Vrasja e një “gjermani” në Gjakovë, frika nga treni në Prishtinë, shkolla franceze në Mitrovicë dhe italiane në Shkup, 1200 dyqanet e Prizrenit dhe hekurudha që e bëri Ferizajn qytet, Shkupi si “zemër” e Kosovës dhe mudiri i Prishtinës që thotë: “Me racë jemi gegë dhe në vendin tim askush asnjë fjalë turqisht nuk e flet”, janë vetëm disa hollësi nga disertacioni i historianes Eva Anne Frantz mbi Kosovën në periudhën e vonshme osmane.
I. Skënderbeu…I.

Rrëmuja e Gjakovës e shtatorit të vitit 1878: një gjerman i bërë osman vritet nga myslimanët që i urrejnë katolikët, të cilët përbëjnë trupën mbrojtëse të pashës osman

“Në vjeshtën e vitit 1878 marrëdhëniet mes katolikëve shqiptarë dhe myslimanëve shqiptarë në Gjakovë u përkeqësuan, kur në fillim të shtatorit 1878 Mehmed Ali Pasha u vra nga myslimanët dhe fandët katolikë shqiptarë si trupë mbrojtëse osmane e Mehmed Ali Pashës u përpoqën ta mbronin atë nga sulmuesit e tij. Si përfaqësues osman në komisionin kufitar osmano-malazez, Mehmed Ali Pasha synonte ta bindte popullsinë lokale në Kosovë të pranojë vendimet e Kongresit të Berlinit. Në luftime vdiqën disa qindra persona. Rol thelbësor në eskalimin e dhunës kundër katolikëve në Gjakovë luajtën akterë të veçantë, për shembull kadiu i Gjakovës, Ahmed Efendi Koronica, i cili i kishte prirë sulmit kundër Mehmed Ali Pashës dhe njihej si shumë armiqësor ndaj të krishterëve. Ai shpresonte se do t’i bindte edhe myslimanët shqiptarë nga Malësia e Gjakovës për të kundërshtuar Mehmed Ali Pashën dhe sipas nënkonsullit austro-hungarez ai paralajmëroi se ‘kauri i cili e ka tradhtuar pjesën më të mirë të Turqisë ndaj Evropës, ka ardhur dhe po kërcënon t’i përdhosë haremët. Kush është mysliman të vijë vrap’. Pas vrasjes së pashës, Koronica i nxiti myslimanët jo vetëm kundër fandëve, por në përgjithësi kundër të krishterëve dhe ‘proklamoi publikisht se mund të godasin pa ngurrim, sepse ai e kishte shpinën të mbrojtur, se kishte instruksione nga Konstantinopoja dhe do të përgjigjej për gjithçka. Masakrat do të kishin ndodhur sikur myftiu i Gjakovës dhe disa krerë myslimanë të malësorëve shqiptarë të mos kishin kundërshtuar synimin e paskrupullt dhe të çmendur’ (sipas raportit që Jelinek ia dërgonte Andrássyt)”.

Shënim shtesë: Mehmed Ali Pasha ishte gjerman. Ai u lind me emrin Ludwig Karl Friedrich Detroit në vitin 1827 në Megdeburg, Prusi, dhe u vra më 1878 në Gjakovë. Ai ishte në shërbim të Perandorisë Osmane si gjeneralmareshal. Pasardhës i tij është poeti i famshëm turk Nazim Hikmet, i cili u lind në Selanik.

II. Banorët e Prishtinës në fund të shekullit XIX e shihnin stacionin hekurudhor si “vepër të dreqit”

“U ndërtuan vija hekurudhore dhe më 1874 u hap linja Selanik-Shkup-Mitrovicë. Popullsia lokale në fillim e kundërshtoi me këmbëngulje ndërtimin e hekurudhës, por në vitet vijuese ky qëndrim ndryshoi. Kështu, siç konstatonte (diplomati austriak Theodor) Ippen në fund të shekulli XIX, stacioni hekurudhor i Prishtinës ishte e mundshme të ndërtohej shtatë kilometra larg qytetit, sepse […] atëbotë banorët e Prishtinës, që nuk ishin aspak të hapur dhe që trembeshin nga kultura, donin ta kishin sa më larg vetes atë ’vepër’ moderne ‘të dreqit’, derisa tani pandërprerë luten që stacioni të vendoset në një vend më të përshtatshëm.»

III. Kur Isa Boletini tha: “Boll kemi hoxhallarë” dhe kur Mitrovica kishte shkollë franceze

“Krahas shkollave shtetërore brenda një rrethi të ngushtë mysliman pëlqeheshin edhe shkollat evropiano-perëndimore. Kështu, në Mitrovicë ekzistoi mes viteve 1907 dhe 1909 një shkollë private franceze e drejtimit tregtar, e cila vijohej vetëm nga fëmijët e agallarëve dhe bejlerëve. Teologët myslimanë dhe banorët ‘fanatikë’ e kundërshtonin këtë shkollë, sepse frikësoheshin se fëmijët që vijojnë këtë shkollë do ta ndërronin fenë. Siç tregojnë kujtimet e Tafil Boletinit, fëmijët myslimanë shpesh edhe më tutje vijonin shkollat islame. Ai shkroi se axha i tij, Isa Boletini, i cili kishte hapur një shkollë të vogël private në fshatin e tij të lindjes, shpesh kur pyetej përse bijtë dhe nipat e tij nuk po e vijojnë medresenë, ai përgjigjej se tashmë ka boll hoxhallarë. Krahas shkollës franceze në Mitrovicë është e dokumentuar një shkollë italiane në Shkup, e cila u themelua më 1903 dhe në të cilën jepeshin lëndët italisht, frëngjisht, gjermanisht, osmanisht, gjeografi dhe matematikë. Derisa fillimisht numri i nxënësve u rrit – më 1904 shkollën e ndiqnin 15 myslimanë, dy shqiptarë katolikë, 16 bullgarë, pesë serbë, 17 arumunë dhe tre hebrenj – në vitin 1908 shkolla numëronte vetëm 23 nxënës, kryesisht katolikë».

IV. Kur i kishte Prizreni 1200 dyqane dhe si u bë Ferizaj qytet?

“Siç u përmend, në Kosovën lindore ndërtimi i hekurudhës solli një lulëzim ekonomik dhe demografik dhe zgjerimin e strukturave qytetare. Në të vërtetë, me përjashtim të ndërtimit të hekurudhës pothuaj nuk shiheshin nisma për industrializim, por impulset në pjesën lindore lehtësuan krijimin e fabrikave të para të vogla. Në Mitrovicë dhe në Prishtinë u çelën sharra me makina me avull dhe mullinj të motorizuar. Lulëzimi i qyteteve në Kosovën lindore ndikoi që Prizreni të humbë rëndësinë si qendër ekonomike mbirajonale, gjë që shihet në zhvillimin e pazarit të Prizrenit, i cili e kishte bërë të famshëm qytetin. Sipas konsullit austriak dhe njohësit të Shqipërisë, Johann Georg von Hahn, pazari në vitin 1863 kishte 1200 dyqane, derisa më 1891 ekzistonin vetëm 100 të tilla. (…) Sidomos për qytetet e vogla si Mitrovica dhe Ferizaj, por edhe për fshatrat në rrethinë si Lipjani, hekurudha luajti një rol të rëndësishëm. Kështu, Ferizaj u themelua si qytet tek si rrjedhojë e ndërtimit të hekurudhës. Sipas Branisllav Nushiqit, atje më parë ishte vetëm një mal dhe disa ‘shtëpi ciganësh’, derisa në fillim të shekullit XX u krijua një qytet i vogël me 400 shtëpi dhe 150 dyqane, banorët e të cilit kryesisht ishin ‘të huaj’ dhe përbëheshin prej arumunëve, katolikëve dhe serbëve nga Prizreni dhe vendeve të tjera të rrethinës, por edhe nga boshnjakët. Rëndësia ekonomike e Ferizajt shihet edhe aty se atje, për dallim nga qytetet e tjera, pazari mbahej çdo ditë.»

V. Fushata e përbashkët elektorale shqiptaro-serbe

“Një bashkëpunim shqiptaro-serb u zhvillua në fazën përgatitore për zgjedhjet për parlamentin xhonturk në verë 1908. Sipas Gabriel Louis-Jaray, në Tetovë shqiptarët dhe serbët lidhën aleancë kundër bullgarëve dhe këtu edhe zgjedhësit shqiptarë mbështetën kandidatin serb Aleksandar Parliq, derisa zgjedhësit serbë në Manastir votuan për oficerin shqiptar Ali Vasfi Efendiun. Përpjekje të ngjashme kishte edhe në shkurt 1912, gjatë përgatitjeve për zgjedhjet për Parlamentin xhonturk më 1912. Në Sanxhakun e Shkupit shqiptarët opozitarë mbështetën partinë e Eksarhatit (bullgar), me të cilën shqiptarët lidhën marrëveshje. Opozitarë si Hasan Prishtina dhe Nexhip Draga u përpoqën t’i bindin edhe serbët lokalë për bashkëpunim në zgjedhje. Por, bisedimet me përfaqësuesit serbë, të cilët ishin në kontakt të ngushtë me konsullin serb në Shkup dhe koordinoheshin me të, dështuan, sepse serbët vendosën të lidhin aleancë me xhonturqit.»

VI. Shkupi – “zemra e Kosovës”

“Se me Kosovë mendohej tërë Vilajeti i Kosovës bëhet e qartë edhe në të ashtuquajturat 14 pikë të Hasan Prishtinës, i cili krahas nocionit Shqypni shpesh e përdorte edhe Kosovë dhe së paku në një vend qartë i referohet krejt Vilajetit. Edhe në gazetën ‘Shkupi’ që dilte në Shkup, Kosova është e barasvlershme me Vilajetin e Kosovës si ‘zemër’ e të cilit përmendej Shkupi. Në një artikull të kësaj gazete, i cili u drejtohet direkt shqiptarëve të Vilajetit të Kosovës, gjendet edhe emërtimi ‘kosovar’, i cili në përshkrimin e Hasan Prishtinës të kryengritjes shqiptare të vitit 1912 është i dokumentuar vetëm një herë.”

VII. “Me racë jemi gegë dhe në vendin tim askush asnjë fjalë turqisht nuk e flet”

“Në burime është i dokumentuar një përshkrim rajonal që ia bëjnë vetes grupet e popullsisë shqiptare dhe i cili ishte i përhapur në trevat e sotme malore të Shqipërisë veriore, por kryesisht edhe në zonat e Kosovës dhe me gjasë edhe përtej tyre. Vetëperceptimi si ‘gegë’, i cili derivon nga kryedialekti i shqipes së folur në trevat veriore dhe verilindore të banuara me shqiptarë dhe i cili tregon mbi lidhjet e ngushta mes Shqipërisë së sotme veriore dhe Kosovës, natyrisht tregon jo vetëm premisën rajonale brenda popullsisë shqiptare, por edhe rëndësinë e gjuhës në percetimin e vetvetes dhe në perceptimin nga të huajt. Aspekti i gjuhës bëhet i qartë edhe në udhëpërshkrimet e Mackenzie dhe Irby, të cilët për shembull përshkruajnë bisedën me mudirin e Prishtinës, i cili ‘na tregoi emrin e familjes së tij, duke shtuar se me racë të gjithë janë gegë dhe se në vendin e tij askush asnjë fjalë turqisht nuk e flet’. Mbi ekzistimin e një identiteti gegë dëfton po ashtu edhe një notë proteste e popullsisë së Pejës, Gjakovës dhe Gucisë kundër vendimeve të Traktatit të Shën Stefanit, e cila u dërgua në Stamboll në maj 1878 dhe ku bëhet fjalë për ‘popullin tonë gegë’ dhe për ‘kombin tonë gegë’. Edhe Hasan Prishtina në studimin e përmendur mbi kryengritjen shqiptare të vitit 1912, krahas emërtimeve ‘Shqypni’ dhe ‘shqiptar’ në një vend e përdorë edhe ‘Gegni’, që rezulton si nënrajon i Shqipërisë. Këngët popullore shqiptare nga Kosova, të botuara më 1911 nga Vinçenc Prennushi, po ashtu ilustrojnë se nocionit ‘gegë/Gegni’ ishin të përhapura. Më 1912 në gazetën ‘Shkupi’ që botohej në Shkup nën titullin ‘Deputetët e Gegnisë’ numëroheshin qytetet Peja, Gjakova, Prishtina, Gjilani, Presheva, Mitrovica, Vuçitërna, Ferizaj dhe Gucia, në një numër tjetër këtyre qyteteve iu shtua edhe Shkupi.”

Nga disertacioni i Dr. Eva Anne Frantz: “Mes dhunës dhe bashkëjetesës paqësore – myslimanët dhe të krishterët në Kosovën e periudhës së vonshme osmane, 1870-1913”, Universiteti i Vjenës, 2014.

Nga Ndue Ukaj

Shkrimtari Italo Calvino, i ftuar nga Universiteti i Harvardit për t’i mbajtur leksionet e njohura që para tij i kishin mbajtur shkrimtarët e famshëm T. S. Elioti, J. L. Borgesi, O. Paz, në librin “Leksione amerikane” ai shkroi: ”Besimi im në të ardhmen e letërsisë qëndron në faktin se e di që ka gjëra, të cilat vetëm ajo mundet të na i japë me mjetet e saj të veçanta”. Calvino, në këto tekste brilante, të shkuara me stil e dituri, nxori në pah vlerat e mëdha dhe të përbotshme të letërsisë dhe ndikimin që ka ajo në ekzistencën tonë.

Roli dhe ndikimi i artit në shoqëri nuk duhet të nënvlerësohen. Në sipërfaqe duket se letërsia s’ka ndonjë rol të madh në jetën shoqërore, mirëpo indirekt, ajo influencon jashtëzakonisht shumë. Një roman apo poezi e mirë, ndikon në gjuhën dhe mendimet tona; ndikon në ndjesitë tona dhe në formësimin e botëkuptimeve për fenomenet që na rrethojnë. Kështu, letërsia hap perspektiva alternative për t’i gjykuar shumë çështje të shoqërisë. Secila shoqëri duhet të bazohet në një ide unifikuese. E në këtë pikë, letërsia mbetet një referencë e përhershme përbashkuese. Veç të tjerash, ajo ndihmon në sofistikimin e gjuhës, ndërsa leximi i letërsisë është një gur themeli për ta ndërtuar një shoqëri më humane.

Përvoja empirike dëshmon një të vërtetë të pamohueshme: Letërsia e ka ndihmuar në mënyrë konstante emancipimin dhe përparimin e njerëzimit, dhe në formimin e identitetit kulturor të aksh vendit a kombit. Ajo konsiderohet forma më e mirë me të cilën mund përfaqësohet një shoqëri në rrafshin universal. Thënë ndryshe, ajo është nga gjërat e pakta që joshin krejt njerëzimin.

Letërsia, ndonëse lidhet me imagjinatën, nuk është vetëm imagjinata e shkrimtarëve; ndonëse shkruhet për hir të kënaqësisë, nuk është vetëm kënaqësi; është shumë më tepër se kaq- është veprimtari humane shumë më e fisme, dhe brenda vetës përmban historinë njerëzore; betejën mizore mes kujtesës dhe harresës; mes së mirës dhe së keqes, urtësisë dhe injorancës, dashurisë dhe urrejtjes, dritës dhe errësirës. Ajo përfaqëson një univers të pafund dhe është kujtesa më e bukur e njerëzimit. Ndaj, kur duam të dimë diçka për identitetin kulturor të aksh vendi a kombi, të shumtën e herëve flasim për kryeveprat që vendet përkatëse i kanë dhënë njerëzimit. Në këtë mënyrë e kuptojmë se letërsia rri pushtetshëm në fronin më të lartë të vlerave të përbotshme. Sepse ajo ka fuqi të depërtojë dhe shtrihet përtej dogmave të ngushta, doktrinave politike e shoqërore, që kanë një fillim e fund, sepse është një mënyrë shpëtimi, çlirimi e shëlbimi. Dhe si e tillë, ajo mundet t’i hapë portat humanizmit dhe ta shpjerë njerëzimin kah liria.

Besimi te fuqia e letërsisë qëndron në faktin se ajo me mjetet që ka në dispozicion, ka mundësi të përhershme për t’i treguar disa gjëra në një mënyrë tjetërfare; ndryshe nga ç’na ofron shkenca apo nga dijet e tjera, që përpiqen të vërtetat t’i kornizojnë dhe t’i arrijnë nëpërmjet përvojave metodike a doktrinare.

Meqë jemi në kuadër të aktiviteteve për Ditën Ndërkombëtar të Librit, më pëlqen po ashtu ta citoj nobelistin Herman Hessen, i cili pohonte: “Nga të gjitha gjërat e vlefshme, që njeriu s’i ka marrë dhuratë nga natyra, por i ka shpikur vetë, librat janë shpikja më e vlefshme”. Pa dyshim, libri i letërsisë këtë status shenjtërie e ka fituar në saje të pushtetit shpirtëror që zotëron, dhe ndikimit që ka ushtruar përgjatë historisë së njerëzimit në emancipimin e tij.

Përparimi shoqëror nënkupton një ndjeshmëri dhe përgjigje etike karshi sfidave të përhershme që shfaqen para njerëzimit dhe humanizmit tonë. Këtë ndjeshmëri, as dijet shoqërore e as shkenca nuk mund ta japin ashtu siç mund ta japë letërsia, e cila ka fuqi ta injektojë njerëzimin me humanizëm, kënaqësi, lumturi, dituri e bukuri; ta rifreskojë kujtesën dhe ta luftojë harresën. Mu për këtë arsye, ka shkrimtarë që me të drejtë mendojnë se letërsia është ajo e cila mund ta përmbushë boshllëkun moral të një shoqërie, dhe po ashtu, ka tagër t’i japë përparimit forcë domethënëse e krijuese.

Statusi universal të cilin e gëzon letërsia dhe fuqia planetare e shtrirjes së saj, është arritur nëpërmjet përkthimit, ndaj veprimtaria përkthyese vlerësohet me rëndësi jetike për kulturën e përbotshme. Pa këtë veprimtari kulturore- ndërmjetësuese- do të ishte e pamundur njohja e gjithë thesarit të artit letrar që posedon njerëzimi. E pa këto vlera, njerëzimi do të ishte pamatshëm më i varfër. Imagjinojeni një botë ku të mos ishin të përkthyera “Iliada” dhe “Odisea” të Homerit, “Hamleti” i Shekspirit, “Komedia Hyjnore” e Dantes, “Fausti” i Gëtes, poezitë e Khajamit, “Idioti” i Dostojevskit, “Procesi” i Kafkës dhe shumë e shumë kryevepra të tjera. Pra, nëpërmjet përkthimit këto kryevepra dhe shumë të tjera janë shndërruar në vlera universale, të receptura, lexuara e vlerësuara në të katër anët e botës. Nga ky këndvështrim, e kuptojmë ç’ndikim kanë luajtur veprat e rëndësishme në pasqyrimin e kulturës së një kombi a shteti!

Letërsia i shpërfill ligjet e ngurta dhe me mjetet e veta të gjuhës- që janë mjete të shpirtit, shfaqet si një alternativë e përhershme. “Shkrimtari në shoqëritë e hapura, demokratike, është ai që propozon një jetë alternative. Dhe ne kemi nevojë për këtë jetë tjetër”, – shkruan nobelisti Mario Vargas Llosa. Këtë status të epërm letërsia e ka fituar në saje të fuqisë së shpirtit, me të cilën disponon, ndaj ajo mbetet një nga format më reprezentative të shoqërisë. Ndikimi i letërsisë në formimin e identitetit të një vendi, dhe në imazhin e tij, është i pamatshëm dhe jetik. Po ashtu, letërsia është fuqi shpirtërore e pazëvendësueshme, nëpërmjet së cilës, të tjerët e njohin dhe shpeshherë e identifikojnë një vend a komb të caktuar. Pra, letërsia përfaqëson më së miri identitetin kulturor të një vendi. Ndaj, sa herë përmendim Italinë, Virgjili e Dante janë të pashmangshëm. E nëse kalojmë në Gjermani dhe flasim për identitetin kulturor gjerman, Gëte na ravijëzohet menjëherë. Njësoj qëndron puna me Spanjën e Servantesit, me Anglinë e Shekspirit, me Francën e Hygos. Kilin e Pablo Nerudës. Kolumbinë e Marquezit. Argjentinën e Sabatos. Izraelin e Amoz Osit. Suedinë e Strindbergut. Shqipërinë e Kadaresë. Çekinë e Kunderës. Poloninë e Szymborskës. Japoninë e Murakamit. Dhe ranglista sigurisht mundet të zgjatet pa pafund. Kjo pasuri universale ka arritur të thadrohet thellë në ndërgjegjen e njerëzimit në saje të veprimtarisë përkthyese, ndaj rëndësia e përkthimit, nëpër gjitha kohët, është vlerësuar jetike për njohjen e letërsisë; apo më mirë të themi, për rikrijimin e saj në një gjuhë tjetër, për rivitalizimin e veprave të caktuara në kontekste kulturore specifike.

Pa mëdyshje, roli dhe ndikimi i përkthimit të letërsisë në secilën shoqëri të emancipuar e demokratike është i madh. Në këtë sens, përkthimi e ndihmon kulturën letrare të ndërtojë ura interkomunikimi dhe të përçojë mesazhin e një populli më mirë se çdo veprimtari tjetër artistike a shoqërore. Nëse letërsia përkthehet në mënyrë të duhur e dinjitoze dhe i prezantohet kulturës së përbotshme, mund të luajë rolin e diplomacisë kulturore në afirmimin e vendit të caktuar. Libri i letërsisë ka fuqi t’i tjetërsojë dhe t’i thyejë paragjykimet për vende të caktuara; të pasqyrojë historinë dhe kulturën e caktuar dhe të ndihmojë njohjen e një kombi a shteti. Një gjë të tillë e ka realizuar mjaft mirë letërsia e Ismail Kadaresë, ndaj Amoz Os, në një intervistë thoshte se krejt çka dinte për Shqipërinë e kishte mësuar nëpërmjet Kadaresë. Kjo dëshmon ç’fuqi ka letërsia!

Çfarë mund të bëjë letërsia në një kohë të vështirë, si kjo e jona?

Poetët janë ligjvënësit e panjohur (ligjërisht) të botës, – shkruante Persi Bishi Shelli. E shkrimtari shqiptar, Ismail Kadare, gjatë ceremonisë së marrjes së një çmimi letrar në Prishtinë, ndër të tjera tha: “Letërsia nuk rregullon punët e një kombi, letërsia është një botë e pavarur dhe një vlerë paralele me kombin e popullin. Por, ka stinë në jetën e popujve, kur letërsia duhet ta thyejë zakonin e të qenit e pavarur e të përzihet në punët e kombit dhe se tani kombi shqiptar ka nevojë për letërsinë, e cila ka detyrën të sqarojë keqkuptimin që hedh në diskutim nëse shqiptarët janë apo duhet të bëhen europianë”.

Letërsia e ka për detyrë të mos lejojë që të vërtetat shoqërore t’i formësojë vetëm politike, sepse po ndodhi një gjë e tillë, ka shpërpushje enorme në shoqëri. Politika ngre krye dhe murtaja e gjuhës sulmon ndërgjegjen njerëzore. Ndërgjegjen e lirisë. Një shoqëri e tillë tkurret nga prirja e shpirtit dhe ndikimi i librit, dhe kësisoj bëhet arenë e pafundme e përplasjeve agresive politike.

Letërsia, historikisht ka treguar forcë për të luftuar të keqen, diktaturat, sistemet totalitare dhe ka përhapur vazhdimisht kulturën e kohezionit shoqëror; ka nxitur vetëdijen kritike dhe ka hapur horizonte të reja, sepse ajo mund të krijojë antitrupa, që luftojnë përhapjen e murtajës së gjuhës-shkruan me të drejtë Calvin.

Shtylla themelore, mbi të cilën u ndërtua historia dhe identiteti dhe përkatësia perëndimore, është letërsia. Ernest Koliqi me të drejtë thoshte se ndërtuesit e Shqipërisë janë tre poetë: De Rada, Naimi dhe Fishta. Ndaj, për ta kuptuar vetveten ma mirë, duhet t’i kthehemi letërsisë shqipe, sepse ajo ishte dhe mbetet shtylla më humane dhe fondamentale e identitetit tonë kulturor dhe përkatësisë së tij europiane.