Alda Bardhyli
-Ti që ku e di këtë këngë? Mitrush Kuteli do,t’ia bënte këtë pyetje Nadias, atje në Ukrahinë, ku në qëndrimet e shkurtra të marshimeve kishte nisur të mblidhte fije këngësh popullore moldave, të cilat e kishin tërhequr me njomësinë e tyre dhe më fort me dhembjen që përmbanin. Nadia Verzar, quhej zonja e re, baloshe me sy të kaltër, ashtu siç e përshkruan Kuteli, që dinte të përdorte mirë fort pushkën edhe mitralozin. Pasi mori frymë ngadalë, pasi nuk kishte shumë ditë që ishte ngritur nga lëngata e tifos, ajo do ti përgjigjej duke i thënë: Të të them të vërtetën, kjo këngë nuk është nga vendi im, por nga Basarabija. “Unë në Basarabi nuk kam qenë se na ndante Nistri dhe kufija. Më patnë nisur, si ushtar, në fillimin e luftës po më lanë përsëri, se kisha djalën e vogël. Këngën e kam dëgjuar një verë se e këndonin ndajnatave vashat “përtej”, kur ktheheshin nga shata e mistrit. Dëgjohej sikur ish aty pranë se e sillte era e ndajnatës edhe unë e mësova fort e shpejt, sepse këngët i mbaj mënd mirë. Edhe këngët tona gjithë era i shpinte përtej, kështu që ata të Basarabisë këndonin shpesh herë këngët tona dhe ne këngët e tyre, se një gjuhë janë të gjitha. Këtë punë kaq të thjeshtë, po të vërtetë: se era shpje e sjell këngët dhe përtej kufireve politike e mbase edhe përtej ujërave, Mitrush Kuteli do ta dëgjonte prej Nadias. Kënga gjithnjë do të prekte thellë zemrën e shkrimtarit që kur ishte i ri. I mahnitur shpesh prej vargjeve, ai kërkonte me ngulm të gjente të plotë tekstet e këngëve që i kishin mbetur në mëndje, që mund ti kishte dëgjuar rastësisht diku. Këngë që në një minutë kishin zgjuar tek ai, histori, ngjarje, dëshira apo kishin grishur përfytyrime.
Këngët e para që mban mënd nga fëmijëria ishin ato që i këndonte nëna (Polja e Pandi Paskos e bija e Ndini Dhamit e Cevo Gushos nga Rrëmënji). Në vogëli ai pat qënë shpesh i sëmurë dhe për shumë kohë sdo të dilte jashtë odës së madhe shtruar me dhe të kuq, me rrogoza ku mëma bënte punët e shtëpisë. Atje do të mësonte për herë të parë brothmat Tu-tu-tu-lëgëza-Vajta për purtegëza; Ariushkë, ariushkë dhe këngët e Kapedan o Kajo, Malit -o përpjetë; Mun de Papa Pavleja, të cilat mëma e tij i kishte dëgjuar nga i ati. E gjithë fëmijëria do ti kujtohej shpesh përmes vargjeve të këngëve që i dëgjonte lehtë sipas gjendjes së mëmës. Kënga që ajo këndonte ndër dasma ish “S’ka më kë t’a lozë zonja (hankua) vallenë” së cilës shoqet e saj do ti thonë më vonë “Kënga e Poles” si edhe “Shkuan djemtë shkuan,Shkuan në kurbet”. Pashkëve këndonte e lonte valle me shami në dorë, si gjithë grarija, Këngën e Ristozit…”Gjithë vogëlija mbaj mënt edhe disa britma të tjera si dhe disa këngë kolendrash, rusicash, këngë dasme , trimërije, dashurije”, kujton Kuteli. “Këngë e britma nga qyteti i djegur”, është libri më i ri i Mitrush Kutelit, i sapo nxjerrë nga botimet “MK”, për Panairin e 19-të të Librit. Një libër që Atalanta, e bija e shkrimtarit e tregon ashtu natyrshëm, bri librave të tjerë të shkrimtarit që këto vite janë ribotuar nën kujdesin e saj dhe familjes. Duke e shfletuar ajo kërkon të tregojë këngë, apo vargje që i kanë mbetur në mëndje. Libri shoqërohet me një parathënie të vetë Kutelit, i cili tregon pasionin e përhershëm ndaj mbledhjes së këngëve. Vetë ai tregon se këngët e gjendura në këtë libër janë mbledhur në Pogradec, midis datës 26 gusht deri më 7 shtator 1943. “Nuk më shkonte asohere asfare nër mënt se do t’i shtyp. Duke i mbledhur mendohesha të kaloj kohën, mbasi qyteti im, për arsye të nalta të strategjis italiane, ish rrethuar me tel me gjemba sa s’kisha mundësi të shoh as varrin e Nënës, sepse varrezat binin përtej telave me gjemba, domethënë dyqind metra më tej se shtëpija e fundit. Njëkohësisht, duke mbledhur këto këngë, ndiqnja qëllimin e plotësimit të frazologjisë që duhej për shkrimet e mija letrare”, shkruan Kuteli. Pasioni i tij si mbledhës i folklorit pat tërhequr atëkohë dhe autoriteteve italiane, të cilat e kishin ndjekur përmes karabineris.
“Këngët e kësaj përmbledhjeje nuk janë, pa fjalë, që të gjitha të lindura në Pogradec. Po unë aty i pata gjetur, ashtu sikundër se shumë të tjerë kanë për të gjetur në të tjera vise këngët e lindura në fshatin tim”, shkruan Kuteli. Ata që ia dhanë këngët, ishin kryesisht far e fis apo miq. Rrethi i tyre sipas shkrimtarit është shumë i ngushtë, megjithëse numri i këngëve nuk është i vogël.
“Përmbledhja ime nuk duhet quajtur si një vepër folkloristike e plotë, por vetëm një kontribut në arkivin e madh të folklorit shqiptar. Për ti dhënë një ngjyrë pak a shumë shkencore kësaj përmbledhjeje, këngët i shoqërova me emrin e atyre që mi patnë thënë si edhe, me disa raste me ndonjë shënim shpjegonjës. Si karakteristikë kryesore e këngëve të Pogradecit janë grupet e këngëve pleqërishte, e këngëve të Pashkëve dhe ato të Llazoreve”, shkruan Kuteli. Ai veçon mes tyre këngë si “Fryn veriu në Mal të Thatë” edhe “Ç’u nis plaka edhe djali”. “Nuk e di në do më lejojë fati t’i plotësoj do një herë, sepse pas ngjarjeve të shtatorit dyzet e tre ky vendi im lindor mu bë si vend i huaj…”, shkruan Kuteli. Ai tregon se titullin e këtij libri e zgjodhi për kujtimin e çasteve tragjike nëpër të cilat ka shkuar e po shkonte vendi pas vitit 1940-të. Kjo është arsyeja pse përmbledhja nis me këngët e vajit. Libri është i mbushur dhe me personazhe, të cilët shkrimtari i ka njohur teksa mblidhte këngët. I tillë është dhe Xha Mihua, ashtu si i thërret fshati i Mihos së Postoles ose të Postolit, ose ahstu si ai vetë thotë nga Potkozhani i Mokrës. “Është plak 80-të e ca vjet. Xha Mihua më rrëfeu vetëm këngë të lashta , të shoqëruara me shpjegime ; të rejat as që do t’i dëgjojë”,shkruan Kuteli. Përveç këngëve ai ka shënuar në fletore prej xha Mihuas dhe një numër shprehjesh dhe ngjarjesh të lashta… Një tjetër personazh që i ka treguar këngë ka qënë Tasiku i Ndoni Çomos, tregtar , 60 vjeç.
“Mi ka kënduar me një zë zvarrë-zvarrë, duke shkuar tespijet nëpër duar, këngët që kam shënuar me emrin e tij. Ay vetë ka “ç’pifur” si thotë vetë këngë të rastit , veçanërisht këngë me ngjyra ironije e mbase edhe satirë ose ka adaptuar këngë pas rrethanave të dasmës a të tjatër gazi”, shkruan Kuteli. Historitë e personazheve që ai zgjedh për të përshkruar janë po aq interesante sa këngët që ata thonë…”Mjaft këngë dasme më pat dhënë Vangjelija e Llazi Thimi Gushos, e bija e Koci Pojanakut së bashku më çupat e saj Viktorija (20 vjeç), Dhorka (18 vjeç), Kristina (12 vjeç)edhe djali i saj Stavri (10 vjeç). Një pjesë të madhe të këtyre këngëve Vangjelja i pat dëgjuar prej së gjyshes dhe ja u pat mësuar edhe çupave të tjerat i kanë dëgjuar në fshat…”, shkruan shkrimtari. Ai është treguar i kujdesshëm të shkruaj emrat e të gjithëve që dilnin nga kujtesa bashkë me historitë që ndanë me të. Ky dorëshkrim i cili tashmë është libër, është shenja e parë e një shkrimtari të së ardhmes, i cili shfaq me këtë pasion të tij, dëshirën për të depërtuar në brendësinë njerëzore, duke dashur të zbulojë historitë që gjenden në vargje këngësh që era vijon ti çojë nga një vend në tjetrin. Një libër që sot vjen dhe si një kontribut i çmuar për folklorin tonë.