“Parisi, një festë e pambarimtë… Ia vlente gjithnjë të shkoje në Paris, pasi nga dashuria që i jepje, dhe t’i merrje diçka në kthim. I tillë ishte Parisi i rinisë sonë, në kohën kur ishim shumë të varfër dhe shumë të lumtur…” Hemingway.
Të shkruash për Hemingway është e pamundur të mos flasësh për epokën e tij parisiane, kohën e rinisë së tij, kur gazetari i ri kishte zbarkuar në Europë dhe bënte sprovat e para të gazetarisë, intervistonte kryeministrin francez Clemenceau, shkonte në Itali për të intervistuar Musolinin që sapo kishte hipur në pushtet, apo nxitonte me trenin e Orient-Express drejt Stambollit, Adrianopojës për të shkruar rreth rrezikut greko-turk, apo në Gjenevë e Konferencën e Paqes në Lozanë për të shkruar rreth konflikteve territoriale mes vendeve ballkanike. Por në shkrimet e tij ishte dhe Parisi me jetën e tij, me historinë dhe njerëzit e vet, me ato rrugë të kalldrëmta që do të bëheshin aq të dashura për të, me Rue Mouffetard, Bulevardin Montparnasse, Rue Bonaparte, apo baret “Le Dôme”, “Closeries des Lilas”, “La Rotonde” si dhe “bari amerikan” siç do të thirrej atëherë “La Coupole”. Sot mund të thuash se ka një “Itinerar Hemingway”, kushtuar vendeve mitike ku ka jetuar shkrimtari, të hoteleve, apartamenteve, bareve dhe restoranteve ku ai kalonte një pjesë të mirë të kohës dhe ku njohu shkrimtarët dhe artistët më të njohur të kohës: Joyce, Pound, Fitzgerald, Sartre e Beauvoir, Picasso, Malraux, etj. Me një aparat fotografik apo një kamera lehtësisht mund të rikrijosh atë itinerar për të ravijëzuar sado pak atë jetë: jetën e gazetarit që do të bëhej shkrimtar pikërisht në Europë, në Paris, pasi pikërisht këtu nisën dhe sprovat e para të letërsisë së madhe me Lamtumirë armë.
Për herë të parë në Paris, ai erdhi nga Normandia, ku pasi zbriti anijen që përshkoi Atlantikun, me tren, në një ditë lagështie të akullt, siç e kujton dhe ai, mori rrugën drejt Parisit. Ai zbriti në fillim në “Hôtel Jacob”, të cilën ia kishte rekomanduar miku i tij, shkrimtari Sherwood Anderson. Vinte bashkë me gruan e tij të re, Hadley Richardson, me të cilën më pas, përmes një miku amerikan, Galantière do të vendoseshin në një apartament në Rue Cardinal-Lemoine, pranë sheshit Contre-Scarpe, ku dikur kishin jetuar letrarët e mëdhenj, poeti François Villon, autori i famshëm i Balladës së të varurve dhe Rabelais. Atje, në katin e fundit, kur ishte verë, ai kishte dëshirë të flinte me dritaren hapur për të shijuar bukurinë e hënës që varej tutje në qiell në freskun e mesnatës. Të nesërmen, nëpër rrugë, jo rrallë zbrisnin nga livadhet pranë dhitë e fundit të atij qyteti. Në fakt, Hemingway kujtonte dhe historinë se si kishte qëlluar rastësisht që të kishte fjetur pikërisht në dhomën e hotelit, ku dikur kishte vdekur poeti i madh Paul Verlaine. Dhe atij kjo i pëlqente, meqë në fillim ai e mbante veten për poet, por më pas ai do të përshkonte udhët e pafund të prozës.
Në fillim, ai shkruante në një dhomë apartamenti dhe në kushte të vështira, me një ambient të ftohtë gjatë dimrit, që siç do t’i shkruante një ditë mikut të tij Dos Pasos, “çdo ditë, nga ora shtatë e mëngjesit, me stomakun që më dhembte dhe duke pirë gjithë natën kam punuar si një bir kurve”. Më pas filloi të shkonte nëpër kafenetë, ku ishte më ngrohtë. Kur miqtë e tij e panë për herë të parë të punonte gjatë ditës në kafene, ata iu drejtuan: “Hem! Ç’bën këtu? Tani ke filluar të shkruash nëpër kafene!?…” Ulur në një kafene në Place Saint-Michel, ku shpesh merrte një “café au lait”, një ditë Hemi, siç e thërrisnin shkurt miqtë e tij, ai po shkruante, kur ja, një vajzë simpatike ulet krah tij, në tavolinën në cep të dritares. “E shikoja atë dhe menjëherë më kapi një gjendje tjetër, – do të kujtonte ai më vonë. – Doja ta vendosja atë vajzë në tregimin që po shkruaja, por ajo ishte ulur në atë mënyrë që të mbikëqyrte rrugën dhe hyrjen e kafenesë, pra unë e kuptova se ajo priste dikë. Kështu vazhdova të shkruaja. Dhe tregimi sikur shkruhej vetë, aq sa e kisha vështirë ta ndiqja ritmin e të shkruarit. Kërkova një “rum” tjetër “Saint-James” dhe sa herë ngrija sytë vështroja atë vajzë, veçanërisht kur mprehja lapsin dhe ashklat e tij binin në pjatën e gotës që kisha përpara… Të pashë ty vajzë simpatike, pavarësisht se cili është ai që ti pret, madje dhe nëse nuk do të të shoh më. Ti më përket mua, ashtu siç më përket gjithë Parisi, ndërsa unë, unë i përkas kësaj fletoreje dhe këtij lapsi…”
Brezi i humbur
Në vitin 1925, kur ai sapo ishte kthyer në Paris nga Amerika, ai shkonte në një nga lokalet e preferuara të tij “Dingo bar”, në Rue Delambre. Një ditë, një djalosh amerikan i afrohet. Ishte një shkrimtar i panjohur: Scott Fitzgerald, një djalosh që iu duk mjaft simpatik. Disa ditë më vonë, ata u takuan sërish në lokalin e famshëm të poetëve dhe artistëve në Closerie de Lilas, në fund të bulevardit Montparnasse, ku Scott i kërkoi Hemi-t t’i lexonte dorëshkrimin e një romani që sapo kishte shkruar dhe që donte ta botonte: Gatsby i Mrekullueshëm. Dhe romani i mikut të ri, Hemi-n e entuziazmoi. Miqësia e tyre do të vazhdonte me vite në Paris. Madje dhe kur Hemi bënte boks me mikun e tij gazetar Malroy Callaghan, në sallën e gjimnazit “American Club”, ishte Fitzgerald që arbitronte ndeshjet e tyre. Hemi ishte një boksier i shkëlqyer. Ndërkohë, në revistën amerikane Scriber’s botoheshin me radhë kapitujt e romanit të ri Lamtumirë armë, çka po i jepnin famë shkrimtarit të ri. Në fakt, pas “crash boursier” dhe krizës ekonomike që pllakosi Amerikën dhe pastaj gjithë botën, shumë amerikanë vërtiteshin në lagjen e Montparnasse. Shumë intelektualë e artistë zbarkuan në Paris, ku jetohej më mirë dhe jeta ishte më e lirë. Por ajo që ishte më e shtrenjtë për ta ishte liria e individit, aventura, klubet dhe prostitucioni i lirë parisian, por dhe një jetë mjaft e pasur artistike, pasi që nga fillimi i shekullit, në Paris kishin zbarkuar artistë nga e gjithë bota. Sylvia Beach, e cila drejtonte në atë kohë librarinë e gjuhës angleze “Shakeaspeare & Company”, kishte mbledhur rreth vetes një sërë letrarësh që donin të botonin librat e tyre. Madje James Joyce, meqë nuk arriti të gjente një botues francez për romanin e tij Uliksi, atëherë iu drejtua Sylvia-s. Dhe ajo ia botoi. Madje tek ajo, Hemi u njoh me James Joyce. Ai ndoshta do të kalonte një aventurë me Sylvia-n, por shpejt e kuptoi se ajo ishte lezbike dhe dashurohej pas një mikeshës së saj, zonjushës Adrienne Monnier, që e mbante gjithnjë pranë.
Pikërisht në Paris, ai kishte njohur Gertrud Stein, një nga intelektualet më në zë amerikane që jetonte atëherë né Paris dhe ku rreth së cilës mblidheshin artistët më në zë, Picasso, Miro, Braque, Juan Gris, etj., dhe veçanërisht shkrimtarët amerikanë të ardhur në kryeqytetin francez. Ai shkonte shpesh në shtëpinë e saj, në 27, Rue Fleurus, ku ajo banonte me të dashurën e saj, Alice Toklas. Ajo përpiqej ta largonte Hemi-n nga gazetaria dhe ta drejtonte drejt letërsisë. “Ajo ishte një grua shumë e fortë, por jo shtatlartë, – kujtonte Hemi. – Kishte trupin e një fshatareje, por sytë i kishte të bukur në atë fytyrë të ashpër të një hebreje gjermane”. Nganjëherë, nga mënyra e veshjes dhe flokët e saj të gjatë e të bukur, kjo grua që “peshonte 100 kg, e shëmtuar, e pasur dhe dominuese, por mjaft e mençur dhe poetike”, atij i dukej si “një fshatare e Italisë së Veriut”. Madje ishte ajo që i dha dhe emrin e “Brezit të humbur”, letërsisë amerikane të asaj kohe. Duke kujtuar këtë episod, Hemi shkruante, se si një ditë ajo ishte nervozuar me garazhistin dhe gomën e prishur të makinës dhe kishte shfryrë drejt tij: “Ju të gjithë jeni një ‘brez i humbur’. Ju dini veçse të pini dhe asgjë tjetër. – Vallë a më ke parë të pirë? – i thashë. – Jo, por miqtë e tu pinë!”… dhe më pas ajo kishte shtuar: “Oh, mos vazhdo të flasësh për këtë Hemingway. Ju jeni një ‘brez i humbur…’”.
Një nga miqtë më të mëdhenj dhe simpatikë të Hemi-t në Paris ishte poeti Ezra Pound, i cili ishte larguar nga Amerika që në moshën 22- vjeçare dhe pas disa vitesh në Angli, ai kishte zbarkuar në Paris. Kur e njohu Hemi, ai jetonte në numrin 70 të Rue de Notre Dame des Champs, jo larg nga kafeneja “La Rotonde”. Edhe Hemi u vendos pranë tij, ku mori një apartament me qira në të njëjtën rrugë, në numrin 113. Shpesh ata pinin verë të bardhë në “Closerie de Lilas”, siç kujtonte Hemingway. Ezra ndihej mjaft i lodhur dhe i vetmuar, por prania e Hemi-t i jepte një lloj gjallërie, duke e thyer jetën monotone të poetit. Bisedonin shpesh për poezinë. Madje te Pound, të cilin Hemi në letrat që i dërgonte e quante jo Ezra por “Prometé”, ai njohu dhe poetin tjetër amerikan Ernest Welsh, i cili drejtonte atë kohë një revistë të njohur letrare dhe çdo vit ndante çmime për shkrimet më të mira. Hemi kujtonte ditët kur me Welsh pinin një verë të njohur franceze, “Château neuf du Pape”, emër që vinte që prej disa shekujsh, kur Papa i Vatikanit ishte vendosur në Francë. Në librin e tij, Parisi, një festë e pambarimtë, Hemi kujtonte një dialog me Welsh:
– “Ti do ta marrësh çmimin letrar, apo jo?
– Unë? E pse?
– Ti do ta kesh!
Dhe ai nisi të flasë për veprat e mia ndërsa unë e ndërpreva. Më tërbonte fakti që njerëzit flisnin para meje për librat e mi. E vështroja atë fytyrë që kishte ngjyrën e një të vdekuri:
– Nuk besoj se e meritoj Ernest! – i thashë i lumtur që po i drejtohesha po me atë emër që mbaja dhe që unë e përbuzja…”
Në fakt, siç do të vazhdonte Hemi, të njëjtën bisedë, Welsh e kishte bërë më pas me Joyce, çka i kishte zhgënjyer të dy, por pas disa vitesh ai do të vdiste. Miqësia për Ezra Pound do të mbetej e patundur edhe kur Ezra Pound, vite më pas, do të dënohej e do të braktisej nga të gjithë. Hemi-t i kujtohej gjithnjë, kur vite më parë në Paris, ai e merrte në një palestër që t’i mësonte boksin, por siç do t’i shkruante mikut të tij Sherwood Anderson, “Mësimet e tij janë pa sukses. Ezra është një boksier i keq”. Atëherë, në librarinë “Shakespeare & Company”, Hemi blinte autorët rusë dhe më shumë pëlqente Turgenievin (“tregimtarin më të mirë që kam njohur”) si dhe Tolstoin, që siç thoshte ai për të, “ai është një profet”. Por në një bisedë me Ezra-n, poeti i mençur i kishte thënë: “Lexo vetëm francezët. Nga ata do të mësosh shumë!”
Shija e urisë
Fillimet e jetës parisiane për të ishin të vështira. Gazetarit të Toronto Star Wekley i duhej të përballonte jetën e tij dhe të gruas së tij të bukur, të paguante qiranë dhe të shijonte jetën parisiane. Dhe ndodhte që hera-herës ta linte pa ngrënë ndonjë vakt që të mund të pinte një rum të Martinique-s apo “Saint-James”, e në veçanti verërat e mira franceze dhe sigurisht, ato me çmim të lirë. Shijen e urisë ai e kujtonte në librin e tij mbi kujtimet parisiane, kur i pangrënë, një pasdite, shkoi në librarinë e mikeshës së tij të re Sylvia Beach në “Shakespare & Company”. “Je tepër i dobët, – më thoshte Sylvia. A ushqeheni mirë? – Sigurisht! – Çfarë hëngrët për drekë? Ndërkohë dhimbjet e kishin pushtuar stomakun tim dhe unë i thashë: – Sapo hëngra në shtëpi para se të vija këtu. – Në orën tre? – Ah, nuk e dija që ishte kaq vonë…”
Sapo ishte larguar nga ajo, ai kishte kaluar nga “bistro” Lipp dhe ishte futur menjëherë duke e mallkuar atë jetë spartane. Menjëherë kishte porositur një pjatë me patate të skuqura dhe një krikëll birre një litërshe. Hemi kujtonte gjithnjë dhe kohën kur i uritur shkonte në muzeun e Palais de Luxembourg, buzë kopshteve të mrekullueshme, që aq shumë i adhuronte Verlaine, i cili kishte banuar një kohë buzë atij gjelbërimi të mrekullueshëm, të përshkruara aq bukur nga Victor Hugo në Të mjerët, etj. Ai e pëlqente shumë pikturën dhe jo më kot kishte lidhur miqësi në fillim me Picasso-n e pastaj me Miro e miqtë e tyre. Paul Cezane-in e pëlqente shumë. Dhe kështu, i uritur, ai vështronte tablotë e mjeshtrit të madh, ku siç shkruan ai “po ta kishe barkun bosh, të gjitha tablotë dukeshin më të qarta dhe më të bukura se zakonisht. Kështu e kuptova më mirë Cezane-in sesi ai arrinte të pikturonte peizazhet. Pyesja veten nëse dhe ai kishte pasur uri apo jo kur pikturonte. Por pastaj mendoja se ndoshta ai harronte të hante…”
Shpesh, ai shkonte buzë lumit të Seine-s ku ishin vendosur bukinistët e librave të vjetra nga Quai de Grande-Agustins në Quai Voltaire. Shpesh zbriste në cepin e “Place Dauphine”, aty ku ishte monumenti i mbretit të Francës Henri IV, vend që përbënte fundin e ishullit “Ile de la Cité”. “Ishulli përfundonte me majë, – kujtonte Hemi, – si skafi i një anije dhe ku buzë ujit kishte një kopsht të vogël me gështenja të mëdha dhe krahët e hapura madhërisht, e ku poshtë kishte cepa të mrekullueshme për të peshkuar”. Ishte një pamje e këndshme kjo që i ofronte Parisi magjik.
Gratë, sa shumë i donte gratë
Si shumë shkrimtarë të tjerë, dhe Hemingway i donte gratë dhe binte shpejt nën sharmin e tyre. Ishte një ndjesi me sa duket jo thjesht vetëm e brendshme mashkullore, por brenda saj ishte dhe ndjesia e vetë artit, e së papriturës, zbulimit të personazhit femëror, e emocionit, situatës së papërsëritshme nga njëra grua te tjetra, e përgjërimit e që më pas do t’i gjeje në personazhet e krijuara të tij, të cilat kalonin situata të ngjashme, të përjetuara më parë nga vetë shkrimtari. Kështu ishte njohur në Paris dhe me një mikeshën e tyre Pauline dhe këtë lidhje të re të Hemingway-it, Hadley e kishte pikasur menjëherë. Ishte kjo që do të bëhej dhe shkaku i ndarjes së tyre. Por Hemingway nuk gënjente. Ai i pranonte paudhësitë e tij, flirtet, edhe pse e donte gruan e tij. E përsëri, ai përgjërohej për të tjerat. Hadley nuk e kishte duruar këtë dashuri dhe ishte larguar bashkë me fëmijën e tyre larg Parisit. Atë ditë që ajo merrte plaçkat, Hemingway i transportonte ato duke qarë. Ai përgjërohej se e donte gruan e tij. Por megjithatë, disa javë më pas ai u martua me Pauline në një kishë të Parisit, në Saint-Eylau. Megjithatë Hadley do të mbetej mikja më e mirë dhe më besnike e tij. Kur ajo u largua nga ai, Hemi i shkroi një letër ku i thoshte se të gjitha paratë e të drejtave për botimin e romanit Dhe dielli lind përsëri, (The sun also rises), në Amerikë dhe në Angli, do t’i kalonin asaj për të përballuar jetën e saj: “Nëse shkon në Amerikë, shkruaji revistës Scriber’s që të gjitha të drejtat e autorit për romanin Dhe dielli lind sërish, të të kalojnë ty. Mos ki merak për mua se po të kem nevojë do t’i marr borxh miqve të mi Scott, Mac Leich, etj. Po kështu dhe për librat e tjerë… Gjëja më e lumtur është se Bumby ka një nënë si ty. Nuk po të them sesa shumë e adhuroj inteligjencën tënde, zemrën tënde, duart e tua të bukura dhe i kërkoj Zotit gjithnjë që të të shpërblejë për të keqen e madhe që të shkaktova, ty, njeriut më të ndershëm dhe më të bukur që kam njohur ndonjëherë…”
Edhe me Pauline Pffifer, e cila që hyri papritmas në jetën e tij, ashtu siç hynin tek ai gratë në përgjithësi, ai do të kalonte një jetë të këndshme, do të kishte një tjetër djalë, Patrick, por e njëjta situatë do të përsëritej edhe me të kur një tjetër dashuri do të shfaqej në horizont. Me të ai shëtiti Nice, Antibe, Biarritz, Dauville, duke rrahur rrugët e Francës nga jugu në veri dhe nga lindja në perëndim apo duke kaluar Pyrrenne për të shkuar në Pempelune, te “corrida”-t që i donte aq shumë, ashtu si në Arles, Nîmes, Bessier. Sylvia Beach e librarisë “Shakespeare & Company”, thoshte për të se “Hemingway mendon se femrat janë bërë veçse për në shtrat”. Por a ishte vërtet ashtu?… Në vitin 1933, në Paris, ai takohet me aktoren e famshme të filmit Engjëlli Blu, Marlen Dietrich, të cilën ai e quante miqësisht “Kraut”. Në një artikull të New Herald Tribune, Marlene tregon historinë e njohjes së tyre. Një mbrëmje, ajo kishte shkuar në restorantin e hotelit. “Burrat u ngritën për të më ofruar një vend, por pashë që do të bëheshim trembëdhjetë në tavolinë. Iu luta atyre që të më falnin për këtë supersticion që kisha dhe u bëra gati të largohem, kur një burrë i gjatë, duke qeshur, më ndaloi duke më thënë se do ishte i kënaqur që ai të ishte i katërmbëdhjeti në tavolinë. Ishte Hemingway”. Por ata do të qëndronin një kohë të gjatë së bashku në “Hôtel Ritz”, kur si korrespondent lufte, Hemi do të punonte në atë bar për të shtypur artikujt e tij. Anthony Burgess, mik i Hemi-t, thotë se ata ishin shumë të lidhur dhe vetëm ajo kishte të drejtë t’i thërriste me emrin Ernest, por Hemi, si fisnik që ishte, nuk e kishte deklaruar që kishte fjetur me të, megjithëse kjo dukej sheshit. Edhe kur shkonte për në luftën e Spanjës, Hemingway mendonte për të dashurën e tij, që kësaj radhe quhej Martha Geillhorn, për shkak të së cilës do të ndahej me Pauline-n. Historia përsëritej me të njëjtat përgjërime, falje, letra të përlotura, por ja që ndjenja e tij ishte më e fortë se gjithçka. Por vite më pas do të shfaqej një tjetër grua: Mary Welsh Në netët e zymta dhe plot gjëmime, kur me trupat amerikane marshonte drejt Parisit, në shtator-tetor të vitit 1944, ai shkroi dy poema për atë që do të ishte gruaja e tij e fundit, Mary: “Poezi për Mary-n”. Ndër të tjera shkruante:
“Të dua thellësisht dhe sinqerisht Mary dhe t’i dërgoj këto poezi për të treguar se sot ishte një ditë e ashpër beteje në pyll. Humbjet ishin të mëdha. Ernest…” Dhe në fletët bashkangjitur, vargjet e tij ishin të dhimbshme:
“Ai fle tani / me atë bushtër të vjetër / që e ka emrin Vdekje !/…
Dhe Mary zbarkoi menjëherë pas tij në Parisin e çliruar. Pikërisht në Paris, në bulevardin e Saint-Michel, vite më vonë, Gabriel Markez, gazetar i ri, kujtonte kur që larg i kishte thirrur shkrimtarit te tij të preferuar: Maestro!…
Shpirti i Hemingway-it nuk ndahej nga Parisi.
Mes bombave drejt Parisit
Në kujtimet e tij, Hemi shkruan për kohën e Luftës së Dytë Botërore, kur i nisur nga Amerika, si “korrespondent lufte” ai zbarkonte në Normandi bashkë me trupat e tjera të gjeneralit Patton që vazhdonin të dyndeshin drejt Francës, duke nxituar gjithnjë drejt Parisit që ende mbrohej nga ushtria hitleriane. Por lufta e rrëmbeu atë si të ishte një ushtar i vërtetë, për çka do të kritikohej nga Organizata Ndërkombëtare e Gazetarëve, pasi “korrespondentëve të luftës”, sipas Konventës së Gjenevës, nuk u lejohej të përziheshin në formacionet luftarake. Por kjo për Hemi-n ishte një luftë finale, lufta e një bote të re, e botës së lirisë. Dhe ai, edhe pse gazetar, me shpirt ishte një ushtar i lirisë. Në këtë kuptim, ai shkruante ato kohë për përparimin e trupave aleate dhe në veçanti të pararojës drejt të panjohurës, duke avancuar gjithnjë drejt Parisit. Ai përshkruan fushat me grurë dhe gjurmët e zinxhirëve të tankeve që i linin mbi fusha, ku grurin askush nuk e korrte. Meqë ishte 45-vjeçar, ushtarët që ishin me të, shpesh e thërrisnin “kapiten” apo “kolonel”. Rreth tij vdekja përgjonte në çdo moment, ditën e natën, siç shihet dhe në shkrimet e tij ku përshkruan të vrarët përreth dhe bombardimet e dëshpëruara të hitlerianëve në tërheqje e sipër. Në një rast, dhe ai vetë kishte hedhur një bombë në një bodrum ku u kishin thënë se ishin fshehur disa “SS”. Siç shkruan ai, gjenerali amerikan Eisenhower donte t’ia linte kënaqësinë francezëve që të hynin të parët në Paris, duke e stopuar disi përparimin e brigadave të tij. Ndërkohë Hemi ishte gjithnjë në pararojë dhe ja ku më në fund, në afërsi të Versailles, ai pikëtakoi pararojën e gjeneralit francez Leclerc që po i afroheshin Parisit. Nga Rambouillet, ai avancoi drejt Montrouge dhe ja ku në portat e qytetit u duhet të luftojnë me armë kundër ushtarëve gjermanë që mbroheshin akoma dhe gjithnjë në tërheqje. Hemi hyri nga të parët në Paris, dhe kjo ishte detyra e një korrespondenti të vërtetë të luftës. Ai mori pjesë në çlirimin e “Traveller’s Club” si dhe të “Hôtel Ritz”, të cilin e njihte por që rrallë e kishte frekuentuar, për shkak se aty mblidheshin ata që kishin para, milionerët amerikanë, anglezë e francezë. Por një nga kënaqësitë tij, siç do të shkruajë ai, ishte zbulimi në Ritz-in ku luftohej të arkave me një verë të vjetër franceze, një nga më të mirat, me të cilat do të festonin atë fitore parisiane. Kur gjenerali De Gaulle zbarkoi nga Normandia në Paris, drejt bashkisë së Parisit, për të mbajtur fjalimin e tij historik, dhe kur të nesërmen ai do të parakalonte në Champs Elysées, Hemi do të preferonte të qëndronte më mirë në “Hôtel Ritz”, në atë bar simpatik për të festuar fitoren e madhe. Pikërisht ato ditë në sallonet e Ritz, ai takoi dhe mikun e tij të vjetër të Luftës së Spanjës republikane, André Malraux, i cili tashmë kishte uniformën e kolonelit dhe i thoshte me një lloj krenarie se ai komandonte tashmë 2000 partizanë. Por Hemi, nuk ia kishte falur ende ikjen e tij nga Spanja, në vitin 1937, në kulmin e luftës, kur ai ishte larguar për tu marrë me letërsi. Por pas disa javësh, Hemingway-it do t’i duhej të largohej, t’i linte pas vendet e dashura si kafenetë “Les Deux Magots” apo “Closerie de lilas”, për të shkuar drejt frontit në verilindje të Francës në ndjekje të ushtrisë hitleriane që tërhiqej gjithnjë. Në fillim drejt Belgjikës e pastaj, pas një kthimi në Ritz, ai nxitoi drejt pyjeve rhenane, në tokën gjermane, ku amerikanët përpiqeshin të thyenin mbrojtjen e fortifikuar gjermane në mes të dimrit. 3000 të vrarë e të plagosur vetëm në regjimentin ku ishte ata shuar ai. Dhe po me nxitim, ai rikthehet në Ritz, për të dërguar reportazhet e tij dhe për t’u rinisur drejt Ardennes, për të marrë pjesë në Betejën e Poche-s, beteja e fundit e madhe në frontin e verilindjes, kundër blindave të gjeneralit Rundstedt…
Parisi, një festë e pambarimtë
I munduar nga diabeti dhe depresioni i vazhdueshëm, ashtu si i ati i tij, edhe ai vrau veten duke e qëlluar në kokë, nën çatinë e shtëpisë në Idaho, ndërkohë që gruaja e tij flinte. Një të diel, në orën shtatë të mëngjesit, atëherë kur çelësat e bodrumit ku mbanin armët, atij ia fshihnin, Ernest Hemingway, kishte vendosur të vriste veten. Veshur me pizhame dhe robdëshambrin e tij, ai zbriti në bodrum, gjeti çelësat, mori pushkën dhe një kuti me fishekë. Pastaj u ngjit në holl, pikërisht përballë derës kryesore. Ai qëlloi dy plumba në kokë me pushkën e tij “Boss”. Ishte zhurma e armës që e bëri gruan e tij, Mary, të zbresë drejt bodrumit. Nga forca e plumbave, një pjesë e kokës kishte fluturuar: gjak, kocka, dhëmbë e flokë të ngjitur në tavan dhe nëpër mure… Lajmi i vrasjes së shkrimtarit të madh ka rënë padyshim si një kob i madh dhe në rrugët e Parisit, këtij qyteti të paharruar. Ai e deshi shumë këtë qytet. E adhuronte deri para se të vdiste, edhe pse jeta e tij tashmë ishte lidhur prej vitesh, larg, në vetmi, gjetkë. E megjithatë, Parisi mbeti ashtu siç e kishte përcaktuar ai: “A Moveable feast”, Një festë e pambarimtë! Një festë që vazhdonte të të përfshinte në vorbullën e vet dehëse. A nuk ndodh kështu dhe me shumë nga ju që vini hera-herës të pikëtakoni Parisin? A nuk ndodh kështu dhe me ne që jetojnë në rrugët e këtij qyteti dhe në qiellin shpesh gri që rëndon mbi sheshet, monumentet dhe vendet mitike. Edhe pse me dramat dhe tragjeditë e veta njerëzore kërkon të na mbajë në një festë të pambarimtë? Jo, kjo festë nuk ka mbaruar! Është një festë që vazhdon dhe në këto ditë që kujtojmë një prej dashnorëve të mëdhenj të këtij qyteti: Ernest Hemingway-in…
S’ka pak kohë që me një mik shkuam për një kafe në “Bar Hemingway” të Hôtel Ritz, në atë bar të vogël, gjysmë të errët që mbante ende një lloj atmosferë të asaj kohe lufte, pasi në intimitetin e atij mjedisi të vogël me kolltukë lëkure ngjyrë mavi, nëpër mure ishin ende fotografitë e Hemi-t, madje dhe me një gazetë me një nga reportazhet e tij mbi Parisin e çliruar, siç i gjen ato dhe në kafenenë tjetër mitike në “Les Deux Magots” të Parisit, përballë kishës më të vjetër parisiane Saint-Germain-des-Près, të cilat të kujtojnë gjithnjë epopenë e madhe të kurajës të një gazetari dhe shkrimtari të madh si ai. E pikërisht në “Bar Hemingway”, në “Ritz”, m’u kujtua ai dialog i Hemi-t me barmanin George në vitet 50’:
“ – Në fillimin e viteve 20’ ju nuk vinit këtu. E di që ishit i varfër dhe se banonit në një lagje tjetër,- kishte thënë ai.
– Kur kisha para, shkoja në Crillon.
– Më kujtohet kur jemi parë për herë të fundit.
– Edhe mua më kujtohet.
– Çudi, s’kam asnjë kujtesë për Fitzgerald-in.
– Të gjithë ata njerëz kanë vdekur.
– Më kujtohet kur erdhët një natë me baron von Bliten. Ç’vit ishte?
– Edhe ai ka vdekur!…” – kishte përfunduar ai.
Që atëherë, Hemingway kishte filluar të mendonte për vdekjen e miqve të tij dhe për vdekjen afërt e të pashmangshme të tij, ashtu si vdekja e një “torero”-je trim në mes të “corrida”-s së përgjakur. Më së fundi, në këtë stuhi të shpirtit, “torero” vdiq duke shkrehur armën e tij. Autori i Lamtumirë armë, që aq shumë e adhuronim në rininë tonë, apo i romaneve Dielli lind sërish, Plaku dhe deti, (një nga imagjinatat më të bukura të rinisë sonë gjatë leximit të këtij romani), etj, ka mbetur një nga monumentet e mëdha të letërsisë botërore moderne. “Muzika letrare e Hemingway-it ka sjellë diçka origjinale në letërsinë botërore, – shkruan Anthony Burgess. – Ajo këndon në veshin e gjithë letrarëve të rinj që lançohen në artin e të shkruarit”. A nuk ndodhte kështu dhe me Kadarenë tonë?…
Po, ky ishte “Hemi i shenjtë”, siç e cilësonte Burgess, një nga monumentet më të mëdha të letërsisë së shekullit XX. Shkruaj diçka për Hemingway-in, pasi e di që ai është i pranishëm në shumë nga vendet mitike të Parisit dhe shpirtrat e lexuesve të tij, pasi Hemi e dashuroi çmendurisht këtë qytet, sepse në të u përjetuan aventurat më të bukura të jetës së tij, ato të dashurisë dhe të artit. “Parisi nuk është gjithnjë i njëjti, – shkruante ai. – E megjithatë është Parisi. Dhe nëse ai ndryshonte, edhe ju ndryshonit po ashtu… Parisi s’ka të mbaruar dhe kujtimi që ruajnë njerëzit ndryshon nga njëri tjetri. Ia vlente gjithnjë të shkoje në Paris, pasi nga dashuria që i jepje, merrje dhe ti diçka në kthim. I tillë ishte Parisi i rinisë sonë, në kohën kur ishim shumë të varfër dhe shumë të lumtur…”
Libraria “Shakeaspeare and company” është një vend prehje. Shpesh, një kafe atje, për të rikujtuar shkrimtarin e madh dhe ëndrrat e rinisë sonë. Shpirtrat e shkrimtarëve amerikanë e anglezë enden aty, në atë atmosferë mistike, magjie, ndjellëse, ku njeriu e ndjen veten disi pa peshë, me një frymëmarrje poetike, arti. Shkrimtarët jetojnë gjithnjë, në jetën dhe festën tonë efemere! /Gazeta Shqip/
