Më kishin dënuar me njëzet ditë në qeli izolimi kinse për shkelje disipline, ndërsa Dom Simonin e kishin izoluar pa afat ngaqë i kishte dërguar Ramiz Alisë një letër me akuza shumë të ashpra”. Pas më shumë se dy dekadash lirie, Bashkim Shehu e kujton kështu ‘njohjen’ në burg me Dom Simon Jubanin. Shkrimtari, vjen në një rrëfim të çlirët, që zë fill në dy çmimet e fituara prej tij për romanin “Loja, shembja e qiellit” (Toena 2013), roman për të cilin mendon së është nga gjërat më të mira që ka shkruar. Mandej, biseda kalon në ujëra të tjera, e një syresh është (l)lumi i madh i drejtësisë. “Në emër të drejtësisë absolute janë bërë padrejtësi nga më të mëdhatë”, thotë me bindje, teksa rrëfehet se nuk beson te drejtësia, por tek lufta kundër padrejtësive. Kur vjen puna te dyzimi mes shkrimit dhe përkthimit, Shehu vëren se për të përkthimi është “çlodhje”. “Kur shkruaj, shpeshherë ngec dhe më duket sikur nuk jam i aftë për të ndërtuar qoftë dhe një fjali të thjeshtë, sikur kam harruar se si shkruhet, apo madje sikur s’kam ditur ndonjëherë”. Krejt modest, e hera-herës qartësisht i sinqertë dhe lehtësisht i lexueshëm, ai shpërfaq lirinë që ka veçse njeriu i penës, kur tregon çaste si ky: “Po të shkruaja pasditeve, natën do mbetesha pa gjumë, për shkak të ndonjë ngecjeje idioteske në ndonjë fjali ose shprehje, çka është njëlloj si të mbytesh në një lugë me ujë”. Bash për këtë, Shehu përkthen zakonisht pasditeve dhe gjer natën vonë, pasi ndryshe nga të shkruarit, përkthimi nuk e lë asnjëherë pa gjumë. E, kur vjen çasti që lodhet, sheh në televizor “ndonjë film jo të vështirë për t’u kuptuar, mundësisht me luftë, dhe ca më mirë me nazistë që humbasin luftën” (triumfi i së mirës!).
Qetësia që e karakterizon (që prej rinisë, siç thonë miqtë e tij), ia merr turravrapit, veçse kur ndodh që në media ai të përmendet si i biri i ish-kryeministrit Shehu. Kur e pyet për arsyet, shkrimtari të përgjigjet: “Nuk është problemi im, është problemi i atyre që e përdorin këtë shprehje, e cila dëshmon një mënyrë të menduari që duhej t’i përkiste së shkuarës, madje në mjaft raste dëshmon edhe përulje ndaj hijes së një njeriu të pushtetshëm”. Diku, ai ndalet edhe tek qëndrimi i tij për rivlerësimin e figurës së ish-diktatorit.
– Për romanin “Loja, shembja e qiellit”, ju u vlerësuat nga juria e Panairit Kombëtar të Librit “Fieri 2014” si “Autori më i mirë i vitit”. Ç’ndjesi ju dha çmimi?
Ndjesi pozitive, inkurajuese.
– Në roman, një ndër personazhet tuaja është patër Shtjefni, ndërkohë që ju jeni shprehur se për të shkruar këtë libër, jeni bazuar tek kujtimet e At Zef Pllumit. Një çmim me emrin e këtij të fundit, çfarë është për ju?
Për mua, ky fakt i jep çmimit një rëndësi të veçantë.
– A mendoni se është ky, romani juaj më i mirë?
Nuk mund të them nëse është më i miri, por mendoj se është nga gjërat më të mira që kam shkruar. Këtë mendim e kanë edhe njerëz në shijet e të cilëve besoj më shumë se te vetja.
– Sot, pas kaq vitesh, si e kujtoni Dom Simon Jubanin?
Kemi qenë për mëse pesë vjet së bashku në burgun e Burrelit, por nuk jemi takuar dot asnjëherë aty, sepse ndodheshim në sektorë të ndryshëm të burgut. Rasti kur kemi qenë më afër ishte kur u ndodhëm në qeli izolimi përballë njëra-tjetrës. Më kishin dënuar me njëzet ditë në qeli izolimi kinse për shkelje disipline, ndërsa Dom Simonin e kishin izoluar pa afat ngaqë i kishte dërguar Ramiz Alisë një letër me akuza shumë të ashpra. Nga orari i lëvizjeve të tij dhe nga disa dialogë të shkurtër që arrija të dëgjoja, kuptova se ishte Dom Simoni. Mbas burgut, jemi takuar në një rast në Hotel Dajti. Iu afrova dhe i thashë kush isha. Më takoi me shumë përzemërsi, a thua ishim të njohur të vjetër, ashtu siç ndodh mes njerëzish që kanë qenë njëkohësisht në burgun e Burrelit, sepse aty, edhe po të mos ishe takuar asnjëherë, dije mjaft gjëra për tjetrin dhe, sidomos, ishte ndjesia pjesërisht e pavetëdijshme e një fati të përbashkët.
– Në promovim, Preç Zogaj qe shprehur se ju hakmerreni ndaj së kaluarës me letërsi. Është e vërtetë?
Më pëlqen kjo shprehje. Po, mund të thuhet edhe kështu.
– “Të bëhet drejtësi, e le të shembet qielli” shkruani ju në roman. A e shihni këtë drejtësi? A është e prekshme?
Kjo shprehje ka më tepër një konotacion tepër dyshues ndaj drejtësisë me çdo kusht. Ç’është e vërteta, në emër të drejtësisë absolute janë bërë padrejtësi nga më të mëdhatë. Lidhur me pyetjen tuaj, mendoj se përgjithësisht padrejtësia ka mbizotëruar ndaj drejtësisë, dhe mendoj se kështu do të jetë gjithmonë dhe kudo. Nuk besoj te drejtësia, besoj te lufta kundër padrejtësive. Dhe, nëse padrejtësia do të jetë gjithmonë mbizotëruese, kjo nuk e bën të kotë luftën kundër saj: e bën thjesht më imperative, thjesht më të detyrueshme. Individualisht dhe së bashku me të tjerë, të njohur apo të panjohur.
– Çfarë komentesh keni marrë për librin, nga shkurti i 2013-ës deri tani, pas marrjes së dy çmimeve?
Komentet më së shumti kanë ardhur përpara çmimeve. Mbas çmimeve kam marrë urime.
– Përveç të shkruarit, ju jeni marrë edhe me përkthim, duke sjellë shqip “Unë rrëfehem” i Jaume Cabre, “Nokturnet e Kilit” Roberto Bolano, “Bilbao – New-York – Bilbao” i Kirmen Uribe etj. Ç’është përkthimi për ju? Proces kërkimi apo qetësie nga romani në roman?
Edhe njëra, edhe tjetra. Po më shumë e dyta se e para. Është e stërnjohur shprehja e Hemingway-it “tmerri i fletës së bardhë”, po vetëm shkrimtari e di se ç’do të thotë. Përjashto Homerin, babain e të gjithë shkrimtarëve, i cili ka pasur fatin të jetë i verbër dhe s’e ka parë ndonjëherë fletën e bardhë… Bëra shaka, dhe me siguri e teprova në lidhje me verbërinë. Teprimin më duket se e kam deformim profesional… Sidoqoftë, puna e të shkruarit është goxha e mundimshme dhe shpeshherë dëshpëruese. Ndërsa përkthimi ka të mirën se, nuk je i vetëm përballë fletës së bardhë, ke një bashkudhëtar në atë shkretëtirë, ke autorin e origjinalit, një shok udhëtimi që nuk ta lëshon dorën. Gjithsesi, për mua të paktën, s’është aq e lodhshme sa të shkruarit. Kur shkruaj, shpeshherë ngec dhe më duket sikur nuk jam i aftë për të ndërtuar qoftë dhe një fjali të thjeshtë, sikur kam harruar se si shkruhet, apo madje sikur s’kam ditur ndonjëherë. Shkruaj vetëm paraditeve. Po të shkruaja pasditeve, natën do mbetesha pa gjumë, për shkak të ndonjë ngecjeje idioteske në ndonjë fjali ose shprehje, çka është njëlloj si të mbytesh në një lugë me ujë. Po përkthimet nuk i bëj midis një romani dhe një tjetri, i bëj edhe paralelisht me të shkruarit. Përkthej zakonisht pasditeve dhe gjer natën vonë. Dhe kjo nuk më lë asnjëherë pa gjumë. Vetëm se vjen dikur çasti që lodhem. E atëherë kam nevojë të shoh në televizor ndonjë film jo të vështirë për t’u kuptuar, mundësisht me luftë, dhe ca më mirë me nazistë që humbasin luftën.
– Jeni shprehur kundër përmendjes së babait tuaj në intervistat që jepni, e po ashtu jeni kundër përmendjes si djali i tij në shkrimet që mediat bëjnë për ju. Përse? Kjo ka lidhje me dasitë që kanë pasur idetë tuaja, apo ka lidhje me profilin që ju vetë keni krijuar si shkrimtari Bashkim Shehu, pa qenë nevoja të njiheni si djali i ish-kryeministrit?
Nuk është problemi im, është problemi i atyre që e përdorin këtë shprehje, e cila dëshmon një mënyrë të menduari që duhej t’i përkiste së shkuarës, madje në mjaft raste dëshmon edhe përulje ndaj hijes së një njeriu të pushtetshëm.
– Në fjalën e mbajtur në takimin “Lehtësia e papërballueshme e fjalës”, ju folët edhe për daljet mediatike të ish-persekutorëve. Madje, në një farë mënyre kritikuat me elegancë edhe gazetarët që iu japin hapësirë në media apo që tregohen gati-gati nderues ndaj tyre. Meqenëse u krijua një lloj keqkuptimi, a mund të na sqaroni idenë tuaj për këtë çështje?
Keqkuptimi, ose keqinterpretimi, ndodhi në botimin e kumtesës sime nga gazeta juaj. Dhe ju falënderoj që më jepni rastin ta bëj këtë sqarim. Në okelio, kishit shkruar pak a shumë: “Të mos shfaqen në media ish-persekutorët”. Del sikur kam kërkuar që ata të censurohen. Ky është një interpretim i gabuar i asaj që thashë në konferencë dhe që ju e botuat të plotë. Unë nuk kërkoj censurë për askënd. Shfaqja e dendur e ish-persekutorëve apo ish-pushtetarëve në media është simptomë e një problemi moral dhe kulturor që nuk mund të ndreqet me anë të censurës. Për më tepër, vetë censura është një formë persekutimi.
– Nga ajo fjalë që ju mbajtët në takim për ligjërimin publik, u kuptua sikur ju jeni kundër rivlerësimit të figurës së Enver Hoxhës, siç është bërë së fundmi, pra duke u mëshuar edhe meritave përveç gabimeve. A ishte ky thelbi i mendimit tuaj?
Ato që ka bërë Enver Hoxha nuk janë thjesht gabime. Gabime bëjmë të gjithë, ndërsa ato janë gjëra shumë më të rënda. Dhe, zakonisht, ata që flasin për një rivlerësim të Enver Hoxhës thonë se ka pasur të mira dhe të këqija, dhe pastaj fillojnë e i numërojnë, sidomos ato që sipas tyre janë të mira. Kjo më kujton formën e diskutimeve zyrtare kineze mbas vdekjes së Mao Ce Dunit, kur thuhej se ai ka pasur kaq të mira dhe kaq të këqija. Po të merren të shkëputura nga njëra-tjetra gjërat që ka bërë një diktator, gjithmonë do t’i gjendet ndonjë gjë e mirë, sikurse për shembull autostradat e Gjermanisë në rastin e Hitlerit. Në një regjim totalitar, siç ishte ai i Gjermanisë naziste apo ai i Shqipërisë komuniste, veprimet e pushtetit janë të gjitha të lidhura me njëra-tjetrën dhe në funksion të së keqes absolute, që është pushteti total. Kështu qëndron edhe çështja e regjimit të Enver Hoxhës. Thuhet, fjala vjen, se ka sjellë përparime në fushën e arsimit. Por harrohet se ai arsim kishte dy qëllime. Së pari, synonte indoktrinimin e fëmijëve dhe të rinisë, domethënë krijimin e Njeriut të Ri. Kjo nuk mund të arrihej plotësisht, sepse shkolla, ashtu si vetë jeta, jepte edhe rezultate të ndryshme nga ato që synonte regjimi, dhe prandaj kupola e tij kërkonte vazhdimisht atë që quhej “revolucionarizim i arsimit”. Po për aq sa është arritur të krijohet Njeriu i Ri, kjo përbën dëmin më të madh që ka sjellë ai regjim, dhe Shqipëria po e vuan edhe sot e kësaj dite, gjë që ende nuk është kuptuar siç duhet. SË DYTI, arsimi synonte dhënien e njohurive të domosdoshme në kushtet e industrializimit të vendit, por të një industrializimi të bazuar në dogmat staliniane, pjesë e një strategjie që rezultoi katastrofike për ekonominë e vendit. Përmenden, pastaj, edhe përmirësimet në fushën e shëndetësisë, por harrohet se shëndetësia kishte të njëjtin funksion sikurse veterinaria, e cila, me që ra fjala, ishte në një nivel më të lartë se mjekësia: si njëra, edhe tjetra, i nevojiteshin sistemit totalitar në mënyrë që të ishin të shëndetshëm ata që do të përdoreshin si kafshë pune. E njëjta gjë mund të thuhet për të ashtuquajturin emancipim të gruas, ngaqë gruaja vështrohej thjesht në funksion të punës, ndërsa nga ana tjetër moraliteti zyrtar ishte jashtëzakonisht ndrydhës. Në çdo sistem, politik, social, ose edhe natyror, të gjithë elementet janë të lidhur me njëri-tjetrën në funksion të vetëriprodhimit të sistemit; në sistemin totalitar, që priret të totalizojë gjithçka, funksioni i vetëriprodhimit të sistemit arrin përmasa të skajshme duke synuar t’i shndërrojë njerëzit në bagëti, ose më mirë, siç thotë Hannah Arendt, për t’i shndërruar thjesht në sende përdorimi. Kjo arrihej nëpërmjet një kombinimi të gënjeshtrës së madhe propagandistike me terrorin shtetopolicor, por nuk besoj të ketë ndonjë politikan ose ndonjë historian që të jetë aq i sinqertë sa të thotë se edhe ky terror hyn te të mirat e regjimit. Sigurisht, ai regjim nuk ishte vepër vetëm e Enver Hoxhës, po Enver Hoxha, duke qenë njeriu më i pushtetshëm, dhe me një pushtet të pakufizuar, ka përgjegjësinë kryesore.
– Në takimin për ligjërimin ju thatë: “Lufta u përdor politikisht si një mit që legjitimonte diktaturën e fitimtarëve. Dashur pa dashur, në këtë mënyrë e përdorin disa politikanë dhe disa historianë sot kur e identifikojnë me udhëheqjen e Enver Hoxhës”. Cila është domethënia?
Mendoj se kjo nuk ka nevojë për ndonjë shpjegim të veçantë.
(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)