Nëntori i këtij viti, shënoi pothuaj në heshtje 105-vjetorin e Kongresit të Manastirit. E njohur si data historike që njësoi alfabetin tonë dhe i hapi rrugës shqipes së miratuar bashkërisht, përvjetori dje u kujtua vetëm në Manastir. Nga Shqipëria, e pranishme ishte edhe ministrja e Kulturës, Mirela Kumbaro, e cila në fakt, ka lidhje familjare më këtë ngjarje historike. Ndërkohë, “GSH” sjell një intervistë të Mentor Qukut, studiues i Ndre Mjedës, mbi rolin e këtij të fundit në kongres dhe rëndësinë që pati ngjarja.
Cili është roli e pozicioni i Mjedës në Kongresin e Manastirit?
Dom Ndre Mjeda është i vetmi gjuhëtar dhe glotolog në rrethin e letrarëve, gazetarëve dhe personaliteteve shqiptare që u angazhuan për problemet e alfabetit shqip e në mënyrë të veçantë për një alfabet shqip të njëjësuar. Duhet të pranojmë se shkencëtarët kanë ngatërruar përpjekjet për një alfabet shkencor dhe që do të përkrahej nga rrethet albanologjike të huaja me përpjekjet për një alfabet të përbashkët shqip. Duhet të pranojmë se janë dy linja që nuk janë e njëjta gjë, por që janë zhvilluar si dy rrugë paralele, që herë kanë kundërshtuar dhe herë kanë mbështetur njëra-tjetrën. Edhe përgatitjet për mbajtjen e Kongresit të Manastirit janë zhvilluar në rrugë të ndryshme që herë kanë konverguar dhe herë kanë diverguar, herë kanë patur karakter,romantiko-letraro-gjuhësor dhe herë karakter politiko-pragmatist.
Kur e kishte nisur ai punën për alfabetin shqip?
Ndre Mjeda kishte punuar për alfabetin shkencor të shqiptarëve që në vitin 1887, kur ishte vetëm 21 vjeç, kur ishte student i teologjisë në Chieri. Ndofta edhe më herët kur ishte student në Kroaci. Duhet të nënvizojmë faktin se Mjeda që nga kjo kohë dhe deri në 1908, dmth deri në mbajtjen e Kongresit të Manastirit në vitin 1908, punoi për 20 vjet me radhë intensivisht në këtë linjë. Shpesh herë studimet tona kanë keqkuptuar, keqinterpretuar, kanë neglizhuar herë me qellim e herë me dashje, kontributet e vërteta të Mjedës për një alfabet shkencor dhe të përbashkët shqip.
Në Kongres ka pasur dy rryma sa i takon alfabetit si edhe përplasje se cili alfabet duhej zgjedhur…
Po. Ky gjuhëtar dhe glotolog, mbas njëzet viteve pune dhe përpjekjeve të vazhdueshme, në një çast vendimtar, kur luheshin fatet e kombit, gjeti forca që të falte çdo gjë të tijën në favor të arritjes së kompromisit historik, atij të marrjes së vendimit për alfabetin e përbashkët shqip më 20 nëntor 1908. Edhe para Kongresit të Manastirit, Mjeda, megjithëse në krahun e fituesve, me-gjithëse kishte botuar me alfabetin e tij me shenja diakritike rreth 15 tekste shkollore, dy gazeta e një kalendar shqip, përfshihet në përpjekje për kompromis me dy shoqëritë rivale, shoqëritë “Bashkimi” dhe “Stambolli”. Studimet rreth këtij kongresi u frenuan në një farë mënyre nga vendimi që morën anëtarët e komisionit të alfabetit për të ruajtur fshehtësinë dhe anonimatin e debateve. Kurse punimet e tij u manipuluan dhe u instrumentalizuan për një shekull, gjë që ndodhi kryesisht për shkaqe jashtëletrare: Ku shqetësimi i pjesëmarrësve të Kongresit të Manastirit dhe ku preokupacioni i shtetarëve dhe politikanëve një shekull.
Çfarë dokumentesh trashëgojmë nga Kongresi?
Për fat, deri tek ne, kanë arritur katër dokumente të hartuara direkt nga anëtarët e komisionit të alfabetit, që flasin mbi punimet e Kongresit të Manastirit:
1. Relacioni i Gjergj Qiriazit, i hartuar më 20 janar 1909, Manastir, në anglisht.
2. Kronikë e punimeve të Kongresit të Manastirit e Mit’had Frashërit, botuar në gazetën “Lirija” më 8 (21) nëntor 1908, Selanik, në gjuhën shqipe, me alfabet të Stambollit.
3. Procesverbal i mbledhjeve V dhe VI të komisionit të alfabetit, mbajtur nga Luigj Gurakuqi më 6 (18) XI/1908, me alfabet të Stambollit, autograf.
4. Kujtime autograf të Dom Ndre Mjedës, me alfabet të Kongresit të Manastirit, pa datë.
Në mes të dokumenteve që kanë arritur deri tek ne, kujtimet e Mjedës sqarojnë mekanizmin e zhvillimeve dhe atë të zgjidhjes së ngërçit që kishte pushtuar punimet e Komisionit të Alfabetit, më 20 nëntor 1908. Ruhen në AQSH proces-verbale të mbledhjes së 7 (20) nëntorit 1908, ku pasqyrohet vendimi për alfabetin e përbashkët të shqiptarëve. Me interes për studimet janë edhe deklarata, kujtime dhe debate nga revista si rev. Cirka, Leka, apo autorë bashkëkohës, si Dom Ndue Doçi, Ernest Koliqi, Lul Shkurti, Atë Zef Valentini SJ, August Kral, Atë Pal Doda OFM, Dom Ndoc Nikaj, Atë Pashk Bardhi OFM, Injac Zamputi, Atë Antonin Fishta.
Cilat qenë arritjet e kësaj mbledhje të madhe?
Përfundimet lidhur me Kongresin e Manastirit janë:
1. Burimet dokumentare për këtë ngjarje të rëndësishme historike, pavarësisht nga ndonjë ndryshim i vogël dhe i parëndësishëm nga karakteri subjektiv i tyre, përbëjnë një njësi organike pa pasur kontradikta themelore.
2. Dokumentet arkivore dhe kronikat e shtypit lidhur me këtë kongres janë të besueshme.
3. Sipas fjalëve të Fishtës: “Ndre Mjeda në Kongresin e Manastirit përbën një autoritet të shquar dhe për më tepër një shtrim të ri të çështjes së alfabetit nga të gjitha anët”. (Arkivi i Vjenës, raporti i konsullit Zambaur, Shkodër, 12 janar 1911.) Veprimtaria e Mjedës në Kongresin e Manastirit, përbën fazën kulmore, atë më të shquarën, në mes të punës së tij njëzetvjeçare për alfabetin e njësuar shqip.
4. Rreziku i alfabetit arabo-turk gjatë punimeve të Kongresit të Manastirit qe i dukshëm.
5. Përpjekjet e pararendësve që punuan për një alfabet të përbashkët luajtën një rol me rëndësi në përfundimet e Kongresit të Manastirit, por nuk janë pjesë e vendimit të 20 nëntorit 1908 për alfabetin që kemi sot.
6. Secili prej delegatëve shkoi në Manastir si dalzotës i një alfabeti të caktuar.
7. Kthesa e madhe filloi në komisionin e alfabetit. Punimet e komisionit të alfabetit u bllokuan, duke bërë që të rrezikoheshin punimet, që Kongresi të dështonte përfundimisht.
Dhe ka qenë Mjeda ai që gjeti një zgjidhje për përplasjen…
Ndre Mjeda, duke parashikuar një fund të palavdishëm të Kongresit, tërhoqi alfabetin e tij, dhe krijoi mundësi për pajtim në mes të tri palëve. Kjo ndodhi natën e 19 nëntorit. Në darkë ai takoi Mit’hat Frashërin dhe i paraqiti atij një alfabet pajtimi. Ai propozoi alfabetin e sotëm si alfabet pajtimi. Ditën tjetër në mëngjes u bë mbledhja e komisionit të alfabetit ku u vendos për dy alfabete, ky që kemi sot dhe një tjetër, ai i Stambollit, me disa ndryshime. Ky vendim i arritur në kufirin e limitit, u shoqërua me fjalime entuziaste, dhe me manifestime.
Kongresi i Manastirit qe një kongres pajtimi me karakter të pastër politik, ku linja shkencore-gjuhësore luajti rol të dorës së dytë. Mjeda luajti në Kongresin e Manastirit rolin e lehtësuesit. Me botimin, me alfabetin e ri të Abetares shqipe, Mjeda bëhet i pari autor në historinë e alfabetit shqip, që zbatoi në botimet e veta alfabetin e Manastirit.
Dhe nuk ja falën rrethet antishqiptare Mjedës kontributin e tij për shmangien e dështimit të Kongresit të Manastirit, me manovrën e tij gjeniale, ai u rrah, keqtrajtua, burgos dhe e dërguan brenda qytetit të Shkodrës, ku poeti jetoi dhe…
(GazetaShqiptare/