Nga: Eduart Bardhi
Hermann Hesse dëshmonte se letërsia është mjet për krijimin e “mbretërive matanë kohës dhe iluzionit”, ose “përjetësive”.[1] Pra, bota e saj mund ta nxisë krijimin e një “vizioni të përjetësisë”, të mbështetur në vlerat e përbotshme dhe të përjetshme. Piktura mesjetare, ndërkaq, përmes tablove shumëngjyrëshe ka dëshmuar për ekzistimin e një mbretërie tjetër vlerash, atë të “bashkësisë së shenjtëve”, frymëzueses së madhe të letërsisë mbi të cilën janë krijuar disa shekuj letërsi. “Bashkësia e të shenjtëve” (ideja e Zotit), e kodifikuar në kujtesë përmes pikturës, përbën një paradigmë të dyfishtë: morale dhe sociologjike. Si paradigmë morale ajo i ka shërbyer artit, letërsisë para së gjithash, po kaq sa mësimeve teologjike. Si paradigmë sociologjike, ndërkaq, ajo ka ndikuar në përbashkimin e njerëzve të cilët besojnë në një sistem vlerash.
Religjioni, “mbretëria e të shenjtëve”, kësisoj, përbën dhuratën që Mesjeta ia dhuroi njerëzimit: krijimin e bashkësisë religjioze, si përbashkësi, e cila i përafron njerëzit mbi disa vlera të përbashkëta. Përbashkësia nënkupton kujtesën dhe jo përditshmërinë nga e cila priret besimi e veprimi. Letërsia e mesjetës, prandaj, e lidh nyjë kujtesën religjioze me vizionin për përbashkësinë në “mbretërinë e përjetshme” të letrave.
Bashkësia religjioze ndërtohet përmbi dy premisa të fuqishme: komunikimin dhe socializimin.[2] Duke i përkthyer tekstet e vjetra fetare, autorët filobiblikë synonin që t’ua lehtësonin arbërorëve të krishterë njohjen e mësimeve të Zotit, duke i dëgjuar (më shumë se sa duke i lexuar) të kënduara në gjuhën e tyre. Kësisoj, ata e plotësonin kriterin e parë të përbashkësimit religjioz: komunikimin “në një gjuhë”. Së dyti, ata synonin që duke i përkthyer tekstet fetare në gjuhën e besimtarëve të veriut (parimi regjional a lokal është po kështu kriter i përbashkësisë), t’i mbanin ata “të lidhur për kishën”. Nga ky lloj bashkërendimi u krijua bashkësia etno-gjuhësore, e cila identifikohet me territorin (regjional), gjuhën e kulturën. Pra, letërsia filobiblike, përveç rolit utilitar, krijoi edhe përmasën e pjesshme të kombit (të paraformacionit kombëtar: etnisë). Ajo i dha shtysë identifikimit të një bashkësie, e cila duke e synuar homogjenitetin religjioz, duke i zgjeruar format e komunikimit, si dhe duke e përcaktuar territorin regjional, pjesëtarët e të cilit të socializoheshin me njëri-tjetrin, i paraprinë procesit të mëvonshëm të formimit të kombit.
Letërsia shqipe e mëvonshme e njohu këtë trashëgimi, duke e zhvilluar një tip letërsie e cila i referohet mitit religjioz mesjetar, sidomos në nivel të diskursit. Religjioni depërtoi në forma të ndryshme në metashkrimin e letrave tona, krahas ndikimit spiritual që pati herë-herë – jo shkaku i konstruksionit të saj si realitet, sa shkaku i rrethanave historike dhe shoqërore. Shqiptarëve, duke ju rastisur që filozofinë e ekzistencializmit të tyre – për ironi – ta kenë pikërisht brenda religjionit: ata ngelen me një letërsi të vonshme, me krijuesit e saj – sidomos të fillimletërsisë – klerikë.
Thelbi i religjionit është mbinatyrorja dhe një aspekt universal i saj është besimi në frymë, shpirtra dhe jetën pas vdekjes. Tylor e ndiente që besimi në një frymë brenda njeriut, kafshëve dhe, madje, brenda objekteve të pashpirt, përfaqësonte format më të hershme të religjionit. Ai u zhvillua, siç besonte ai, nga ëndrrat dhe përvojat e tjera në lidhje me gjumin. Kur njeriu i hershëm flinte, shpesh ëndërronte sikur përshkruante vende dhe kryente veprime. Pas zbulimit që trupi i tij nuk e braktiste shtëpinë gjatë gjumit, ai ndeshi idenë që shpirti ose fryma e tij kishte pasur përvojat që i sillte ndërmend nga ëndrra e tij.[3]
Vështruar në rrafsh kohor, rrëfimet e Kutelit kanë për brendi kryesisht të kaluarën, epoka të afërta e të largëta, historinë e gdhendur në kujtesën e popullit, të cilën autori e gjurmon, e qartëson, e interpreton dhe e përshkruan. Ajo vjen nga mitologjia, përmes qeniesh e bëmash të jashtëzakonshme, si pjesë e mjegulluar e historisë dhe shpaloset në ngjarje e figura të qarta; flet për kohën e Skënderbeut dhe të Bendo Shapërdanit; përshkruan epokën e madhe të Rilindjes, evokon ndodhi të luftërave ballkanike e asaj botërore dhe ndalet në kufijtë midis dy kohërave, kur mbyllen përpjekjet për një Shqipëri të lirë dhe nis zhgënjimi i popullit dhe urrejtja e tij ndaj pushtetit të bejlerëve.[4] Edhe kur merr ngjarje që e kapërcejnë këtë kufi, ato tregohen më shumë si ndodhi të së kaluarës.
Brenda tekstit kutelian, e integruar në gjerësinë ideomatike dhe interpretative të krejt rrëfimit, është tema e vdekjes. Mund të pohosh se Kuteli është një lloj i veçantë i tregimtarit modern, që bashkon fantazinë dhe perceptimin folklorik me kulturën shkrimore biblike, për të na rrëfyer vdekjen në një variant sa mitik e profetik, aq edhe bashkëkohës. “Të gjitha tregimet, që nisin e vazhdojnë në mëngjes, përfundojnë me vdekjen, dhe ai nuk do të ishte tregues i vërtetë i tregimeve nëse do ta mbante të larguar nga ju”.[5]
Pothuajse në të gjitha rrëfimet e këtij prozatori, është e pranishme vdekja si shqiptim, si hije, si vegim, si prishësi, si realitet; por disa prej tyre përpiqen të kapin një kuptim më esencial të vdekjes, që lidhet sa me perceptimin popullor, që vendos përmes fantazmagorisë një urë lidhëse midis dy botëve, nëpërmjet një udhëtimi që sot do ta quanim udhëtimi astral i shpirtrave, duke u përpjekur të japin mallin e të vdekurve për të lënë pas, duke u kthyer herë në hyj të bardhë, herë në lugat, herë në flutërza që vijnë e gëndohen në parvazet e dritareve të shtëpive të tyre, si një urë e fundit e lidhjes me botën e të gjallëve … Ndërsa, pjesa që është akoma më interesante është bërë objekt i shumë studimeve mbi Kutelin, pikërisht pritshmëria e vdekjes si amshim, si shpëtim, si fund i përsosur, ku shpirti i çliruar nga mëkatet tenton të bashkohet sa më parë me krijuesin e tij dhe të kthehet domosdoshmërisht te burimi prej nga u nis, për t’u strehuar përkohësisht në një trup njerëzor…
Rrafshi i parë konceptual mbi vdekjen, sipas perceptimit mitik popullor, shfaqet kryesisht tek I vdekuri dhe i gjalli, i cili është ndërtuar përafërsisht sipas modelit të përrallës popullore I vdekuri lan borxhet, me disa ndryshime në rrafshin e thurjes së ngjarjes dhe narracionit, si dhe te Rime Kateriniza, e ndërtuar sipas motiveve të përrallës së Mimikaliut. Ky perceptim mitik shfaqet edhe te disa rrëfime të tjera, si te Të vdekurit dhe Lugëtarët e fshatit tonë. Këtu kemi një dialog mes dy botëve, një komunikim shpirtëror ku të dy palët, pasi provojnë realitetin e këtij dhe të andejshëm, fatkeqësisht përfundojnë në botën andej varrit; madje edhe fluturat, pasi enden një fare kohe në këtë botë, befas zhduken.
Në rrafshin e dytë konceptual të vdekjes, do të përfshinim kryesisht rrëfimin Si e gjeti Ago Jakupi rrugën e Zotit dhe novelën E madhe është gjema e mëkatit. Ndërsa elemente të pjesshme të ndërtimit të këtij kuptimi të vdekjes mund të gjejmë, jo rrallë, edhe në rrëfime të tjera të tij. Këto nuk janë thjesht për të zbuluar domosdoshmërish kuptimin e vdekjes, por për të theksuar mirësinë njerëzore, lirimin e shpirtit dhe përgatitjen e tij për të shkuar te krijuesi përmes veprimtarisë mirëbërëse në dobi të komunitetit, si Papu Tira, i pasuri dhe ish i varfër, Latir Kulira.
Në këtë rrafsh, vdekja kërkohet për individin kryesisht në spektrin e komunikimit me hyjninë, si provë që tregon shkallën e fundit të stoicizmit të brishtë të qenieve humane dhe pafuqinë e tyre para përjetësisë në këtë botë.
Një lidhje të ndërmjetme gjejmë midis këtyre rrafsheve kuptimore të vdekjes, atëherë kur ndarja futet si pjesë integrale e rrëfimit dashuria, e cila bëhet shkaku që të vdekurit të rikthehen përkohësisht në këtë botë (Rinë Katerinëza dhe Lugëtarët e fshatit tonë), apo kur dashuria tokësore kthehet në një ndëshkim për të kapur përjetësinë (Tat Tanushi i Bubëtimes). Ky ndërveprim i erosit me tanatosin; dy instinkte bazë të njeriut sipas Frojdit, bëhet për arsyen se koncepti i lumturisë dhe i dhimbjes njëherësh, në gjithë letërsinë e shekujve.
Dashuria është lidhur pazgjidhshmërisht me dy aspekte: dashuria si lumturi që i përket jetës tokësore dhe dhimbja që i përket shpirtit. Kjo lidhje detyrimisht krijon një urë që mban të lidhura dy botë krejt të kundërta. Njerëzit enden midis këtyre dy kahjeve, duke kaluar nëpërmjet ndjenjave që quhen ndjenja. Prandaj, Leopardi në një nga kantot e tij shprehet:
Kur për herë të parë
në thellësinë e zënies lind dashuria
Mundshëm dhe ngadalë, bashkë me të depërton
në zemër dëshira e vdekjes
Pse? S’e di, por kjo
është shenjë e pagabueshme e pasionit të vërtetë.
Në rrëfimet e tipit të parë, siç pohuam më sipër, autori vendos një dialog mes dy botëve. Shkaku i këtij korrelacioni fantazmagorik është ose mbajtja e fjalës së dhënë, ose dashuria, ose mall për të dashurit e gjallë. “Bashkimi i Rinisë së gjallë me Kirillojin e vdekur, dashuria e Tat Tanushit me Kalijen, bashkimi në greminat e ligë të vajzës së ‘krahëve të bardhë’ me Pjeter Kulirën etj., përfaqësojnë përpjekjen e dyanshme të dy shpirtrave të ndarë nga vdekja”.[6]
Ky koncept i bashkimit përpiqet të sjellë tjetrin në solidaritetin e kësaj bote, duke pasur parasysh se ai ka veshur vetë … Kjo përbën mendësinë rreth së cilës sillet proza e tij rrëfimtare.
Lindja mitologjike në veprat e Kutelit ka veshje etnike, por kumti i saj është universal. Ashtu si gjenia e përvojës së krijimit gojor, Kuteli synon drejt përshfaqjes së asaj që ka të bëjë me esencën, me energjinë e përbashkët që i bashkon njerëzit në një letër. Kjo energji nuk zhbëhet, por mbetet në jetë të jetëve dhe është pikërisht energjia universale.
Në disa studime të antropologjisë kulturore, drejtohet vëmendja tek mënyra se si njeriu komunikon me hyjnoren. Njeriu i drejtohet Zotit përmes lutjeve, sakrificash, përmes pjesëmarrjes në modele, ndërsa hyjnorja i adresohet njerëzores përmes mrekullish, ose ëndrrës. Mesazhi hyjnor i jepet Ago Jakupit përmes ëndrrës: deri në fundin e jetës së tij, atij i jepet mundësia të shpëtojë shpirtin në raport me Zotin. Ëndrra ishte kodi që zbërthen dhe realizon Ago Jakupi në jetë për të marrë statusin e të përkohshmit; dhe pasi realizon katarsisin, ai shkon të shtrihet në derësat e arkëmortit që kishte përgatitur vetë: “Dhe u shtua në të shumtët”. Ky është fundi sipas A. Plasarit: vdekja si fillim absolut, si fund i përsosur, si zanafilla dhe thelbi i jetës, si e shkuara dhe e ardhmja e së tashmes.[7] Këtë, Kuteli e realizon plotësisht si Janushi i Bubëtimes, mesazh të shumëfishuar të gjithë procesit të tij të Tat.
Toni religjioz ngjizet prej shenjash gjuhësore përmes përzgjedhjes së personazheve. Në një moment, Tata, duke i dhënë një rëndësi absolute dashurisë tokësore, prish drejtpeshimin e universit, të raportit të gjenisë me Zotin dhe kjo sjell pavdekësinë. Por, jeta njerëzore, sipas një projeksioni gjenial, nuk e rok dot mendja njerëzore, pasi mundimet e njeriut duhet të mbarojnë. Këtu dënimi me vdekjen përkthehet në mundim pa fund, në një mënyrë si në mitin e Sizifit. Nga marrëdhëniet e dy instinkteve bazë kuptuar si dy domosdoshmëri bazë, eros dhe thanatos, autori projekton kalvarin e jetës njerëzore. Ai i ka vendosur ngjarjet sipas një lëvizjeje fikcionale ku vdekja e Kalijes dhe dashuria shënojnë dy nyje narrative ku përshkruhet gjithë linja narrative. Proza, përmes plasticitetit të frazës, sjell tek receptuesi ndjesinë e amshimit përmes përshkrimeve të situatave dhe objekteve me ngarkesë fetare.
____________
[1] Hermann Hesse, Der Steppenwolf (Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main), cituar sipas përkthimit në gjuhën shqipe: Herman Hese, Ujku i stepës, përkthyer nga Arbër Çeliku, “Asdreni”, Shkup, 2010, fq. 171.
[2] A. Smyth, National Identity (London, “Penguin”, 1991), fq. 6.
[3] Lowell D. Holmes, Anthropology: An Introduction (The Ronald Press Company, New York), 1965, faqe 240.
[4] Mirosh Markaj. Vende dhe njerëz në veprën e M. Kutelit (Kumtesë mbajtur në sesionin shkencor kushtuar 80-vjetorit të M. Kutelit. Pogradec, tetor 1987).
[5] Ernest Heminguej te Vdekje pasdite (Tiranë, 2002), fq. 19.
[6] Plasari A., Kuteli mes të gjallëve dhe të vdekurve (Prishtinë, 2000), fq. 82.
