Nga Suadela Balliu
Pak ditë më parë shtëpia botuese “Pegi” solli në shqip librin “Ëndrra”, të autorit austriak Arthur Schnitzler, një libër që sjell edhe njëherë në vëmendje fuqinë e teorive të Zigmund Frojd, jo vetëm në psikanalizë, por edhe në trillin e letrave. Romani “Ëndërr” i Arthur Schnitzler-it është konsideruar si teoria e Frojdit, e shndërruar në mish e kocka. Kur seksi, ëndrrat dhe turpi mblidhen së bashku, mund të zbulohen shumë e shumë gjëra për kafshën njeri.
Ëndrra dhe realiteti pështjellohen në këtë novelë enigmatike, e përqendruar në misteret e erosit dhe të kërkimit të kënaqësisë së kulluar. Pasi e shoqja i rrëfen fantazitë e saj seksuale me një tjetër burrë, doktor Fridolini, personazhi kryesor, endet nëpër rrugët e Vjenës e bëhet pre ngjarjesh gati të pabesueshme që ndodhin jashtë vullnetit të tij, thuajse si në zhgjëndërr…
Personazhet e Schnitzler-it kthehen gjithmonë nga këto ëndrra me sy të hapur e me sy të mbyllur…
I lindur në Vjenë më 1862 –shin, djali i një laringologu, Schnitzler studioi mjekësi, por shumë shpejt iu kthye pasionit të tij, të shkruarit.
Megjithëse dramaturgu nuk e takoi kurrë personalisht Zigmund Frojdin, psikologu vjenez e ka përshkruar Schnitzler si sozia e tij dhe i dërgoi atij një letër. “Kam fituar përshtypjen se ke mësuar përmes intuitës, që vjen si rezultat i analizës sensitive të vetes, gjithçka që më është dashur të nxjerr në dritë me punë të mundimshme te personat e tjerë” – i shkruante Frojdi shkrimtarit, i cili gjatë jetës ka qenë i njohur për sinqeritetin seksual në veprat e tij, që i çoi miqtë ta përshkruanin atë si “pornograf”.
…Ndoshta është e natyrshme të mendojmë për romanet në termat e ëndrrave. Ashtu si ëndrrat, romanet janë trillime, shpikje të mendjes që megjithëse të bazuara në realitet, janë me përkufizim jo fjalë për fjalë të vërteta. Ashtu si një roman, një ëndërr mund të ketë një të vërtetë për të rrëfyer, por ashtu si një roman, duhet të interpretohet përpara se ajo e vërtetë të rroket.
Ka arsye të tjera pse një analogji mes ëndrrave dhe romaneve ngjan kaq e natyrshme. Mund të jetojmë të deleguar përmes trilleve romantike, po aq sa edhe ëndrrave me sy hapur ditën.
Struktura e një romani i lejon shkrimtarët dhe lexuesit të eksplorojnë dëshira, frikëra dhe fantazi.
Frojdi është një nga arsyet pse duket e natyrshme të mendosh një vepër letrare në termat e një ëndrre. Të gjithë jemi frojdianë, edhe nëse nuk kemi lexuar asgjë prej tij. Në një kohë apo në një tjetër të gjithë i jemi referuar egos, libidos, komplekseve, dëshirave të pavetëdijshme dhe ndrydhjes seksuale.
Nëse për të kuptuar psikologjinë njerëzore sipas Frojdit, duhet të vlerësojmë letërsinë në një nivel tjetër, atëherë duhet ta njohim veten në këtë këndvështrim.
Frojdi dhe letërsia e shekullit XX
Ndoshta nuk ka pasur romane të shkruar për të trupëzuar teoritë frojdianë, megjithatë ka disa romancierë që i kanë ngërthyer këto teori dhe kjo e ka bërë veprën e tyre edhe më të mirë. Për shembull “Tingulli dhe tërbimi” (1929) nga William Faulkner, “I huaji” (1942) nga Albert Camus, “Rojë në thekërishten buzë greminës” (1951) nga Salinger, dhe “Ankimi i Portnoy-t” (1969) nga Philip Roth.
Në poezi dhe dramë
Shembujt e romanëve frojdianë janë thuajse të gjithë amerikanë, përveç një francezi. Është domethënës se asnjë artist letrar i njohur anglez nuk ka shkruar diçka shprehimisht frojdianë.
Megjithatë, deri në vitet ’60 Frojdi ishte perëndia sundues në qarqet letrare të Anglisë. Një kritik armiqësor, A C. Ward, ankohet në librin e tij “Letërsia angleze e shekullit XX” (1964): “Frojdizmi, në të gjitha manifestimet e tij të kuptuara jo përsosmërisht dhe spekulimet, ka zënë rrënjë në çdo substancë të fiksionit bashkëkohor, dramë dhe vargje. Çfarëdo që psikiatria e lehtë mund të hedhë mbi problemet mendore…ka çuar në më shumë çrregullim në letërsinë imagjinative, si edhe ka kontribuuar në shpërbërjen e personalitetit individual. Një zanat i ri e ka imponuar veten në komunitet dhe është e servirur më së shumti nga letërsia moderne që shfrytëzon anormalen” .
Anormalja, sidoqoftë luan violinën e dytë ndaj seksualitetit në veprat e letërsisë frojdiane. Nën impaktin e seksualitetit të Frojdit, i cili ka qenë tabu, vjen me forcë në të gjithë përbërësit e tij neurotikë dhe devijues. Viktorianët e kanë trajtuar bishën e seksit me një parehati të heshtur. Tani bisha është shumë brenda. Në poemën e D.H. Lawrence-it “Gjarpri”, që është një narrativë e një përvoje personale, është një njohje e potencialitetit të instinktit të seksit, i cili është i ndrydhur nga egoja në shtresat e errëta të nënvetëdijes, nga i cili del tani në të hapurën (që është vetëdija), vetëm që të detyrohet për t’u kthyer pas në banesën e errët. Instinkti i seksit është gjarpri në poemë. Ai është “zoti” i të gjithë krijimit dhe megjithatë trajtohet varfër nga njeriu i qytetëruar.
Poetët e mëdhenj të shekullit XX, T.S. Eliot dhe W.B. Yeats, gjithashtu njohin epërsinë e instinktit të seksit, por parapëlqimi i tyre është ta sublimojnë ose ta kapërcejnë atë.
Tek “Toka e Mbeturinave”, poema më e madhe e shekullit XX, Eliot fajëson seksin ose më saktë degradimin dhe komercializimin e tij, njëherazi si shkak dhe simptomë e dekadencës së qytetërimit perëndimor.
Poema të Eliotit si “Kënga e Dashurisë së Alfred J. PrufrocK” dhe “Toka e Mbeturinave” janë të strukturuara mbi bazën e asociimit të lirë dhe përdorin teknikën e monologut të brendshëm,
Prufrock është dukshëm viktimë e ndrydhjes. Kënga e tij mbetet e pakënduar.
Sa i përket dramës, absurdët si Beckett dhe Pinter tregojnë një dobësi për dramatizimin e absurditetin të ekzistencës si edhe bashkëveprimin e udhëheqjes së nënvetëdijes.
Në roman
Psikologjia frojdianë ka ndikuar në romane më shumë sesa në poezi dhe dramë. Si zhanër, romani ka një qëllim më të madh të përfaqësimit të rrjetit të marrëdhënieve të ndryshme njerëzore në plotësinë e tyre.
Romani, si më afër të qenit “një rriskë jete” përfaqëson bashkëveprimin e hollë të forcave psikologjike të cilat motivojnë karaktere të vetëdijshëm ose anasjelltas.
Romani i parë frojdian në gjuhën angleze është ai i D.H. Lawrence “Bij dhe Dashnorë” (1913) i bazuar kryesisht në përvojën e jetës së tij. Një histori rast i të riut Lawrence, i cili udhëhiqet nga kompleksi i Edipit dhe fiksimi me mamanë. Për çudi, Lawrence nuk ishte në dijeni të teorive Frojdiane kur shkroi romanin, i cili tashmë trajtohet si një “locus classicus” e fiksionit frojdian.
Ndikimi i Frojdit vihet re në romancierë psikologjikë si James Joyce dhe Virginia Woolf. Teknika e përroit të ndërgjegjes i përdorur nga këta romancierë kombinon perceptime të realitet të përditshëm me ëndërr dhe fantazi. Te “Zgjimi i Fineganit” Joyce futet në thellësinë e gjendjes ëndërrimtare që nuk ka kuptim për një lexues të zakonshëm. Tek “Pincher” Martin Golding mbërthen ndërgjegjen e protagonistit ndërsa regëton në zhdukje dhe madje edhe pas vdekjes.
Në kritikën letrare
Megjithëse nuk ka sferë të letërsisë të cilën teoritë e Frojdit e kanë lënë të paprekur, megjithatë duhet të pranojmë se ato kanë ndikuar kritikën letrare ( si teorike ashtu edhe praktike) shumë më shumë se në letërsinë krijuese. Me fjalë të tjera Frojdi na ka ndihur të kuptojmë dhe vlerësojmë poema, romane dhe drama ekzistuese sesa të shkruajmë të reja.
E njohim Hamletin shumë më mirë për shkak të kritikëve psikanalitikë frojdianë si
Ernest Jones, por asnjë Frojdian nuk ka shkruar një tragjedi më të mirë sesa Hamleti.
Ashtu siç e thekson Herbert Read “shkrimtari që imagjinon se mund të nisë nga psikanaliza për të mbërritur tek arti , por bën një gabim fatal. Asnjë letërsi, asnjë roman, nuk mund të nxjerrë jashtë një kuptim skematik të fenomenit të jetës. Arti vetë është një konstruksion skematik; një rregull i vendosur në kaosin e jetës.
Nuk ka praktikant të kritikës letrare sot pa një njohuri të mirë të mendimit frojdian dhe pas-frojdian si Lakan dhe teoricienët feministë.
Dashuri-urrejtja e shkrimtarëve për Frojdin
Virginia Woolf ishte ambivalente në lidhje me sipërmarrjen psikanalitike. Kjo pavarësisht se ishte e martuar me botuesin anglez të Frojdit, Leonard Woolf, i cili shkroi një nga kritikat e para pozitive të “Interpretimi i ëndrrave”; pavarësisht se “Bloomsbury” mbeti i bindur në mbështetjen e modernizmit që përfshinte Frojdin; dhe pavarësisht se vëllai i Woolf-it Adrian Stephen ishte nga psikanalistët e parë të Britanisë. Në një recensë të vitit 1920 të titulluar “fiksioni frojdian”, ajo tallet me thjeshtëzimin e kësaj shkence të re.
Nabokov ishte më i mallkuar se Woolf. Në sytë e tij, Frojdi ishte gjithmonë një mashtrim, mjeku vjenez magjistar, Mefistofeli dinak me të cilin ai duhet të ndeshet për hir të shpirtit të njeriut.
Terapisti, në librat e Nabokov-it, është edhe “mashtrues dhe magjistar, satan dhe sharlatan, teveqel dhe stereotip”. Në imagjinatën popullore, Lolita është bërë historia e një pedofili, një joshësi i ngulët i vajzave nën moshë. Por ai gjithashtu mund të lexohet si një parodi mahnitëse i një rasti studimor psikiatrik
Në botën e Nabokov-it , artisti dhe analisti –mashtrues i talentuar dhe gënjeshtar sinqertë – konkurron me njëri-tjetrin mbi terrenin e vuajtjeve njerëzore. “Pse të mos, – thotë Nabokov, – i lëmë vuajtjet private njerëzve? A nuk është brenga, pyet, e vetmja gjë që njerëzit e botës posedojnë me të vërtetë”.
Simone de Beauvoir e ka shkruar romanin e saj të rëndësishëm, “Les Mandarins de Paris” (1954), pas historisë së dashurisë me romancierin amerikan Nelson Algren. Ashtu si Lolita, libri bën një rezistencë kundër inkursioneve e profesioneve terapeutike dhe tendencës së tyre për të ulur individin në një studim analitik të rastit. Edhe pse heroina e saj, Anne, është vetë një psikanaliste, ajo përçmon profesionin e saj, sepse hamendëson , zërin autoritar, të papërcaktuar “të arsyes së shëndetit”.
Te “Ditari i Artë” Doris Lessing krijon një terapist me plot kuptim, që mund të bëjë shumë pak për të frenuar gjendjen e keqe të heroinës së saj, Anna Wulf. Analistët dhe psikiatrit – vendosin nocionet e tyre rreth grave dhe burrave, janë për Lessing pjesë e problemit për t’u zgjidhur.
“Ankesa e Portnoy” sjell një çrregullim ku impulset e forta etike dhe altruiste luftojnë përjetësisht me dëshirat ekstreme seksuale, shpesh të një natyre të çoroditur.
Romani i debatuar i DM Thomas-it, “Hoteli i Bardhë” 1981, e sjell shembullin e rikthimit të Frojdit në fiksion. Duke e mbajtur të paprekur rëndësinë e një udhëtimi në çmendurinë e heroinës së tij, Thomas dëshmon se shkrimtari nuk mund ta kapërcejë Frojdin në krijimin e rasteve historike.
“Kur qau Niçja” e Irvin Yalom, sjell bashkë Zhozef Brojerin, themelues i psikanalizës, Zigmund Frojdin dhe Fridrih Niçen, filozofi i madh europian. Kur Brojeri vendos ta trajtojë Niçen me kurën eksperimentale të të folurit, nuk e bën të ditur se edhe ai vetë gjen ngushëllim në seancat e tyre. Vetëm përmes përballjes me demonët e tij të brendshëm shëruesi mund të fillojë ta ndihmojë pacientin e tij. Romani është një recensë e shkëlqyer e historisë së filozofisë dhe psikanalizës.