Të flasësh mbi shpirtin sot të duket diçka sa anakronike e jashtëtokësore në këtë botë të mbërthyer nga luftrat, krimet, persekutimet, por aq dhe moderne dhe e nevojshme. Anakronike gjithashtu për ata që rendin pas pushtetit e parasë si një qëllim më vete dhe e nevojshme për ata që gjejnë prehje dhe entusiazëm jetësor veç tek shpirti.
Kam në duar librin «Sur l’âme» (Mbi shpirtin) të akademikut francez François Cheng, librin e mikut tim të Këshillit të Lartë të Frankofonisë me të cilin mblidheshim vite më parë në sallat e Organizatës Ndërkombëtare të Frankofonisë në Paris për një politikë të re mbi gjuhën, komunikimin dhe shkëmbimet mes kulturave jo vetëm në botën frankofone por dhe jashtë saj. François Chang është nga ata njerëz të paqtë që mund t’i ngatërrosh lehtë me pinjollët e shenjtët, pasi ai flet shtruar, ngadalë, si një filozof i moçëm.
Dhe eksperiencën jetësore, dijen, talentin dhe moshën i ka të tilla për të gjykuar për shpirtin. Pas libri të tij «Mbi vdekjen» dhe «Mbi të bukurën», tashmë ky libër sikur plotëson këtë triptik dhe jep domethënien e gjithçkaje, sepse ky libër të bën të meditosh, sepse në lexim e sipër, ky traktat letrar i ngjizur me filozofinë të bën të mendosh për qenien.
Shtatë letra për të folur për shpirtin përbëjnë stukturën e këtij libri. Duke filluar me letrën e parë ai i shkruan një gruaje të pikëtakuar mbi tridhjetë e pesë vjet më parë dhe mbase ky është thjesht veçse një shkak për të nisur këtë ligjëratë mbi shpirtin. Ai shkruan: «Kur mora letrën tuaj u përgjigja menjëherë. Të rejat që lexova nga ju 35 vjet më vonë më emocionuan shumë dhe reagimi im ishte një klithmë e çastit. Letrën tuaj të dytë e kam para sysh dhe e kam mbajtur një kohë të gjatë me vete, dhe vetëm sot po tentoj të përgjigjem. Arësyen e kësaj vonese ju me siguri e keni imagjinuar, pasi letra juaj ka një kërkesë të veçantë. Ju më shkruani: «Më flisni për shpirtin…» Frazën tuaj «Vonë kam zbuluar një shpirt» më duket se ia kam thënë shumë herë vetes time.
Por unë e mbaja atë perbrenda, nga frika se mos dukesha qesharak.Pak a shumë, në disa nga tekstet e mia dhe poemat që kam shkruar, kisha guxuar ta përdorja këtë fjalë të harruar, për çka sigurisht, ju më ngacmuat ta kujtoja. Nën nxitjen tuaj, e kuptoj se ka ardhur koha të përballoj këtë sfidë…»
Dikujt mund t’i duket disi i çuditshëm ky emër: François Cheng. C’lidhje ka ky bashkim i emri latin, francez me një mbiemër kinez? Zao Wu Ki, piktori i madh kinez që jetoi një jetë në Paris dhe që vdiq në atelierin e tij njëqind metra larg shtëpisë time, mjeshtri i madh i ngjyrave dhe i pikturës abstrakte, nuk e kishte ndryshuar emrin e tij pasi zbarkoi në Francë. Përse François Cheng kishte bërë këtë zgjedhje? Në mbledhjet tona të Këshillit të Lartë të Frankofonisë nuk kisha guxuar t’i bëja një pyetje të tillë. Diskutimet tona ishin gjuha frënge, letërsia, Verbi, madje unë shumë pak dija nga historia familjare e tij, ku fëmijëria dhe rinia e tij ishin trazuar me bredhjet e tij boheme larg familjes. Vetëm librat e tij të fundit më bënë t’i rikthehem jetës së mikut franko-kinez, i cili 15 më parë ishte bërë anëtar i Akademisë Franceze dhe kishte marrë çmimin «Femina» në letërsi.
François Cheng është një njeri shtatvogël, 88 vjeçar, njeri i brishtë dhe me një mirësjellje proverbiale, por ai është një mendimtar i jashtëzakonshëm. «Eshtë koha për të folur për shpirtin dhe frymën», – thekson ai, – për «l’âme e l’esprit», pasi siç thotë ai «shpirti është ajo çka më lejon të prekem, të ndjej dhe të ruaj në kujtesë eksperiencën jetësore, ndërsa fryma është e arësyeshmja. Fryma është «Ying» ndërsa shprti është «Yin»…»
Në traditën e tij familjare dhe formimin e vet ai është një taoist. Në shtëpinë e tij nderohej Konfuci, një idhull i mënçurisë dhe mendimit kinez, por jeta e tij do të merrte një drejtim tjetër. Pikërisht gjatë kohës së luftës civile në Kinë më 1949, i ati që e solli të shikonte Europën e la të vizitonte Parisin dhe ata ranë dakort që ai të kthehej disa muaj më pas në Kinë. E megjithatë, ai nuk u kthye më në shtëpinë e tij. Sigurisht, takimi vendimtar në jetën e tij ishte ai me shenjtin François d’Asisse, apo Francesco d’Asissi, françeskani i shekullit XIII që i zbuloi një mendim të ri mbi njeriun dhe botën, mbi Krishterimin dhe filozofinë e shenjtëve.
«Atëherë isha një i ri i shqetësuar dhe i humbur. Me disa miq shkuam ne Itali, më shumë i tërhequrn ga dielli i Italisë dhe ndoshta nga një ide e vagët për të njohur një shenjt. Por duke dale nga stacioni i trenit, kur statuja e shenjtit françeskan mu shfaq atë çast me krahët e tij të hapura me xhestin e një mikpritjeje, e ndjava se ishte em undur që të jetoja në këte tokë të Europës e te mos kthehesha në Kinë. Pasi vizitova vendet ku kishte ecur dhe jetuar shenjti, kuptova se shenjtët janë atje për të na treguar udhën dhe se ç’mund të bëjë njeriu për të Mirën, ndërkohë që shumë kriminelë na dëshmojnë se sa të aftë janë për të keqen.
Vepra e tij “Kënga e krijesave” u hapi një udhë të madhe poetëve lirike duke filluar me Danten e shumë të tjerë më pas. I frymëzuar nga shenjti françeskan, Dante shkroi se “na ka lindur një diell». Në «Komedinë Hyjnore» ai mbaron me fjalët për «forcën e dashurisë që lëviz diellin dhe yjet e tjerë…»
Kështu, i frymëzuar nga ky pikëtakim historik, kur ai u bë francez, si emër zgjodhi emrin e shejtit “François”, pra François Cheng. Dhe ai nisi t’i këndojë dashurisë njerëzore ashtu si Dante, duke e ditur se dashuria njerëzore bën të lëvizë dielli e yjet, se dashuria njerëzore gjallon jetën dhe i jep asaj një kuptim. Përse vallë François Cheng i rikthehet shpirtit? Vallë pse në vitet e rinisë së tij përjetoi katastrofën njerëzore, masakrën e madhe të japonezëve në qytetin e tij, Nankin? Vallë pse ndjeu peshën e madhe të krimit dhe të së keqes absolute?
Sigurisht… ai vinte nga rrugët e masakrës dhe kërkonte të gjente dritën e së Mirës, për të shkruar më vonë për rëndësinë e De anima, si dhe rrjedh fjala indiane «aum», apo në frëngjisht «aimer», «të duash», sepse ndër gjërat e para që fliste Platoni dhe Aristoti ishin fjalët për «shpirtin e botës» e po kështu, po shpirti është në themel të judaizmit, sufizmit apo kristianizmit.
«Pavarësisht nga fatkeqësitë e shkaktuara nga ekzistenca e së keqes në të gjitha aspektet, ka ndodhur shfaqja e në dhuratë të madhe. Gjithë qielli i yllëzuar, gjithë toka që na ushqen, gjithë mrekullia e agut dhe e mbrëmjes, gjithë lavdia e pranverës dhe e vjeshtës, gjithë Fryma që i jep jetë universit nga zogjtë që emigrojnë, të gjitha këngët njerëzore ngritur në luginën e lotëve, pra e tërë kjo, këtu dhe tani, ku gjithë përjetësia bashkohet. Kjo këtu e tani nuk mund të rrezatojë dhe të bëjë që të lulëzohet dhe të krijohen frutat, të krijohet eho dhe rezonanca e si rrjedhojë të mbartë gjithë kuptimin nëse nuk jetohet nga një shpirt. Kështu, një eksperiencë e jashtëzakonshme e jetës mbartet aty, në atë ansambël shpirtrash që nuk janë aspak entitete të vagta, neutrale e boshe nga përmbajtja.
Përkundrazi, duke absorbuar në vetvete gjeninë e trupit njerëzor dhe të Frymës, duke përballaur kushtet tragjike të ekzistencës tokësore, ato janë bërë entitete të mishëruara mrekullueshëm dhe të gëzueshme. E megjithatë ato janë kandidate për një jetë tjetër…». E megjithatë, Cheng shton se vetë jeta, praktika jetësore duket se është mbi të gjitha filozofitë. Pra jeta e jetuar me shpirt.
Ja pse ai është aq pasionant pas Gëtes, Proust-it, Victor Hugo, pas të bukurës në përgjithësi. Ky libër na vjen pas librit të tij mbi të bukurën ku e bukura është padyshim pjesë e shpirtit. «E bukura, – thotë Cheng, – i lejon njeriut që të ruajë dinjitetin, bujarinë, fisnikërinë e shpirtit. Këto cilësi na lejojnë të kapërcejmë vuajtjet gjatë jetës dhe të arrijmë harmoninë.
E bukura na bën të jemi dikush tjetër, sepse ajo na nxjerr nga e zakonshmja dhe t’i shohim gjërat sikur po i shohim për herë të parë. Duke dalë në rrugë, ju shikoni një pemë plot me lule, në shpërthim, si të shikoni universin në agun e botës. Ashtu si poeti Prevert, i cili në një poemë tregon se si shikon nga larg në autobus figurën e gruas së tij pa e njohur fillimthi, sikur ta shihte për herë të parë. Dhe ai pa të bukurën. Vetëm e bukura është e aftë të na japë këtë habi, këtë mrekullim të herës së parë…»
Shkruajmë për shpirtin, të bukurën, nevojën e fisnikërimit të njeriut, dhe duke kthyer kokën nga realiteti i sotëm shqiptar, e ndjen menjëherë shijen e baltës, e baltosjes së njëri-tjetrit, ku fjala kriminel, shpifës, mashtrues, i korruptuar, vrasës, mosmirënjohës për njeri-tjetrin përdoret pa pushim gjatë 24 orëve, madje dhe në ëndërr çka është shkalla superiore e një përjetimi, dhe ku qytetari i mjerë e ndjen veten aq të largët nga llumi që i përplaset fytyrës.
A mund ta fisnikërojmë shqiptarin e sotëm? Ja një pyetje e madhe, për të cilën dhe një libër i thjeshtë i Cheng, apo një Platon, Aristot (traktati i tij «Mbi shpirtin»), Sokrat e të tjerë, na ndihmojnë për ta parë shoqërinë ndryshe…
24 mars 2017 (gazeta-Shqip.com)