Hrushovi po bënte ndërrime në udhëheqjet e vendeve socialiste, hiqte “dogmatikët” stalinistë dhe vinte njerëz që mbështetnin vijën e tij liberale, si Gomulka në Poloni, Kadari në Hungari, Zhivkovi në Bullgari etj. Në këto kushte, Enver Hoxha po shqetësohej shumë për fatin e vet. Aq më tepër kur Hrushovi rehabilitoi Titon.
Enverit vërtet i hyri frika e ndonjë rreziku të mundshëm kundër personit të tij. E kishte ngritur në qiell Titon dikur, por pastaj e shante si askush tjetër
Edhe pas afro 60 vjetësh, mbledhja e 81 partive komuniste në Moskë vazhdon të zgjojë interes në shumë aspekte. Ajo mbledhje ishte me rëndësi botërore. Po të vërtetat e asaj mbledhjeje nuk janë thënë ende plotësisht. Komunistët sundonin në gjysmën e botës dhe pikërisht në atë mbledhje mund të thuhet se filloi rënia e komunizmit. Divergjencat parimore në atë mbledhje do të shfaqeshin në shumë aspekte… Nga veprat e Enver Hoxhës kemi mësuar për përplasjen e madhe shqiptaro-ruse në atë mbledhje, përplasje që do të çonte në prishjen përfundimtare të marrëdhënieve. Në atë mbledhje merrnin pjesë udhëheqja më e lartë e partisë dhe shtetit shqiptar, Enver Hoxha, Mehmet Shehu, Ramiz Alia dhe të tjerë.
Një nga personazhet më interesantë të mbledhjes historike të nëntorit të vitit 1960, është padyshim Frederik Gjerasi. Ishte vetëm 27 vjeç në atë kohë dhe për aftësitë e jashtëzakonshme që kishte, ishte ndër tre përkthyesit kryesorë të Enver Hoxhës në mbledhjen e 81 partive. Deri më sot ai nuk kishte folur asnjëherë se çfarë kishte ndodhur në sallën Gjeorgjevskaja dhe në Moskë. Kur miku im botues Mehmet Gëzhilli, president i shtëpisë botuese Argeta LMG, më tha para disa javësh se do të botonte librin me kujtime dhe refleksione të Frederikut nën titullin intrigues “Drama shqiptaro-ruse”, u mrekullova. Tashmë që librin e kam në duar dhe pasi e kam lexuar me një frymë, them se lexuesi i interesuar do të ketë një thesar në duar. Të vërtetat që Frederiku thotë në këtë libër janë me shumë vlera për kompletimin e tablosë të asaj që ai me të drejtë e quan “dramë”, por po aq të rëndësishme janë refleksionet që ai bën për ato ngjarje të pashlyeshme dhe për zhvillimet e mëvonshme.
Para disa ditësh, pikërisht më 10 shtator, Frederik Gjerasi mbushi 83 vjet. Prej disa vitesh ai jeton në Shtetet e Bashkuara, ndërsa këto ditë ndodhet në Tiranë. Në ditët në vijim do të kemi në ‘DITA’ një intervistë ekskluzive me zotin Gjerasi rreth këtij libri që këto ditë do të jetë në duart e lexuesve. Se sa i rëndësishëm është ky libër, mjafton të lexoni këto fragmente që ne po botojmë në ‘DITA’.
Fragment nga hyrja e librit
Shqipëria është vend i vogël dhe në botën e trazuar gjithmonë ka patur nevojë të përkrahet e të mbulohet nga një vend i madh. Historia deshi që pas Luftës së Dytë Botërore, për 15 vite të lidhim miqësi me Bashkimin Sovjetik, pastaj me Kinën e, pasi nuk ditëm t’i ruajmë marrëdhëniet e mira edhe me këtë vend, ramë në humnerë.
Sot zhvillimi historik e ka sjellë Shqipërinë në miqësi me Perëndimin. Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë aleati ynë strategjik kryesor. Ne shqiptarët i jemi mirënjohës Amerikës sepse, në Konferencën e Paqes në Paris, presidenti Uillson mbrojti pavarësinë e Shqipërisë, ndoshta i ndikuar nga Bajroni, që i krahasonte shqiptarët me skocezët në trimëri, në veshje e zakone, sepse nga malet e Skocisë e kishte origjinën vetë familja e Uilsonit. Simpatia e tij për shqiptarët vinte dhe nga njohja personale me Fan Nolin tonë të madh. Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës gjetën punë e strehim emigrantët e parë nga Shqipëria e varfër, atje i bashkoi e i frymëzoi me ligjëratat e tij Fan Noli për të mbrojtur interesat e vendit tonë. Ne i jemi mirënjohës Amerikës për përkrahjen e çështjes së shqiptarëve të Kosovës. Sot, përmes peripecive të një tranzicioni të tejzgjatur, Amerika na ndihmon të vendosim në Shqipëri demokracinë dhe shtetin ligjor. Por edhe ne shqiptarët diçka kemi bërë për Amerikën: i kemi dhënë asaj shumë vajza e djem nga më të mirët, që janë shkolluar e punësuar atje dhe po integrohen pa probleme në shoqërinë merikane.
Në këtë libër do të flas për Rusinë, për miqësinë e dikurshme të saj me Shqipërinë. Kam dashur t’i harroj ato çaste të trishtuara e të tensionuara të jetës sime, kur përktheja grindjet e sherret midis udhëheqësve shqiptarë e atyre sovjetikë në fund të viteve ‘50 e në fillim të viteve ’60. Por njerëz të tjerë, përfshi edhe autorë të huaj, kanë botuar libra, ku e kanë vënë personin tim, përkthyesin, në qendër të shtjellimit të ngjarjeve, që lidhen me dramën shqiptaro-ruse, duke i interpretuar ato sipas dëshirës e qëllimeve të veta. Nuk dua të hyj në polemika, veçse dëshiroj të tregoj disa të vërteta për ato ngjarje, ashtu siç i kujtoj unë.
Do të shkruaj për të kaluarën, por kujtimet e saj zor se mund të jenë objektive. Është vështirë të tregosh për ngjarjet e shkuara pa pasion dhe pa anshmëri. Unë jam munduar të them të vërtetën.
Një autor shkruan se “të vërtetën mund ta durosh vetëm në doza të vogla, por pa të vërtetën jeta s’ka kuptim”.
Do të flas për disa nga tiparet e karakterit rus e të shpirtit rus, ashtu siç i kam njohur unë, për ngjarjet pas prishjes së miqësisë shqiptaro-ruse, për shembjen e Bashkimit Sovjetik, për Rusinë e sotme, për dramën e re, që lindi në marrëdhëniet tona lidhur me ngjarjet në Kosovë, nga që Rusia mban anën e Serbisë. Por tani edhe Serbia ka kërkuar të futet në Bashkimin Europian, do vijë koha që ajo ta njohë shtetin e Kosovës dhe atëherë Rusia ndoshta do ta kuptojë sa keq është sjellë përsëri me Shqipërinë e vogël dhe me shqiptarët.
Rruga historike e Rusisë është plot ngjarje tragjike: 300 vjet të pushtimit tataro-mongol lanë gjurmë në mentalitetin e njerëzve të kohës së Rusisë së carëve. Pastaj ndodhi Revolucioni i Tetorit, u krijua një shtet i ri, me ideale të reja, që nuk u çuan dot deri në fund. Këto tregojnë se populli rus gjithmonë është përpjekur të arrijë një jetë më të mirë.
Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, Rusia u kthye nga Europa për të riintegruar ekonominë dhe shoqërinë. Nga ana e saj, Europa pranoi ta bënte Rusinë furnizuesen kryesore me naftë e gaz, u ndërtua gazsjellësi i ri “Rrjedha e Veriut” nëpër Detin Balltik, që mënjanonte Ukrainën. Gjermania po e përdorte Rusinë si treg eksporti dhe, me rublat që fitonte, do të paguante naftën e gazin. Edhe vendet e tjera europiane e zgjeruan tregtinë me Rusinë, sidomos për prodhime bujqësore.
Pas kolapsit të viteve ‘90, në fillim të shekullit të ri, me ndihmën e dollarëve të naftës e të gazit, Rusia kaloi një periudhë zhvillimi të shpejtë. Miliarda dollarë shkuan në ndihmë të nënave për lindjen e rritjen e fëmijëve, në ndërtimin e banesave, në shëndetësi dhe në gjithë infrastrukturën, megjithëse shumë të ardhura i përvetësuan burokratët e korruptuar. Ekonomia ruse mundi të kapërcejë vështirësitë e krizës që filloi në vitin 2008. Por ajo sërish ka probleme: disa degë janë të prapambetura, ende vazhdon me përparësi shitja e lëndëve të para, niveli i jetesës ende lë për të dëshiruar, financimi i shëndetësisë dhe i arsimit nuk është i kënaqshëm, ende mbetet problem strehimi. Në këto drejtime Rusia ka përcaktuar objektiva e afate zhvillimi, që natyrisht tani detyrohet t’i rishikojë nga pasojat e krizës globale dhe sanksioneve. Veçanërisht rënia e çmimit të naftës dhe kursit të rublës e rritën presionin mbi ekonominë ruse dhe sollën largimin masiv të kapitaleve nga Rusia.
Sot populli rus është i bashkuar rreth presidentit Putin, autoriteti i të cilit është rritur. Kjo shpjegohet ndoshta nga që populli ka frikë mos përsëritet kolapsi i viteve ’90 të Jelcinit dhe oligarkëve. Populli rus nuk do që të kthehet e kaluara komuniste. Rrjedha e lumenjve
të historisë nuk kthehet mbrapsht. Por atij nuk i pëlqen kur sheh përpjekje që njerëzit të humbasin kujtesën historike. E kaluara mund të shihet nga këndvështrime të ndryshme, por atë nuk mund ta fshijmë. Përderisa asnjë nuk mendon të kthehet e kaluara, thonë disa, atëherë kot që harxhojmë kohë të merremi me të. Ky arsyetim është naiv, sepse njerëzit duan ta kuptojnë të kaluarën që të ecin më të qartë në të ardhmen. Një autor rus thotë: “Nuk ka pse të kemi turp nga historia jonë, ta fshehim atë, të heqim dorë e të bëjmë sikur ajo nuk ka qenë. Gjithçka ka qenë, idetë e Revolucionit të Tetorit, vitet ’30 me persekutimet, sistemi i triskëtimit. Por ishte dhe fitorja mbi fashizmin, ishin pesëvjeçarët, fluturimet kozmike. Kjo ishte jeta jonë, me të gjitha gabimet e ëndrrat e bukura. Pse ta fshijmë atë?”
Njerëzit në Rusi nuk i shohin me sy të mirë ata që kërkojnë të lënë në harresë ose të shtrembërojnë historinë e Luftës së Madhe Patriotike të popujve sovjetikë. Ata mbetën të zemëruar kur udhëheqësit e Perëndimit bojkotuan ceremoninë e 70-vjetorit të Fitores mbi fashizmin më 9 maj 2015 në Moskë…
Hrushovi donte ta eliminonte Enver Hoxhën
Në fillim Hrushovi sikur nuk kishte mendim të keq për Enver Hoxhën. Në udhëheqjen e Bashkimit Sovjetik tashmë ishte krijuar një besim në miqësinë shqiptaro-sovjetike. Por Enveri ishte irrituar shumë kur Hrushovi rivendosi marrëdhëniet me Jugosllavinë. Sovjetikët mbase kishin arsyet e veta në atë kohë që të afronin në anën e tyre këtë shtet të madh me popullsi kryesisht sllave, që kishin luftuar kundër fashizmit dhe udhëhiqeshin nga një parti që quhej “Lidhja e komunistëve jugosllavë”. Hrushovi e kërkonte afrimin me Jugosllavinë edhe për të treguar, se gjoja fajin e prishjes së marrëdhënieve e kishte pasur Stalini. Në të vërtetë, disa autorë që më vonë e kanë studiuar këtë problem, nuk rëndojnë me faj në mënyrë të njëanshme as Stalinin dhe as Titon. Edhe kinezët atëherë kishin lëkundje në qëndrimet ndaj Jugosllavisë, sepse niseshin pikërisht nga fakti që popujt e atij vendi kishin luftuar me repartet partizane në vitet e luftës.
Hrushovi po bënte ndërrime në udhëheqjet e vendeve socialiste, hiqte “dogmatikët” stalinistë dhe vinte njerëz që mbështetnin vijën e tij liberale, si Gomulka në Poloni, Kadari në Hungari, Zhivkovi në Bullgari etj. Në këto kushte, Enver Hoxha po shqetësohej shumë për fatin e vet. Aq më tepër kur Hrushovi rehabilitoi Titon. Enverit vërtet i hyri frika e ndonjë rreziku të mundshëm kundër personit të tij. E kishte ngritur në qiell Titon dikur, por pastaj e shante si askush tjetër.
Nuk e kuptoj, pse disa ngulin këmbë dhe shprehen sot kundër atyre, që vlerësojnë si shkak të prishjes së Enverit me Hrushovin frikën e tij se sovjetikët do ta rrëzonin, siç kishin vepruar me udhëheqje të tjera “dogmatike” në kampin socialist. Por këtë e pranon vetë Enveri në shkrimet e tij. Kështu, te “Hrushovianët”, ai thotë se Hrushovi donte “ta marrë kalanë shqiptare nga brenda”, se ai luftonte që elementët antimarksistë “atje ku ishin në udhëheqje të viheshin nën kontrollin e tij dhe atje ku s’ishin, të silleshin, duke eliminuar udhëheqësit e shëndoshë me intriga, me puçe ose dhe me atentate”. Enveri përmend “vdekjet e çuditshme, të papritura” të Gotvaldit, Bierutit, madje të Dimitrovit. Të gjitha këto rrethana nuk mund të mos e trembnin Enver Hoxhën dhe ta shtynin drejt marrjes së qëndrimeve të guximshme për të ruajtur karrigen.
Enver Hoxha fliste me urrejtje për Titon, kurse ky i thoshte Hrushovit fjalë të rënda kundër Enver Hoxhës. Qysh në fjalimin e tij të Puljas, Tito kërkonte të hiqeshin nga postet Enveri dhe Mehmeti. Në kujtimet e veta, Hrushovi shkruan se kur do të normalizonte marrëdhëniet me Titon, qysh në vitin 1954, shumica e partive komuniste e mbështetën, me përjashtim të Enver Hoxhës, i cili “ka karakter të ashpër dhe kur flet për çka nuk i pëlqen, sikur ia kap fytyrën ngërçi dhe gati sa s’kërcet dhëmbët”. Nuk e kuptoj dot nëse këto përshtypje për Enverin i lindën vërtet Hrushovit qysh atëherë, në fillim apo pas gjashtë vjetësh, pas grindjeve të mëvonshme në Moskë, në nëntor I960. Ndoshta janë të dyja bashkë.
Për vizitën e tij në Moskë në qershor 1954, Enver Hoxha thotë se “Hrushovi bënte sikur nuk i vinte re qëndrimet e ndryshme që kishim me njëri-tjetrin për Jugosllavinë”. Me porosi nga Moska, ambasadori Leviçkin e takoi disa herë Enverin dhe i bënte presion që të mos kundërshtojë rivendosjen e marrëdhënieve me Jugosllavinë. Pas një viti Mikojani e ftoi “për pushime” dhe qysh ditën e parë i la takim me Tempon në Moskë. Pas Kongresit 20, në dhjetor 1956, kur ishte thartuar me Titon pas ngjarjeve të Hungarisë dhe fjalimit në Pulja, Hrushovi në Moskë i bën elozhe dhe ngrinte dolli për Enver Hoxhën. Në kujtimet e tij për këtë pritje, Hrushovi thotë se donin ta bënin Shqipërinë “një xhevahir që të joshte botën myslimane”… Dhe vërtet, pas kthimit nga vizita në Moskë në dhjetor 1956, ku Hrushovi kishte hedhur idenë e bazës së nëndetëseve në Vlorë dhe premtonte xhevahire, Enveri tha se shembulli i Shqipërisë do t’i ndihmonte vendet e botës myslimane të shohin se “marksizëm- leninizmi ishte fari ndriçues i jetës së begatshme e të lirë të popujve”. Ai sikur e besoi që Hrushovi nuk kishte ndërmend ta hiqte.
Në mbledhjen e Moskës të partive komuniste në nëntor 1957, ku ishte dhe Mao Ce Duni, Enverit i kishin rënë në sy divergjenca ideologiike të sovjetikëve me kinezët, të cilët dolën me parullën “imperializmi është tigër prej letre”. Enver Hoxha ndiqte me interes vërejtjet e kinezëve për kongresin 20 dhe më pas qëndrimet e tyre të hapura ndaj Hrushovit. Por udhëheqja kineze në të vërtetë nuk kishte për Stalinin vlerësime të njëjta me udhëheqjen shqiptare. Kinezët thonin se “Stalini ishte një udhëheqës i madh, që ka bërë gabime të mëdha”. Kurse Enver Hoxha nisej nga pozita dogmatike dhe nuk pranonte që Stalini kishte bërë gabime.
Me 1958 De Goli nuk pranoi të vendoseshin në Francë raketat amerikane. Atëherë Hrushovi mendoi që nga Shqipëria të kërcënonte Italinë e Greqinë dhe të propozonte që Ballkani dhe Adriatiku të ktheheshin në një zonë pa armë bërthamore dhe pa raketa. Ishte vazhdim i tezës utopike të Hrushovit për “botën pa ushtri, pa armë e pa luftra”. Ai erdhi për vizitë në Shqipëri në maj 1959 dhe, sapo zbriti nga avioni, siç dihet, kërkoi të mos flitej për Jugosllavinë gjatë ditëve që do të qëndronte në Shqipëri. Hrushovi i rekomandoi shqiptarëve të mbjellin më shumë agrume, se të gjitha ja blen Bashkimi Sovjetik. Por Enveri kërkonte uzinë metalurgjike. Pas prishjes u tha se Hrushovi donte ta bënte Shqipërinë “si kolonitë e bananeve”, dhe siç i kishte thënë Malinovskit që në Butrint mund të ndërtohej një bazë ideale për nëndetëse. Gjatë ditëve të qëndrimit të Hrushovit në Shqipëri si përkthyes ishte Agim Popa. Myfit Mushi ishte transferuar nga aparati i KQ në Ministrinë e Jashtme. Shkak duhet të ketë qenë se pas dënimit tëTeme Sejkos nuk po shiheshin me sy të mirë shumë kuadro nga Çamëria. Ditën e fundit, kur Hrushovi do të fliste nga ballkoni i ish godinës së komitetit ekzekutiv të Tiranës, u ndesha në korridoret e aparatit me Liri Belishovën, e cila ishte treguar shumë aktive në organizimin e pritjes së Hrushovit. Më tha të bëhesha gati se do të lexoja përkthimin e fjalës së Hrushovit në miting. I fola Agimit për këtë, por e pashë që ai donte ta lexonte vetë dhe unë nuk e zgjata
