Për studiuesin e letërsisë dhe veçanërisht të Fishtës, Tonin Çobani, libri i tij më i ri “Gjergj Fishta dhe kanuni i Lekë Dukagjinit”, nuk është një studim i zakonshëm dhe i paqtë. Përkundrazi ai në këtë libër të përballë me publikun dhe sidomos me atë pjesë të elitës kulturore, lënien në hije, akoma të pazgaqura dhe të pashkundura nga pluhuri e balta që morën prej anatemimit në kohën e regjimit Fishta, kanuni dhe mbledhësi i kanunit, Gjeçovi. Gjergj Fishta, poeti, epiku dhe liriku, dramaturgu, satiriku, publicisti, polemisti e gjuhëtari, para pak kohësh u prezantua në Akademinë e Shkencave, nëpërmjet një botimi përreth tij edhe si kontribuues i spikatur i gjenit dhe etnosit shqiptar, i ringritur në nivelin e vlerave që ai mbart.
Erdhi në vigjilje të përvjetorit të 143-të të lindjes së tij, si i pari akademik pranuar si i tillë në njërën prej akademive shumë të njohura të Europës, siç ishte ajo italiane në gjysmën e dytë të shekullit të njëzetë. Rrallëkush tjetër si Fishta, njëri prej më të mëdhenjve të kulturës sonë, ka qenë vlerësuar e gjykuar në një mënyrë të skajshme kontroverse, herë i rrotulluar si një mit e një tjetër herë i zhytur shtatë pash nën dhe me të njëjtin (synim) për ta lënë gjithnjë të ndaluar. E megjithatë, gjithëpërfshirja kulturore dhe intelektuale e tij, në rolin e protagonistit, përreth tridhjetë a dyzet vjet, kurorëzimi që në gjallje si poeti kombëtar, vetë vepra e tij, e gjendur ndërmjet lavdisë superiore dhe mohimit absolut, ka qenë megjithatë gjithherë joshëse.
Tonin Çobani, i vlerësuar si njëri prej studiuesve më seriozë të Fishtës, prej më se njëzet vjetësh nuk i ka ndërprerë asnjëherë “gërmimet” e tij studimore, për veprën letrare të Fishtës dhe për aspekte të veçanta të saj gjithashtu. Që në vitin 1994 do të përgatisë e botojë një antologji me poezi të zgjedhura nga lirikat e Fishtës, e para e këtij lloji pas vdekjes së poetit, me 1995 “Juda Makabé”, kur sakaq kishte kohë që studionte aspekte të krijimtarisë së tij. Boton pastaj me radhë: “Miti dhe antimiti fishtian” 1999 , “Fishtologji” 2006, “Figurat mitologjike në Lahutë të Malcis” 2008, “Lahuta e Malcis – Ngjizja mitologjike dhe fjalori i figurave mitologjike” 2012…, redakton dhe udhëheq redaksinë e botimit të opusit të plotë, “Gjergj Fishta-vepra në dhjetë vëllime”.
Me pasion dhe me kurajo shkencore, Tonini është ndeshur në punën e tij studimore shkencore me nevojën për t’u përballur me enigma dhe dykuptimësi vlerësimesh e interpretimesh, por me maturi, me kompetencë dhe pa asnjë përtesë i ka përballuar ato suksesshëm. Ka zhvilluar polemikën intelektuale, qoftë edhe jashtëletrare kur e ka kërkuar rasti, gjithmonë me seriozitet, bindshëm dhe pakundërshtueshëm. Sikundërse me vetëdije dhe përgjegjësi të lartë intelektuale e shkencore ka rrokur e trajtuar në botimet e veta edhe vlerësime deri në atë kohë tabù, për shkak të keqkuptimeve që për arsye të njohura ka patur Fishta dhe vepra e tij letrare. I këtij formati ambicioz, besoj se është edhe libri që u paraqit në Akademinë e Shkencave. Është një temë rreth së cilës është folur mbarë e mbrapsht sidomos në vitet e Shqipërisë së hapur dhe të fjalës së lirë, duke iu referuar pak dhe aspak trashëgimisë sonë studimore rreth Kanunit, këtij kodi moral, juridik, social dhe etnologjik të shqiptarëve. Gjithmonë, nëpërmjet “sinjoreve” të Fishtës, Tonini rreket t’i shkojë në thelb Kanunit në të gjithë dimensionin që ai rrok. Kësaj here ai ka zgjedhur ta bëjë këtë duke bashkëlidhur me të edhe Fishtën. Shtysa është parathënia e Kanunit të mbledhur nga Gjeçovi dhe i botuar në vitin 1933. Siç e ka konsideruar edhe vetë Fishta ai ka qenë për të, një studim i mirëfilltë përreth temës së kanunit.
Por edhe një tjetër shembull i shërben studiuesit Tonin Çobani; poezia e hershme e Fishtës “Gjakësorëve”, botuar në vitin 1905 në revistën “Albania” të Konicës, e cila ka për motiv një ndodhi familjare të Fishtës, vrasja e vëllait e cila me ndërhyrjen e vetë Fishtës mbyllet si falje e gjakut. Kjo pastaj i “jep dorë” studiuesit , që universin Fishtë e ka gërmuar në shumë anë e cepa në këta gati 25 vitet e fundit, ta shtrijë interpretimin e kanunit edhe në ditët e sotme, sidomos trajtimin madje dhe aplikimin e gabuar të tij, veçanërisht gjakmarrjes, kuptimit social dhe etnografik të tij ndër shqiptarë, një fenomen, keqkuptimi i të cilit, për fat të keq po krijon trandje jo të pakta edhe në shoqërinë shqiptare të shekullit të 21-të./Frano Kulli/