Veton Surroi
Në mesditën e një pranvere si kjo, para tridhjetë vjetësh mbërriti në emrin tim, me adresë “Rilindja, Pallati i Shtypit, Prishtinë”, një paketë tubulare nga shtëpia botuese kolumbiane “Oveja negra”.
Isha gazetar i ri, i panjohur për opinionin publik kosovar e lëre më tutje, dhe nuk kishte arsye që dikush të çonte letër në adresë timen aty, as nga ndonjë vend më afër, e lere më nga Kolumbia. Aq më pak të më dërgonte një dhuratë.
Kur e hapa tubin e kartuçit doli një poster i Gabriel Garcia Marquezit.
Qe një befasi e këndshme – me kaq mendova ta përfundoj marrëdhënien time me këtë dhuratë promovuese të shtëpisë botuese – dhe fillova ta skajoj në dollapin tim të punës. Para se ta paloja sërish në tubin e kartuçit vërejta se dhurata kishte një veçanti që nuk e kisha hetuar më herët: portreti i fotografuar i Garcia Marquezit i kishte marrë konturat e të zezës nga shkronjat. Shkronjat u përkisnin fjalëve të lexueshme e fjalët e lexueshme romanit “Kolonelit nuk ka kush t’i shkruajë”.
E rilexova, aty për aty, në poster romanin që e kisha lexuar disa vjet më herët, si student.
Dhe e palova në tub, tubin në dollap, e befasinë time nga dhurata në një befasi më të madhe, atë të zbuluarit të kufirit të prekshëm, në këtë poster, mes fytyrës së autorit dhe fjalëve të tij. Apo më mirë thënë, atyre që nuk janë më të tijat, janë të romanit që ka për autor një person që quhet, si ai, Gabriel Garcia Marquez, apo siç do të njihet fillimisht për miqtë e pastaj për të gjithë të tjerët, Gabo.
Pakoja nuk kishte mister aq të madh. Kishte ardhur sepse Ali Podrimja, nga botimet “Rilindja” më kishte detyruar (kërkuar, lutur, propozuar- nuk janë fjalë të përshtatshme, e as sinonime) ta përktheja romanin e ri të Gabos, “Kronika e një vdekjeje të paralajmëruar”. Shtëpia botuese kolumbiane do të ketë dëgjuar për këtë këmbëngulje të Ali Podrimes dhe do të më ketë shpërblyer për durim e dëgjueshmëri.
“Kronika ….” Ishte një kufi tjetër i prekshëm i Gabos, ai që e merr saktësinë e narracionit të gazetarisë dhe e i jep atij brusha ngjyrë vjollce dhe portokalli të kuq e tinguj marimbash dhe dueti kitarash. Dhe erë bajamesh.
Për një gazetar të ri, si puna ime, ishte një fillimstërvitje e mirë (e të lexuarit të përkthimit më të mirë se imi, ai i Aurel Plasarit, vite me vonë – një kënaqësi e rizbuluar).
“Kronika…” ishte, do të zbuloja, jo përjashtim, por rregull i atyre viteve të fundit të të shtatëdhjetave dhe fillimit të të tetëdhjetave. “Kronika e një anijembyturi”, qe një shembull se si gazetari i mirë dhe i vëmendshëm Garcia Marquez takon rrëfimtarin e rryer, e të vetësigurt, Garcia Marquez. Të njëjtin rrëfimtar që ia din për borxh zanatin gazetarisë dhe që do të paraqitej me kolumne politike në “El Pais” me tituj që mbajnë vulën e tij. Si, për shembull, artikulli mbi juntistët uruguajanë: “Gjeneralët që besuan në rrëfimin vetjak”.
Gabo besoi në rrëfimin vetjak, se do të bëhet shkrimtar, kur e botoi tregimin e tij të parë, në vitet pesëdhjetë, si gazetar i ri dhe qau duke e lexuar, tashmë të shtypur në letër.
Dhe pastaj tjetrin, dhe tjetrin deri sa arriti te kufiri i prekshëm, ai i realizmit magjik, me të cilin do të bëhej sinonim në botë, duke botuar “Njëqind vjet vetmi”, më 1967, që për romanin botëror nga shumëkush u konsiderua si vepra më e rëndësishme ç’prej “Don Kishotit” të Servantesit.
Vit pas viti kisha lexuar dhe dëgjuar rrëfime të ndryshme për këtë kryevepër të rangut të trashëgimisë botërore.
E rikujtova njërin prej rrëfimeve edhe vetë, në rrugën prej Acapulcos për në qytetin e Meksikës. Sipas rrëfimit, në vitet gjashtëdhjetë, atëherë kur shkruante skenarë filmash (së bashku me mikun e tij , shkrimtarin brilant meksikan Carlos Fuentes) u nis me veturë nga Acapulco mbrapa për në banesë në qytetin e Meksikës dhe aty i ra në mend fjalia e parë, ajo për Aureliano Buendian që do të kujtonte prekjen e parë të akullit ditën kur do të gjendej përpara togës së pushkatimit. Se gjatë asaj rruge, thotë rrëfimi e kishte tërë romanin në kokë, të gjitha fjalët e tij, dhe se në të arritur në Meksikë do të ulej në tavolinë e do të shkruante gjatë 18 muajve pandërprerë.
Dhe para disa vjetësh, duke kaluar pa ndonjë plan kah lagjja ku dikur kishte banuar, u mendova se ku do të mund të kishte qenë zyra e Postës ku kishin shkuar Mercedes, gruaja e Gabos, dhe ai për të dorëzuar dorëshkrimin që do të duhej të udhëtonte te botuesi në Buenos Aires, vetëm për të kuptuar se nuk do të mund ta dërgonin tërë dorëshkrimin se nuk u kishin mbetur aq para sa peshonte dërgesa. Se duhej dërguar një gjysmë, e pastaj, në të arritur paradhënia, edhe gjysma tjetër e asaj që do të shndërrohej librin kult të shumë gjeneratave.
Rrëfimet qenë përsëritur aq herë sa që gjithnjë linin hapur pyetjen se a ishin të vërteta apo pjesë të mitit që tashmë qe ndërtuar për shkrimtarin. Madje, do të mbesin me sharmin e vet të kufirit mes realitetit dhe magjisë edhe atëherë kur do të shpërfaqen në biografinë e autorizuar, dhe të shkëlqyeshme, të Gerald Martinit.
Biografia e Martinit nxjerr edhe ca kufij të ri të Gabos.
Njëri, se botimi i “Njëqind vjet vetmi”, dhe botimet që do të vinin më vonë, qenë për librin në botë ajo që ndodhi me Beatles në muzikë – një revolucion jo vetëm në interpretim, por edhe në marketing.
Dy, se ky botim dhe figura e Gabos, po e transformonin, gjithashtu, tërë perceptimin e Amerikës Latine – të njohur për puçe, diktatura dhe eksploatim – në një hapësirë krijuese, vibrante madje.
Tre, se botimi “Njëqind vjet vetmi” ishte ndarje e Gabos nga varfëria, jo vetëm nga borxhi i akumuluar për ushqim e qira gjatë shkrimit të romanit, por edhe nga obligimi i mëtutjeshëm që të punojë për të jetuar.
Ai tani e tutje do të shkruante, me përpikërinë që e kishte karakterizuar – çdo ditë, nga katër orë – për nevojë bazike shpirtërore, atë që e kishte shtyrë që në fillim, atëherë si gazetar i ri, që kur mbyllej gazeta në orën 1:00 të mëngjesit, të ulej e të shkruante tregime deri në orën 3:00 e pastaj të pinte birra në bordellon kojshi.
Do të prodhonte, përkundër ankthit se nuk mund të përsëriste cilësinë e “Njëqind vjet vetmi”, vepër pas vepre që do të mund të jetojnë me meritat e veta, të pahuazara nga kryevepra paraprake.
Dikur, në një moment që nuk arriti ta saktësojë, Gabriel Garcia Marquezit filluan të mos i kujtohen ngjarjet, fytyrat, emrat, datat.
Dhe, vite më vonë, u ul të shkruajë për to, për ngjarjet, fytyrat, emrat, në një ngarendje për të mos harruar, e duke vulosur në titullin e memoareve kredon krijuese “Të rrosh për të rrëfyer”, kredon që thotë se “Jeta nuk është ajo që ke jetuar, por ajo që mban mend dhe të tillë çfarë e mban mend për ta rrëfyer”.
I kujdesur gjatë tërë jetës që të mos tregojë hollësitë e zanatit – madje duke shqyer, së bashku me dashurinë e jetës, Mercedes, edhe shënimet më të parëndësishme, edhe versionet e dorëshkrimeve të shkarravitura me laps të kuq – në librin e kujtimeve do të zhveshë shkrimtarin deri te fëmija që gjendet brenda tij dhe që e inspiron me ato që janë thellë në mbamendje, kujtimet e atij që ende nuk di të shkruajë.
Aty, në Memoare, do ta bëjë udhëtimin për në Aracatacan e fëmijërisë, Makondon e shkrimtarit. Aty do të dalin edhe gjyshja që kishte rrëfimet e veta për shpirtrat, edhe gjyshi që kishte luftuar luftën një mijë ditëshe dhe që priste pensionin e vet ushtarak, edhe babai i tij telegrafist që një ditë ikën nga shtëpia, por jo nga dashuria, edhe “erërat e zbrazëtisë”.
Gabo, në Memoare, kishte harruar tashmë se dikur, dikund, kishte shpjeguar se duke lexuar mjeshtrit si Faulkner dhe Joyce, kishte mësuar se “nuk është e rëndësishme të dëshmosh vërtetësinë e fakteve”. “Që diçka të jetë e vërtetë, autorit i mjafton vetëm të shkruajë, pa kurrfarë dëshmie tjetër pos fuqisë së talentit të tij dhe autoritetit të zërit vetjak”.
Gabo kishte harruar se të gjitha kujtimet e tij tashmë ishin në romane, të shoqëruara nga gjenialiteti i përdorimit të gjuhës, të një baroku të papërsëritshëm.
Se ishte duke e kaluar kufirin, aty ku nuk ka më kujtime, aty ku, prej mbrëmë kujtimet e tij – të vërtetat e tij për shiun e pandërprerë të luleve, kufomat që nuk zhbëhen dhe gjeneralët që rrojnë aq sa nuk mban mend kush periudhën para tyre – jetojnë pa të.