa ditësh, më shumë se një mijë njerëz do të tubohen në hollin e Renesancës në Oxford ku Steiner-i do të mbajë fjalimin inaugurues.
INTERVISTUESI: Njëherë u jeni referuar “durimit të të kuptuarit” dhe “fundit të hapur të të pyeturit” që proza mund të ngrejë, dhe prapë i keni përshkruar shkrimet tuaja artistike si “alegori të argumentit, vënie në skenë të ideve”. Ende i konsideroni të jenë “vënie në skenë të ideve”?
GEORGE STEINER: Pikërisht ashtu. Shkrimi im i prozës vjen nën një udhërrëfim shumë të përgjithshëm të atyre mësuesve, kritikëve, dijetarëve që u pëlqen të provojnë dorën e vet një herë apo dy në jetën e tyre. Tregimet e mia të hershme tashmë paraqesin një përpjekje për të menduar lidhur me çështjet me të cilat merrem. Mendoj se Mbartja për në San Cristobel e AH është më shumë se kaq. Ai libër mund të ketë një jetë të caktuar. Dëshmitë është një tjetër parabolë, një parabolë intelektuale; por ligjëratat në AH, pjesët e romanit që mbase mund të kenë prekur me të vërtetë njerëzit, janë gjithashtu ese. E di këtë. Janë qëndrime të doktrinës, të besimit, të bindjes, e të pyeturit. Misteri përmes të cilit një artist kreativ disi e nxjerr (nuk e dimë përgjigjen) një zë, një karakter tredimensional, dhjetë-dimensional që bën jetë të pavarur, ka të bëjë shumë pak me inteligjencën e kulluar apo me fuqitë sistematike, analitike. Ka romancierë shumë inteligjentë, Zoti e di, dhe ndoshta Prusti ishte mendja më e fuqishme e shekullit në disa mënyra, intelektualisht; por shumë nuk janë aspak të tillë. Nuk mund të japin shpjegimin e ardhjes spontane të bashkimit të gjërave brenda vetes dhe gjuhën e asaj zanafillës së të jetuarit, i asaj gjëje që ecën para jush ashtu që ju e harroni emrin e autorit. Kjo është gjenia, ky është kreativiteti dhe unë sigurisht nuk e kam këtë. Dy faqe të Çehovit krijojnë për juve një botë të tërë dhe ju kurrë nuk i harroni zërat. Ja ku janë. Kjo është diçka shumë e ndryshme, mendoj, nga ajo që dikush si unë mund të bëjë.
INTERVISTUESI: Pra, roli i ideve në prozë është i nënrenditur?
STEINER: Çfarë pyetje të vështirë që bëni! Ka romane që dikush mund t’i quajë të mëdhenj, por kjo është për shkak të përmbajtjes ideologjike, intelektuale. Shumë nga Thomas Mann-i mund të jetë e këtillë. Për romanin e Musil-it, Njeriu pa cilësi është shkruar nga po aq filozofë sa edhe kritikë letrarë. Por, kjo është e rrallë. Mos pyet asgjë të këtillë për formësuesin më të jashtëzakonshëm të prozës – mos qesh – të kohës sonë, që është Georges Simenon. Mund të marr nga rafti im dhjetë apo dymbëdhjetë Maigret (detektiv fiksional i krijuar nga Simenon shën. i përkth.), dhe nuk të merr më shumë se pesë apo dhjetë faqe, si te Balzaku, apo njëzet, si te Dikensi (i cili është me të vërtetë i ngadalshëm për t’ia filluar; ashtu edhe Balzaku): Simenoni e bën këtë në dy apo tre paragrafë. Është një roman për Maigret që hapet me një zhurmë të thekshme. Në tre të mëngjesit në Pigalle, në qarkun e vjetër të dritave të kuqe të Parisit, një pronar i një klubi nate tërheq poshtë grilat, për ta mbyllur lokalin. Jashtë kësaj zhurme të vetme, të fokusuar kundrejt karrocës së parë të qumështit, fokusuar kundrejt hapave të atyre që shkojnë në shtëpi për të fjetur dhe atyre që fillojnë të vijnë në Les Halles për të marrë ushqimin e gatshëm për ditën, Simenon-i jua jep jo vetëm qytetin, jo vetëm diçka për Francën të cilën asnjë historian nuk mund ta anashkalojë, por dy apo tre njerëz që do të jenë të rëndësishëm në storje, e që tashmë janë para teje. Simenon-i disi e vëren që hapat e njeriut që tërheq grilat, teksa ikin tutje nga klubi i natës, kanë një zvarritje hezituese kurioze. Dhe ja ku jeni, ky është çelësi i parë i rëndësishëm në storje. Tash kjo është mysterium tremendum i krijimit të personit autonom. Po, mund të ketë aty ideologji. Kisha privilegjin e të njohurit me Arthur Koestler-in dhe çfarë pos aktit suprem të ideve do të mund të shtynte shkrimin e Errësirë në mesditë. Kjo më duket rast skajor. Sigurisht do të lexohet jo për Gletkin-in dhe Rubashov-in si karaktere fiktive, por për shkak të argumentit të jashtëzakonshëm mbi stalinizmin, mbi marksizmin, mbi torturën dhe horrorin: cila është natyra e një angazhimi ideologjik ndaj vdekjes? Cila është natyra e rrenës në mënyrë që të mbrohet një çështje e mirë? Por, është një libër aq i pasur. Koestler-i paraqet mjaftueshëm denduri jete dhe të qenit kështu nuk është një skript i ideologjisë.
INTERVISTUESI: Do të dëshironit të shkruanit më shumë prozë artistike?
STEINER: Po, mirëpo nuk jam me temat që më tërheqin shumë. Vazhdimisht tërhiqem nga fillimi i një tregimi apo romani të vogël nga subjekti i këtillë: jemi ose në një ishull grek gjatë kohës së kolonelëve apo në Turqi apo në Amerikën Jugore: kudo në tokë, por në shtet policor. Burri shkon në shtëpi te gruaja dhe fëmijët dhe në kohën kur ata shkojnë në shtrat apo hanë darkë, ajo nuhat të torturuarit në trupin e tij (ai ishte duke torturuar tërë pasditen). Ai kurrë nuk flet për këtë, kurrë nuk ka ndonjë shenjë se çfarë pune bën, por gruaja e di: ato e dinë që po ndajnë shtretërit me burrat që kanë bërë atë që kanë bërë me trupat e burrave të tjerë dhe grave. Burimi përfundimtar është Lisistrata e Aristofanit, për gratë që refuzojnë të flenë me burrat e tyre derisa ata e ndalin luftën. Por, këtu nuk është puna se nuk donë të flenë me ta, por ajo sëmundja e tmerrshme fillon të pushtojë aktin e vetë dashurisë dhe përfundimisht ato fillojnë t’i vrasin burrat e tyre. Pastaj, janë fëmijët: si jetojnë fëmijët me dijen se çfarë bëjnë etërit e tyre?
Por, kjo duhet të bëhet nga një mjeshtër, e unë nuk jam. Kam vazhduar ta provoj e ta bëj që të ecë dhe pastaj bëhet çjerrëse, e shtangët, abstrakte. Një mjeshtër do ta dinte se çfarë të thoshte për darkën, për pakëz zhurmë në dhomën e fjetjes dhe do ta bënte shkrimin të rridhte. Ai do t’ju bënte për vete.
Storja tjetër me të cilën jam kacafytur ka subjekt më të butë. E shikoj krizën aktuale të martesës, posaçërisht pasi tani jetojmë gjatë. Kam bërë shënime të imta për një storje ku një martesë shndërrohet në miqësi të thellë, por natyrisht dëshira ka ikur dhe në këtë mënyrë edhe dashuria gjithashtu, pasi miqësia nuk është e njëjta gjë si dashuria. Kjo i ngjan një fjalie të një letre të Rilkes drejtuar gruas të cilën e braktisi herët dhe më nuk e pa kurrë: “Mbaje mend që në një martesë të mirë njëri bëhet roje i dashur i vetmisë së tjetrit”. Çfarë fjalie fantastike. Do të doja ta zhvilloja këtë paradoks: që dëshira dhe vitaliteti i martesës kanë më shumë shans mbijetese atje ku ka armiqësi të thellë.
Pra, këto janë dy temat me të cilat merrem e merrem, por atyre u duhet një romancier i vërtetë, e unë nuk jam i tillë.
INTERVISTUESI: E çka me poezinë? Ju keni shkruar poezi.
STEINER: Po, kam botuar në Oxford, në revistën Poetry kur qëndronte mirë, madje edhe në The Paris Review. Shkollimi im në liceun francez, i cili, në disa aspekte ende të përkujton shekullin e nëntëmbëdhjetë, përfshinte të mësuarit konstant me zemër, më tutje mësimet konstante të latinishtes, pastaj të greqishtes. Kjo ishte e tëra e bazuar në supozimin se një burrë i shkolluar – ndoshta duhet ta shtoj grua, por kjo do të ishte hipokrizi: ishte gjë thelbësisht mashkullore – mund të shkruajë vargje. Neve na kërkonin të imitonim pasazhe të famshme latine, pastaj frënge: variante në një temë të njohur në letërsi. Pritej nga ju të shkruanit vargje që u shkonin pas formave strukturale dhe rregullave: sonet, ode, vargje heroike. Askush nuk priste të kishit gjenialitet spontan, por mjeshtri, një techne, fjalë greke që na jap “teknologjinë” apo “teknikën” tonë. Ishte një “zotësi” – fjalë pothuajse e humbur nga fjalori ynë në këtë kuptim – sikur puna me grep apo loja në piano për zonjushat e reja, apo sikur ngjyrat e ujit.
Pra, isha i stërvitur ashtu dhe kur u futa plotësisht në botën e gjuhës angleze, shkrova poema, disa nga të cilat kishin mbase diçka më të madhe se një hije e imtë. Disa mund të kenë pasur shkëndija të intensitetit intim dhe nevojës, por në tërësi ishin vargëzime, kurse distanca mes vargëzimit dhe poezisë matet me vjet-dritë. Poeti i rangut të parë gëlltit, brendëson krejt dijen e tij, secilën pikë, madje pa qenë nevoja ta emërtojë këtë për vetveten. Lidhja në një poezi të vërtetë mes formës dhe asaj që e quajmë përmbajtja është aq organike sa, nëse do ta pyesnit një poet të vërtetë se përse një poezi ishte ode, pse ishte varg i lirë, pse ishte monolog dramatik, ai do të thoshte: “Mos u bëj gomar. Lexoje! Nuk mund të jetë ndryshe”.
Nuk duhet të jemi kaq romantikë për këtë. Ben Jonson shkruan përmbledhje proze dhe pastaj prodhon disa nga lirikat më magjepsëse. Dryden dhe Pope punojnë nga proza në varg: disa nga vargjet e tyre më të mira janë një lloj i ngritur i prozës. Por, sigurisht, që nga romantikët, kjo nuk është si e konceptojmë “vërshimin spontan të ndjenjave të fuqishme” në formulën Wordsworthiane. Shkollimi në lice ishte e kundërta: nëse vërshonit duhej ta fshinit.
INTERVISTUESI: Çfarë ndodhi me traditën e njeriut të letrave, për ç’gjë aluduat më herët?
STEINER: Është nën dyshim të thellë. Të bëjmë pak histori. Njeriu i letrave paraqiste një lloj të konsensusit të shijes dhe të interesimit në shoqërinë e tij. Njerëzit dëshironin të dëgjonin për letërsinë, artet nga një jospecialist i kultivuar. Macaulay, Hazlitt – njerëz të lartë të letrave – pothuajse bënë një libër të recensioneve; ishin aq të gjata. Ishte koha për këtë lloj të botimeve. Njeriu i letrave mund të shkruante gjithashtu poezi dhe prozë artistike, apo biografi, dhe në Angli tradita ende nuk ka vdekur. Ne ende e kemi Michael Holroyd-in, studentin tim Richard Holmes, i cili është sot aq i duartrokitur, e kemi Cyril Connolly-n, Pritchard-in, që është një shkrimtar i mprehtë i tregimeve të shkurtra, kritik konstant, recensionist konstant. Dhe, unë nuk jam një i tillë që tallet me J.B. Priestley-n. Njerëzit që tallen me Priestley-n do t’i jepnin dhëmbët e syrit për ta pasur një çikë talent si të tij. Ndërkaq, Robert Graves, kritik, biograf, shkruajtës memoaresh, në shumë fusha, që ishte një poet aq fin, ishte njeriu suprem i letrave.
Secili nga kundërshtarët e mi, secili nga kritikët e mi do t’ju thotë që unë jam një gjeneralist i shpërndarë hollë në një epokë kur kjo nuk bëhet më, kur dituria e përgjegjshme është dituri e specializuar. Një recension i botuar për edicionin e parë të Pas Babilonisë nga një gjuhëtar shumë i shquar, tashmë plak, ende gjallë dhe dikush që e respektoj goxha shumë: prift i lartë i mandarinëve. “Pas Babilonisë është një libër shumë i keq”, fillon recensioni, “por mjerisht është një klasik”. Pra, i shkrova këtij profesori dhe i thashë që asnjë recension nuk më kishte nderuar më shumë, posaçërisht ajo fjala mjerisht, që ishte përdredhje nga ai. Mund të jetoj me këtë. Pastaj, ai më shkroi diçka shumë interesante. Ai tha që kemi arritur pikën ku asnjë njeri nuk mund të mbulojë të gjithë fushën e linguistikës dhe poetikës së përkthimit. Ky libër, tha ai, do të duhej të shkruhej, nën mbikëqyrjen tënde, nga gjashtë apo shtatë specialistë. Dhe i shkrova prapë: “Jo, nuk do të duhej. Do të çohej dëm dhe do të përfundonte duke mbledhur pluhur në sistemimet teknike”. E preferoj rrezikimin e madh. Kishte gabime, kishte pasaktësi, për shkak se një libër me të cilin ia vlen të jetosh është akt i një zëri, akt i pasionit, akt i një personi. Patëm mospajtime të buta, por të thella. Ai tha jo, kjo nuk mund të bëhet. Mund të bëhej deri në Luftën e Dytë Botërore, por që nga atëherë ndarja e diturisë u bë e madhe, madje edhe në shkencat humane, dhe mendjet e fuqishme shpenzuan një jetë të tërë duke punuar në specialitetin e tyre pak a shumë të vërtetë, e jo më në tërë tablonë. Pra, ky është mospajtimi qendror. Njeriu i letrave – dhe çfarë ishte George Orwell-i nëse nuk ishte njeri i letrave, çfarë ishte Edmund Wilson-i, të cilin e pasova në The New Yorker njëzet e shtatë vjet më parë? – pra, njeriu i letrave u bë shumë i dyshimtë.
INTERVISTUESI: A ka ndryshuar raporti mes letërsisë dhe kritikës?
STEINER: Mendoj që po. Mund të bisedonim dhjetë orë. Jam i përkushtuar ndaj pikëpamjes së hidhët pasionante se ne jetojmë në një periodë bizantine, një periodë aleksandrine, ku komentatori dhe komenti lartësohen mbi origjinalin. Saint-Beuve vdiq hidhët duke vërejtur: “Askush kurrë nuk do të ngrejë statujë për një kritik”. O Zot, sa gabim e kishte! Sot na thuhet që ka teori të kritikës, që kritika dominon – dekonstruksioni, semiotika, post-strukturalizmi, postmodernizmi. Është atmosferë shumë e çuditshme, e përmbledhur nga ai njeriu i gjenisë së padyshimtë, Monsieur Derrida, kur ai thotë se secili tekst është një “pretekst”. Kjo është frikshëm një nga fjalët më triviale, më të gabuara, më destruktive që është thënë ndonjëherë. Që do të thotë? Që pa marrë parasysh staturën e poezisë, ajo pret për komentatorin dekonstruksionist; është shkas i thjeshtë për të bërë ushtrime. Kjo për mua është qesharake përtej shprehjes me fjalë. Walter Benjamin tha se një libër mund të presë një mijë vjet e palexuar derisa lexuesi i duhur ndodh të vijë. Librat nuk janë në ngutje. Një akt i krijimit nuk është në ngutje; ai na lexon, na privilegjon pafundësisht. Mendimi se është koha për mençurinë tonë më mbush me hidhësim hutues dhe zemërim. Mendimi se studentët sot lexojnë kritikë të dytë apo të tretë të kritikës dhe lexojnë përditë e më pak letërsi të vërtetë, është absolutisht vdekje e naivëve normalë dhe e rendit logjik të prioritetit.
INTERVISTUESI: Kanë dështuar shkencat humane të na bëjnë më të njerëzishëm? Ende besoni që shkollimi letrar ironikisht mund t’i ushqejë mizorinë politike dhe barbarizmin?
STEINER: Nazizmi, komunizmi, stalinizmi më kanë bindur për këtë paradoks qendror: librarëzimi (Steiner e përdor fjalën e vjetër angleze bookishness), shkrim-këndimi në nivele të larta, secila teknikë e propagandës kulturore dhe trajnimit, jo vetëm që mund të shoqërojë egërsinë dhe shtypjen dhe despotizmin, por në pika të caktuara edhe ta ushqejë. Jemi stërvitur gjatë tërë jetës sonë në abstrahim, në imagjinaren, dhe ne e zhvillojmë një fuqi të caktuar – gjoja fuqi – të identifikimit me imagjinaren, për ta mësuar, për ta thelluar (sa fëmijë ka Lady Macbeth?). Pastaj shkojmë në rrugë dhe atje është një ulërimë dhe ka një jorealitet të çuditshëm. Imazhi që dua ta përdor është ky: Isha për të parë një film shumë të mirë herët pasdite. Është një ditë e ndritshme, me diell. Pasi dal nga kinemaja në diell, pasdite në qytet, kam shpeshherë ndjenjën e neverisë, e humbjes së baraspeshës. Më merr sekonda, minuta, nganjëherë më shumë, për t’u fokusuar prapë në realitet.
INTERVISTUESI: Për të dalë nga shpella e Platonit?
STEINER: Edhe më i fortë, për shkak të mënyrës qesharake, në të cilën ndikimi i një filmi duhej të ishte një ndikim i mbrëmjes. Pse shikimi i një filmi në kinema ditën është i çuditshëm dhe thellësisht i pavend? Tashmë e zgjeroj këtë përvojë në këtë gjë: kaloj tërë ditën në një dhomë me studentët, përreth tavolinës sime të seminarit në Gjenevë. Përpiqemi të dalim diku me problemin e trimërisë ekstreme të rolit të Cordelia-s në Mbretin Lir, që është diçka më pak se nëntëdhjetë radhë. Askush nuk e beson derisa i numëroni. Apo heshtjet e mëdha në letërsi, karakteret që vijnë dhe nuk thonë gjë – nga Eskili te Dostojevski – apo thonë vetëm disa fjalë. Apo idioti në fund të Boris Godunov: ai këndon dy nota që ecin përmes krejt botës në dëshpërim dhe tmerr. Dhe studentët janë përgjigjur, ju jeni përgjigjur, ju e dini çështjen me zemër, ju mbush, dhe ju ikni, ecni në rrugë dhe e shihni kryetitullin: “Një milion të vdekur në Ruanda”. Nuk është vetëm ajo se ju jeni të mpirë nga tmerret e përhershme të shekullit tonë, puna është se ato as që ju hyjnë në imagjinatë.
Për mua, pikë kthese personale ishte Pol Poti. Shumë pak deri në atë kohë dinin për Auschwitz-in. Po, kishte bastardë që e dinin, ishin të bijtë e bushtrave që e dinin dhe nuk e besonin, por ishin në numër të vogël. Sekreti i nazistëve lidhur me këtë ishte fort efikas. Fushat e vrasjes qenë në radio dhe televizion teksa realizoheshin, dhe na thuhej se Pol Poti po varroste për së gjalli njëqind mijë burra, gra dhe fëmijë. Tash nuk mund ta lidh kuptimin e sinqertë të frazës “të varrosë për së gjalli një burrë, një grua apo një fëmijë”. Ama, njëqind mijë! Pothuajse më lanë mendtë atyre ditëve të pafuqisë së hidhur. Isha i obsesionuar me shpresën që Rusia dhe Amerika do të thoshin: “Ne nuk i dimë bëmat e drejta e të gabuara të kësaj hallakame të pashoqe gjeopolitike, por dyzet e pesë vjet pas Holokaustit apo pas gulagut, nuk mund të rruhemi në mëngjes, nuk mund ta shikojmë veten, duke e ditur që njëqind mijë njerëz janë varrosur për së gjalli; zhileta nuk punon në lëkurë. Asnjë grua nuk mund të pudroset e të mendojë për veten si për një njeri. Nëse nuk e ndaloni këtë, do të vijmë”. Shpresoja që Izraeli do të bënte një deklaratë të tillë, për arsye të qarta. Heshtje totale, heshtje totale lidhur me intervenimin apo përzierjen. Pol Poti vazhdoi, i varrosi për së gjalli, i vrau edhe një milion e gjysmë të tjerë, duke i kastruar njerëzit për së gjalli në fusha, kurse sot ne i shesim armatim.
Tashmë, Kamboxhia u bë për mua pikë kthese e një lloji të pashpresës absolute, të dëshpërimit. Ruanda erdhi dhe nesër x, y, apo z. Dhe këtë herë ne e dimë. Do ta bëj – dhe po e përdor këtu një fjalë pompoze – dallimin ontologjik, dallimin kuintesencial mes kohës kur nuk e dinim dhe mbase nuk mund të bënim gjë lidhur me çështjen (a do të duhej t’i bombardonim apo jo binarët e trenit për në Auschwitz, mbetet një nga argumentet më të hidhura; do të duhej të provonim; okej!) dhe kësaj kohe, kur e dinim vogëlsinë e kundërshtarit, që ishte asgjë në krahasim me fuqinë e pjesës tjetër të botës: Monsieur Pol Poti dhe Kmerët e tij të çmendur të Kuq. Asgjë nuk u bë, e ne tash po e riarmatosim.
INTERVISTUESI: Cilat janë ndërlikimet pra, për punën tuaj si mësues?
STEINER: Kam qenë skajshmërisht i shqetësuar për këtë. Ndërlikimet janë se jam përpjekur ta vë në pah këtë për ata që mësojnë me mua. Do të dëshiroja të mbahesha mend si mësues i mirë i leximit dhe mendoj leximit shërues në kuptimin e thellë moral: leximi duhet të na çojë te një vizion, duhet të na nxisë humanitetin tonë, duhet të na bëjë më pak të aftë të kapërcejmë pa u vërejtur. Por, nuk e di nëse kam pasur sukses, as për të tjerët, as për veten.
A ka diku ndonjë lloj edukimi, shkollimi në poezi, muzikë, art, filozofi që do ta bënte një qenie njerëzore të paaftë për t’u rruar në mëngjes – më falni për këtë imazh banal – për shkak të pasqyrës që hedh prapa në të diçka jonjerëzore apo nënnjerëzore? Këtu i godas me çekan mendimet e mia, shkrimet e mia. Prandaj dhe lëvizja në Prani reale duke shkuar rreth atij qoshku fort të vështirë, drejt teologjisë. Çka lidhur me poetët e mëdhenj, artistët e mëdhenj të cilët dinin për gjëra të këtilla – Dante, për shembull, apo Shekspiri? A mund diçka të na bëjë të paaftë ndaj ndijimeve të caktuara, të paaftë ndaj verbërisë, shurdhërisë? A ka diçka që do ta bënte imagjinatën të përgjegjshme ndaj principeve të realitetit të të qenit njeri? Kjo është çështja.
INTERVISTUESI: Si pra, pesëdhjetë vjet më vonë, e vlerësoni thënien e famshme të Adornos: “Nuk ka poezi pas Auschwitz-it”?
STEINER: Më qe dukur në atë kohë diçka absolutisht natyrore dhe thelbësore për ta thënë; dhe kisha shpresa për përgënjeshtrim. Ky përgënjeshtrim erdhi me poezinë e Paul Celan-it, që e hodhi poshtë atë deklaratë – dhe Adorno e mësoi këtë para se të vdiste. Të ecim disa hapa prapa. Çështja e pahijshme e numërimit të kokave të vdekura nuk ngrihet, por i grupoj kampet e përqendrimit, kudo që janë, në Poloni, Gjermani apo gjithandej atyre vendeve të mallkuara: dukuria e burgosjes dhe eliminimit masiv të milionave njerëzve nga njëri cep i botës te tjetri. Një nga përgjigjet e mundshme është të thuhet se krejt kultura jonë është provuar si absolutisht impotente dhe e cenueshme, madje i zbukuron këto. Gieseking-u ishte duke e luajtur muzikën për piano të Debyssy-së në netët kur dikush mund të dëgjonte ulërimat e njerëzve në vagonët e mbyllur në stacionin në Munih, rrugës për në Dahau, thjesht jashtë Munihut. Mund të dëgjoheshin gjatë tërë rrugës e deri te salla e koncertit.
Pra, ishte një kritikë nihiliste, që ishte e Adornos, apo formulimi i Walter Benjamin-it: “në themel të secilës vepër të madhe arti është një stivë barbarizmi”. Mund ta merrni këtë drejtim, si shumë në shkollën e Frankfurtit që bënë, por çoje një hap para dhe thuaj: “Ta mbyllim për pak kohë”. Shpesh e kam një ëndërr për një moratorium të diskutimit të këtyre gjërave – për dhjetë vjet, pesëmbëdhjetë, njëqind vjet – për të provuar jo t’i reduktojmë në gjuhën e artikuluar, që në mënyrë kurioze t’i bëjmë të pranueshme. Këtë e kishte menduar përnjëmend Adorno: Kujdes! Madje edhe britma më e madhe nëse formalizohet, ta themi në vargje apo rima apo stanca, e shton misterin e pranueshmërisë në këtë dukuri.
I dyti dhe hapi më i vështirë nga të gjithë ishte thënia: “Jo, pavarësisht nga e gjitha, ende mund të përcjell, të komunikoj diçka nga përvoja thelbësore”. Nga e tërë literatura shumë e gjerë për Holokaustin, vetëm tre apo katër shkrimtarë e kanë nxjerr këtë.
INTERVISTUESI: Kush janë ata?
STEINER: Celan-i mbi të gjithë. Primo Levi, pa asnjë dyshim, shkrimtar italian-çifut: sipëror, sipëror, sipëror. Nuk e ka asnjë fjalë jashtë vendit të vet; është mrekulli. Një ose dy evropianë-lindorë, shumë më pak të njohur, disa tregime të shkurtra e të mrekullueshme letoneze. Mbase një gjysmë duzine tekstesh që e arsyetojnë këtë përpjekje jashtëzakonisht të fortë. Por, me çfarë çmimi? Celan bën vetëvrasje. Primo Levi bën vetëvrasje. Jean Amery bën vetëvrasje. Pas shumë kohe, sikur të shpërndanin dëshmitarë, më nuk kishte kuptim në jetët e tyre dhe për gjuhën që e përdornin. Çfarë më tmerron është secili tentim për ta përvetësuar këtë material nga ata që nuk e kanë pësuar.
INTERVISTUESI: A ishit i brengosur të flisnit lidhur me Holokaustin në këtë mënyrë, për të shprehur të pashprehurën, kur shkruat Mbartjen?
STEINER: Po, sigurisht që isha. Dëshiroja të tërhiqja vërejtjen saktësisht në ambiguitetin e tmerrshëm në krejt gjuhën, në të gjitha aktet e të folurit. Fizika thotë – dhe nuk e kuptoj çfarë, por është gjë e këndshme – se atje është një univers i antimateries duke e pasqyruar saktësisht tonin dhe kur materia dhe antimateria të ndeshen, ato e asgjësojnë njëra-tjetrën. Jam përpjekur të tregoj që në gjuhën e Hitlerit kishte antimaterie, anti-gjuhë, që në mënyrë transcendentale e shkatërron të vërtetën dhe kuptimin. Dhe kjo duhej të ndeshej me Judaizmin, që është besim, kulturë, besë e mbështetur mbase së tepërmi në fjalën, në artikulimin dhe mundësinë e kuptimit dhe madje në bisedën konstante me Zotin. Ia vlen të mendohet për këtë. Pse Ai duhet të flasë? Judaizmi gjithmonë parashtronte një Zot shumë gojëlëshuar.
Kështu që po, isha thellësisht i brengosur për këtë dhe sigurisht nuk do të doja të kthehesha aty. Tekefundit, nuk kam qenë kurrë në situatë dhe mbase askush nuk duhet të provojë. Në anën tjetër, duke pasur parasysh sulmet ndaj William Styron-it, isha krejtësisht në anën tjetër. Styron-i është një romancier i jashtëzakonshëm dhe ai ka çdo të drejtë të provojë të bëjë një Nat Turner apo një Sophie. Askush nuk ka të drejtë të thotë që ai kurrë nuk ka qenë një skllav i zi apo nuk ka qenë në Auschwitz. Ne mund të themi: “Nuk po më bindni”. Mund të themi: “Na falni, nuk po ecë”. Por, një artist e ka të drejtën absolute të bëjë përpjekje, ta provojë.
Në shekujt që do të vinë, mund të shfaqet Dostojevski i ri apo Faulkner-i i ri e të gjejë mënyrat për të depërtuar me mprehtësi në zemrën e këtij realiteti të pashprehshëm, të pamendueshëm, të papërballueshëm. Çfarë mënyre e marrë për ta thënë, por, çfarë do të thoshte Shekspiri? Vazhdoj të mendoj që Shekspiri do të kishte grazhdarin e pestë apo shërbëtorin e shtatë në kulmin e një skene të rëndësishme, mundësisht të një skene komike, që në një mënyrë do të na përçonte mesazhin që ai ka qenë në një kamp. Tash nuk duhet të më tallni, por asnjë dramë në botë nuk më bën më të pikëlluar se sa Nata e dymbëdhjetë. Kam pasur një obsesion të vërtetë, si me Cosi Fan Tutte: ato gjëra që duken së jashtmi gazmore, si “shiu që binte çdo ditë”. Këngët e Feste, palaçoja, më duken mes këngëve më tragjike: “Me hej, ho”. Vazhdoj të imagjinoj se diku atje do të ishte një shërbëtor në shtëpinë e Dukës apo të Olivias apo të Violas dhe Shekspiri për disa momente do të na bënte të kuptonim se çfarë kishte përjetuar shërbëtori. Kjo është e përfytyrueshme në një ditë në të ardhmen. Pra, është e panjohura. Është terra incognita e madhe e imagjinatës. Skena është atje në gjithçka që shkruaj, në tërë mësimdhënien time, në krejt mendimin tim, mbi të gjitha, në krejt jetesën time në Evropë.
INTERVISTUESI: Qartë që është një lidhje e thellë mes kuptimit të Holokaustit dhe teorisë suaj të interpretimit. A mund të flisni pakëz më shumë për këtë?
STEINER: Çështja kyçe këtu është ndjenja se çfarë nuk mund të analizohet apo të shpjegohet. Një akt i madh i interpretimit i avitet çdo herë e më shumë zemrës së një vepre dhe kurrë nuk i afrohet tepër ngatë. Distanca ngacmuese e një interpretimi të madh është dështimi, largesa, paaftësia. Por, paaftësia e tij është dinamike, është sugjestive, ekoluente dhe artikuluese. Aktet më të mira të leximit janë aktet e paplota, aktet e mprehtësisë fragmentare, që refuzon parafrazat, metafrazat; që përfundimisht thonë: “Më interesanten në tërë këtë nuk kam qenë në gjendja ta prek”. Por, që e bën këtë paaftësi jo një disfatë poshtëruese apo një copë të misticizmit, por një lloj të ftesës gazmore për rilexim.
Ende po qëndroj në estetikën, por do t’i kthehem pyetjes suaj mbi lidhjen me Holokaustin dhe shpresoj që do të jetë më e qartë atëherë. Ishte një çun i vogël, Paul Klee që marshonte jashtë Bernës, kur dërgohej në piknikët shkollorë, ndër ngjarjet më monotone zvicerane. Një ditë e çuan përballë një akuedukti romak dhe mësuesi po shpjegonte sa ujë mbante, si ishte ndërtuar. Klee ishte njëmbëdhjetëvjeçar atëherë dhe ai gjithmonë kishte bllok shënimesh me vete. Ai e skicoi akueduktin dhe vendosi këpucët në shtylla. Të gjithë akueduktët kanë ecur që nga ajo ditë: nuk mund ta shihni një akuedukt që nuk ecën. Pikaso po ecë rrugës teposhtë. Ai e sheh triçikletën e fëmijës. Miliarda njerëz kanë parë triçiklet të fëmijëve në rrugë. Pikaso e rrokullis në duar, ia bën shalën fytyrë demi dhe timonin si dy brirë. Askush më parë nuk e kishte bërë këtë, dhe që nga atëherë të gjitha triçikletat ju dalin përpara me brirët e tyre. Askush nuk e ka shpjeguar këtë, askush nuk e ka shpjeguar atë që Levi-Strauss-i e quan misteri suprem i të gjithë dijes njerëzore: “shpikja e melodisë”. Kjo është një nga fjalitë më të rëndësishme për mua. Kënaqem në kuptimin e pasaktësisë së pasionuar të dikujt për t’u afruar më ngatë. Kjo më habit. Bjeshkatarët ju flasin për pikëllimin pas aktit seksual kur janë në maje të një kreshte të pashkelur më parë, por ne kurrë nuk arrijmë në maje të ontologjisë së estetikës apo të çështjes së kuptimit të kuptimit apo çështjes së origjinës së gjuhës.
Shekulli ynë është ndër më të zinjtë në kuptimin e termave të vdekjes, të torturës, masakrave. I lexoj me respekt të sinqertë ekonomistët që na thonë se komunizmi apo fashizmi mund të analizohet nga një teori e mirë e ekonomisë apo industrializimit; apo sociologët që flasin për konfliktet e klasave, strukturën sociologjike të qytetit të asaj kohe, e kështu më radhë. Edhe të gjithë historianët kanë ide, gjithashtu. Si të gjithë ne, përpiqem t’i kuptoj njerëzit që thonë: “Mund të ta shpjegoj”. Kjo nuk funksionon për mua. Mund të ketë vështrime depërtuese pjesërisht ngacmuese, për shembull, në kuptimin se në kampet e vdekjes ka aspekte të një fabrike. Bukur, ky është depërtim brilant. Dua të mendoj për këtë. Ndoshta është shumë iluminuese. Apo, kur më thonë që nazizmi si i dallueshëm nga stalinizmi, është i bazuar në jostabilitetet dhe ndjenjat e fyera të klasës së ulët e të mesme, jam shumë i interesuar të dëgjoj. Por, këto shpjegime, të rëndësishme siç mund të jenë, nuk më ndihmojnë të përfytem me faktet.
Faktet janë se kur komanda e lartë i tha Hitlerit: “Führer, na duhen dëshpërimisht trenat për derivate, për armatime; vetëm jepna katër javë duke mos i dërguar njerëzit në kampet e vdekjes”, ai ua ktheu se shumë më e rëndësishme sesa fitorja në luftë ishte shkatërrimi i të gjithë çifutëve. Nocioni se ai është i çmendur nuk funksionin fare për mua. Ai ishte shumë i pa-çmendur. Nuk më ndihmon as kur e di që Stalini shkatërron sistematikisht një pjesë të madhe të popullatës së tij të shkolluar teksa po planifikonte madhështinë e Bashkimit Sovjetik.
Pra, unë punoj me shpjegimet e një lloji krejtësisht tjetër. Në kohën e Iluminizmit, në vitet e hershme 1760, Volteri, pas mbrojtjes me sukses të një numri njerëzish, lëshon këtë deklaratë: “Një gjë është e sigurt: nuk do të ketë më përdorim të torturës në Evropën e civilizuar”. Disa vite më vonë, Thomas Jefferson-i, një nga mendjet më të mprehta, më të fuqishme që kanë ekzistuar ndonjëherë, thotë se ai mund të premtojë – në të vërtetë ai e përdor fjalën premtim – që kurrë më nuk do të ketë kthim të kohës së djegies së librave. E kam një antologji të deklaratave të tilla. Jo nga naivët budallenj, por nga disa prej mendjeve më të fuqishme, më ironike. Është një prift katolik proto-fashist i quajtur de Maistre, që rri ulur në cep të tavolinës, duke qeshur dhe shkruan një kryevepër të dukshme Mbrëmjet e Shën Peterburgut. Ai thotë se kur të ndodhë, shekulli i njëzet në Evropë do të mbytet në gjak; do të ketë kampe për masakrim sistematik të qenieve njerëzore. Ai punon me një teori krejtësisht tjetër, atë të mëkatit zanafillor.
de Maistre thotë, për efekt: “Ju lutem shpjegomani natyrën e historisë”. Nëse jemi Homo sapiens racional në rrugën përpjetë, çfarë jemi duke i bërë njëri-tjetrit? Pse luftërat tona po bëhen më vrastare? Pse uria po bëhet më e madhe? Nëse, në anën tjetër, kishte një lloj të turpërimit origjinal, humbjes së relacionit me Zotin, prandaj historia është dënim dhe ne kemi ngecur në histori vetëm për të vuajtur dhe do të vazhdojmë kështu deri në fund, derisa ta masakrojmë vetveten me një bombë termonukleare ose do t’i shpërthejmë qytetet tona, ose do të na mbysë uria, apo përfundimisht do të vijë një AIDS që nuk mund të kontrollohet. E tërë doktrina e mëkatit zanafillor. Si operoni me një doktrinë të tillë? Nuk e di. Unë e quaj atë një metaforë pune.
INTERVISTUESI: A kërkon kjo besimin në Zot?
STEINER: Po, apo – shumë më rrezikshëm – në ferr. Njëherë, shumë frymëzuese kjo që do të them tash, Papa Piu XII e pranoi në audiencë Paul Claudel-in, që ta nderonte këtë poet dhe dramaturg eminent katolik. “Biri im” tha ai, “telashi me ty është se ti beson tërësisht në ferr; unë nuk jam aq i sigurt për Qiellin” – dhe buzëqeshi. Kjo është një trajtë shumë e pazakonshme e herezisë. Është një formë e Maniçeanizmit (religjion gnostik i paraqitur nga profeti iranian Mani). Dhe, e thërras veten një maniçean, më shumë një maniçean të hutuar. Po, jam qyqar: strehohem në sigurimin e jetës së shkallës solide më të lartë, larg më të mirë se Lloyd. Immanuel Kanti – mendja më e arsyeshme, më e qetë, më e baraspeshuar – besonte në të ligën e mishëruar, jo vetëm “në të ligën në mungesë të së mirës” të Aristotelit. Kanti nuk e mendonte dikë me brirë dhe bisht, por e liga që mendonte ishte një forcë e mishëruar, një faktor pozitiv.
Vetëm në këtë mënyrë mund ta kuptoj se përse përpjekjet tona më të mira shndërrohen në hi. Mendo për dokumentet origjinale të Cionizmit – dhe im atë ishte në grupin e hershëm me Herzl-in: ishte një ëndërr utopike, një ëndërr për barazinë, për mirëkuptimin e plotë racor, për ta kuptuar Jeremian dhe Isaian (“armët duhet të shndërrohen në parmenda”). Shihe vuajtjen. Shihe këtë shtet të armatosur, që për të mbijetuar duhet të jetë ndër shoqëritë më të militarizuara në tokë. Shkojmë në Mogadishu për të dërguar ushqim, për të ndihmuar dhe kjo përfundon në ferr, ku trupat tërhiqen zvarrë nëpër rrugë.
Çfarë e justifikon plotësisht gjetjen e Shekspirit që: “Si mizat për trillet e djelmoshave, jemi ne për zotat/Na vrasin për të bërë sport”? Apo, mendjehollësia e tij: “Më e keqja nuk është/Derisa mund të themi ‘Kjo është më e keqja”? Çfarë u bë që përherë, gjithmonë, vazhdimisht, qëllimet tona të mira, dhembshuritë tona, utopitë tona u shndërruan në ferr? Kjo kërkon përgjigje.
INTERVISTUESI: Është nacionalizmi shembull primar për juve?
STEINER: Po. Jam kritikuar shumë për këtë. Unë e urrej, më neverit nacionalizmi. Jam në shtëpi kudo ku është një makinë shkrimi. I vlerësoj flamujt, pasaportat si bërllok të rrezikshëm. Besoj që jemi mysafir të jetës – këtu jam shumë heideggerian. Ne nuk e dimë pse kemi lindur, nuk kemi zgjedhur të jemi, nuk kemi zgjedhur të lindim në një bashkësi, kohë, klasë shoqërore; nuk kemi zgjedhur të lindim shurdh-memecë mes lypësve apo sifilitikë apo mbartës të virusit të AIDS-it apo të jemi milionerë apo jashtëzakonshëm të talentuar. Para së gjithash, ne jemi mysafirë të jetës në këtë tokë, të cilën po e shkatërrojmë, po e vjedhim, po e ndotim, siç edhe e dimë. Besoj që duhet të mësojmë të jemi mysafirë të njeri-tjetrit ashtu që të mbijetojmë; për këtë është aq i veçantë, tragjik, fati i hebrenjve për të jetuar e për t’u ndier në shtëpi gjithkund. E kam ndier vatrën e shtëpisë në shumë, shumë vende.
INTERVISTUESI: Prapë, me gjithë udhëtimet tuaja, keni qenë mjaft i rrënjosur këtu në Cambridge?
STEINER: Vetëm me gjysmë-kohe. Le të kthehemi pak prapa. Kam qenë mrekullueshëm fatlum për lindjen time. Nëna ime ishte nga një familje shumëgjuhësore hebrenje, borgjeze e Vjenës. Axha i madh i saj ishte një shkrimtar shumë mirë i njohur, i cili e kishte gjetur dorëshkrimin e Georg Buchner-it Woyzek në një farmaci. Im atë ishte nga një fshat tetë kilometra larg Lidice, fshat verior i Bohemisë, ku çdo qenie njerëzore ishte vrarë, masakruar në shenjë hakmarrjeje për vrasjen e një shefi Gestapoje. Im atë vjen në Vjenë si fëmijë, bën karrierë të shkëlqyer në Austri dhe vendos, më 1924, pa e marrë parasysh protestën e zhurmshme të nënës sime, që ta braktisë Vjenën, të cilën e donin, por ai e shihte se çfarë po vinte. Ai gjithmonë thoshte: “Hitleri është austriak; ta kuptojmë këtë qartë”. Pra, erdhën në Paris, dhe unë linda më 1929 në një shtëpi të mbushur me libra dhe muzikë dhe kulturë nga tavani në dysheme; traditë hebrenje evropiane-qendrore. Mëma ime fillon një fjali në një gjuhë dhe e përfundon në disa të tjera, pothuajse pavetëdijshëm, pra, kam qenë plotësisht trilingual që nga lindja. Babai im fillon ta lexojë Homerin me mua para se të shkoja në shkollë, fillon të më mësojë klasikët nën hijen e tmerrshme të Hitlerit.
Më 1934 një skandal i madh financiar godet Francën ku hebrenjtë janë të përfshirë dhe grupet antisemite marshojnë afër shkollës sime, e cila ishte shumë hebrenje. Kështu që kujdestarja ime – ende kishim kujdestare atyre ditëve – vjen me vrap për të më dërguar në shtëpi. Në shtëpi Mama ul grilat e dritareve, duke shikuar në paradën e njerëzve jashtë që bërtasin: “Vdekje hebrenjve!” Babi vjen në shtëpi dhe thotë: “Ngriti grilat!” dhe më merr përdore për të shikuar jashtë. Isha i fascinuar, natyrisht; secili fëmijë do të ishte. Dhe ai thotë: “Kurrë nuk duhet të frikësohesh; çfarë po shikon quhet histori”. Mendoj që ajo fjali ka formuar tërë jetën time.
INTERVISTUESI: Sa vjeç ishit?
STEINER: Pesë. Ishte gjë e mrekullueshme për t’ia thënë një fëmije. Kurrë më nuk kam qenë i frikësuar. Kam qenë shumë, shumë fatlum dhe kam qenë tmerrësisht i interesuar për historinë dhe për të shikuar jashtë dritares për të parë çfarë po ngjan, pa marrë parasysh se çfarë.
INTERVISTUESI: Na trego edhe pak për vitet tuaja të hershme?
STEINER: Pastaj vjen lufta dhe tim ati iu kërkua nga kryeministri francez që të shkonte në mision për të negociuar me gjermanët lidhur me blerjen e aeroplanëve luftarakë Grumman. Një ngjarje totalisht mahnitëse ndodhi. Gjithkush ka harruar që New York ishte qytet neutral në vitin 1940. Ishte përplot me misione të nazistëve për tregti, misione bankash, të inxhinierëve. Im atë ishte në drekë për nder të Komisionit të Tregtisë në Wall Street Club. Në tavolinën e tij ishin përfaqësuesit e thesarit amerikan, bankat dhe delegacioni francez. Kamerieri ia sjell babait tim një copë letër të palosur, duke thënë se një zotëri nga tavolina tjetër i kishte kërkuar ta bënte këtë. Babai im sjell kokën dhe sheh një mision tregtar nazist, me svastikat në jaka. Legjitim në përsosmëri: edhe ata po blinin pajisje dhe po aranzhonin huamarrje derivatesh me Chase Bank dhe shumë të tjera. Babai e njeh njeriun që kishte qenë njëri nga miqtë e tij më të afërt në biznes dhe me të cilin ai nuk kishte pasur kontakt që nga viti 1933, kur Hitleri kishte marrë pushtetin. Kështu që im atë demonstrativisht e shqyen copën e letrës dhe e hedh në dysheme. Ai shkon te ai pusht; ai po priste atje, kap babanë tim dhe i thotë: “Më dëgjo, të pëlqeu a jo. Nuk mund të të jap detaje, nuk e di ndonjë. Do të vijmë në Francë shumë shpejt” (Kjo është në vitin 1940). “Largoje familjen me çdo kusht”.
Tash, ky ishte njëri nga krerët e koncernit më të rëndësishëm elektrik të Evropës, Siemens-it. Takimi i “zgjidhjes përfundimtare” ende nuk ishte mbajtur. Por, në Poloni masakrat po ndodhnin dhe krerët e Siemens-it dinin diçka. Nuk i dinin detajet, pasi do të vriteshe në vend po të flisje; por, po rridhte diçka nga komanda e lartë, përmes diplomatëve dhe ky njeri, faleminderit Zotit, e besonte këtë dhe im atë i besoi atij.
Babai im kontaktoi me kryeministrin dhe e pyeti nëse familja e tij mund t’i bashkëngjitej për ca kohë pasi negociatat do të zgjasnin më shumë se që kishte menduar ai. Kryeministri tha: “Po, natyrisht, le të vijnë”. Kjo na shpëtoi. Ne shkuam me anijet e fundit amerikane.
Kjo ngjarje do të jetë me interes të konsiderueshëm për historianët, pasi kjo do të thoshte që në fillim të vitit 1940 – gjermanët ia behën në maj, teksa ngjarja ndodhi në janar – një senior i informuar gjerman dinte diçka.
INTERVISTUESI: Ku shkoi pra familja jote?
STEINER: Në New York. Babai vendosi që ai duhej të bënte gjest mirënjohjeje ndaj Amerikës dhe ndaj fatit tonë jashtëzakonisht të mirë. Më dërgoi në Horace Mann School, ku isha një djalosh francez njëmbëdhjetëvjeçar i pamundshëm, arrogant, fort i kënduar, që flisja rrjedhshëm anglisht. Pas dy vjetësh, im atë më dërgoi në një lice francez. Një ditë duhej të luanim me Horace Mann futboll dhe ata u shfaqen me pajisjet dhe uniformat e tyre komike, kurse ne nuk kishim asgjë dhe i mundëm keqas. Mashtruam, ishim fort të vrazhdë, por ikëm triumfues nga Riverdale atë ditë.
INTERVISTUESI: Kurrë nuk e kam ditur që keni qenë lojtar futbolli. Përndryshe, si ishte liceu?
STEINER: Natyrisht që isha lojtar futbolli, isha francez. Liceu ishte një përvojë themelore për mua. Vichy e udhëhiqte dhe disa mësues ishin gjenialë, të ikur, të gjithë duke u përpjekur të fitonin pak para, përpara se të merrnin poste universitare në Amerikë. Pra, kisha ndeshje me princërit e kulturës së ikur evropiane dhe ja ku e zbulova vokacionin tim.
INTERVISTUESI: U ktheve në Francë pas përfundimit të shkollës?
STEINER: U kthyem për ta parë shtëpinë tonë, duke u përpjekur t’i mblidhnim copat, të shihnim kush ishte gjallë. Libraria jonë ishte groposur dhe u shpëtua. Do të kisha dëshiruar të shkoja e të bëhesha mandarin francez. Nuk kisha ndonjë koncept tjerër se çfarë ishte jeta. Por, im atë ishte më i mençur dhe ai praktikisht më tërhoqi për qafe egërsisht duke më thënë se do të shkoja në universitete amerikane, sepse anglishtja ishte gjuha e së ardhmes. Pra, vajta në atë që duhej “java orientuese” në Yale.
INTERVISTUESI: A të dhanë kapelën e kolegjit?
STEINER: Jo, por një djalosh francez i liceut i viteve të mëhershme erdhi në dhomën time dhe më tregoi për situatën hebrenje në Yale – sa vështirë ishte, sa i përjashtuar ishte. Kujtojeni, ishte viti 1948; nuk ka të bëjë asgjë me të sotmen. Pra, u ktheva në New York, në llogari timen. Revista Time kishte shkrimin kryesor për një njeri të quajtur Robert Maynard Hutchins, ku thuhej se ju mund të merrnit baçelorin në Universitetin e Chicago-s me shpejtësinë tuaj. Ia shkrova atij një “letër të një djaloshi të vogël” dhe mora një telegram që më thoshte të shkoja.
INTERVISTUESI: Pra, shkuat në Chicago?
STEINER: Po. Ishin katërmbëdhjetë lëndë që përbënin baçelorin e arteve (B.A) dhe ju mund ta merrnit provimin në secilën prej tyre si të mbërrinit. Nëse kalonit me një A nuk ishte e nevojshme ta ndiqnit kursin. I mora të gjitha provimet: kalova dhjetë dhe pata katër E minuse – që është nën standardet – në fizikë, kimi, matematikë dhe diçka të quajtur (nuk kisha dëgjuar më parë kurrë këtë fjalë “studime sociale”). Pra, duhej t’i ndiqja ato kurse dhe pata një kohë fantastike. Ishte diçka totalisht e re për mua. Një botë e hapur.
INTERVISTUESI: Sa kohë ishin student atje?
STEINER: Mora B.A. për një vit dhe pastaj vajta ta shihja dikë që quhej “këshilltari i të diplomuarve”, pozitë e panjohur në Evropë, e lidhur me drejtimin shkencor. Ky njeri ishte një matematikan superior i quajtur Kaplansky. Pas një shikimi të kujdesshëm në letra