Një ndër figurat e shquara të arsimit katolik gjatë periudhës së Rilindjes ishte dhe Anton Xanoni, i cili dha kontributin e tij në fushën e gjuhës, letërsisë dhe botimeve të teksteve shkollore duke ushtruar një ndikim të dukshëm për të zhvilluar gegërishten në gjuhën shqipe. Anton Xanoni lindi më 12 Janar 1862 në Durrës dhe që në moshë fare të vogël zhvendoset në qytetin e Shkodrës, ku si shumë shkrimtarë të tjerë gegë të asaj kohe shkollimin e mori nga jezuitët në Kolegjin Saverian . Etërit jezuitë e dërguan të kryente shkollën e lartë jashtë vendit në Manastirin Kartusian në Porto Koeli në Valencia të Spanjës deri në vitin 1883. Duke parë aftësitë e tij etërit jezuitë nuk e lanë për shumë kohë në një vend dhe kështu në vitin 1884 e dërgojnë të ndjekë një kurs tjetër në Kolegjin Jezuit në Krajlevicë të Kroacisë, e më pas për të ndjekur studimet në Kremona të Italisë. Gjatë viteve 1890-1892 Xanoni studioi në Fakultetin Teologjik në Universitetin Gregorian në Krakov të Polonisë sëbashku me atdhetarin e shquar Ndre Mjeda, i cili më vonë do të ishte një ndër bashkëpunëtorët e tij në hartimin dhe botimin e teksteve shkollore. Para se të kthehej në Shqipëri më 1896 dha mësim rreth një vit në kolegjin Gregorian në Kieri të Torinos, Itali. Pas përfundimit të studimeve shërben si prift jezuit në Krakov, Poloni. Xanoni vendos të kthehet në atdhe për të punuar si mësues i gjuhës shqipe në Kolegjin e “Shën Françesk Saverit” në Shkodër , një nga shkollat më të mira të asaj kohe ku kishte studiuar edhe vetë më parë. Si nxënës të tij pati edhe shkrimtarin dhe figurën politike madhore të Rilindjes Kombëtare Luigj Gurakuqin, të cilit i transmetoi të gjithë dëshirën e pasionin për të shkruar.
Në vitin 1901 u themelua Shoqëria letrare “Agimi” e kryesuar nga Ndre Mjeda, ku pati si anëtarë atdhetarë të shquar ndër to edhe Anton Xanonin , Lazër Mjedën etj . Kjo Shoqëri ishte vatra e hartimit të teksteve shkollore si dhe e hartimit të alfabeti të ri të gjuhës shqipe që do të propozohej nga Mjeda në Kongresin e Manastirit që u mbajt në vitin 1908. Edhe pse Xanoni sëbashku me Mjedën i hynë një punë të ngutshme dhe të vështirë, bashkëpunimi mes tyre ishte një mbështjetje frytdhënëse për shoqërinë “Agimi” .Në drejtim të metodave të mësimit kishte një gjendje mjaft anemike sepse mungonte në masë baza materiale për të konkretizuar mësimin.Këtu nis puna e tyre e cila i përgjigjet vullnetit të punës së pa lodhur për botimin e teksteve ku Xanoni bashkë me anëtarët e tjerë të kësaj shoqërie arritën të botojnë deri në 25 tekste të ndryshme për shkollat fillore duke u bërë veprimtarë aktivë të një pune shkencore pedagogjike psikologjike, didaktike, metodike, historiko-pedagogjike.
Rreth vitit 1904 hartuan tekstin shkollor ” Këndime për shkollë të parë të Shqypënisë” , libër me tre vëllime që u botua në Vjenë pa datë botimi. Gjatë periudhës së vitetve 1904-1908 librat u ribotuan disa herë.Tekstet ishin perceptuar me një shtrirje pedagojike -shkencore, me periudha historike , duke mbartur njohuri të domosdoshme të lidhura mbi një bosht patriotik të thellë.Libri i parë i shërbente kryesisht klasës së parë ,shkallëzimi i njohurive ishte bërë me kujdes sipas moshës së fëmijëve kurse në librin e dytë autorët kishin vendosur pjesë të zgjedhura në prozë , poezi ,kallëzime, fjalë popullore, fabula e rrëfenja me kërkesa të tilla që i përshtateshin rritjes së moshës por edhe të aftësive të fëmijëve. Libri i tretë përmbante një lëndë të pasur mësimore . Të tre librat pasqyronin njohuri të ndryshme nga gjuha, letërsia ,gjeografia , historia, fizika ,bujqësia etj. Autorët u munduan që në fillim që të ngjallin emocione , pastaj të nxisin veprime psikologjike te fëmijët për të thelluar e përvetësuar sa më mirë njohuritë mësimore e shkencore të pasqyruara në tekst dhe ku teksti do t’i shërbente deri në fund edukimit dhe ndjenjave të pastra për atdheun dhe nderimit për dëshmorët e atdheut . Anton Xanoni përveç teksteve shkollore , shkroi punime studimore në fushën e gjuhësisë dhe letërsisë.Ndër librat e tij me karakter teoriko-pedagogjik përmendet “Prisi në lâmë të Letratyrës” 1911-1912 , “Shkurtorja e Historisë së Moçme” 1910. Xanoni është autor i veprës “Skënderbeu” i botuar pas vdekjes së tij dhe autor i vjershës “Rrnoftë Shqypnia” dedikuar shpalljes së Pavarësisë . Me rëndësi të veçantë është edhe libri biografik kushtuar Shën Françeskut të Saverit me titullin “Jeta e Shen Françesk Saverit”.Pjesën më të madhe të shkrimeve të tij i pasqyroi në revistën jezuite të kulturës fetare “Elçija e zemers t’Jezu Krisctit” me artikuj për letërsinë , kulturën , historinë, dhe politikën etj. Anton Xanoni si një lëvrues i shquar i gjuhës shqipe , ashtu si Mati Logoreci dhe Atë Shtjefën Gjeçovi , kishte si qëllim të pastronte gjuhën nga arkaizmat e gjuhës osmane dhe nga fjalët e panevojshme sllave si dhe pasurimin e gjuhës shqipe me fjalë të reja.
Një ndër veprat me karakter gjuhësor të njohura të Xanonit është “Gramatika Shqyp” e botuar më 1909 në shtypshkronjën “Zoja e Papërlyeme” në Shkodër e shkruar me alfabetin e ri që u vendos në Kongresin e Manastirit 1908, dhe e cilësuar nga studiuesit si vepër e rëndësishme në fushën e gjuhësisë. Ky libër do të shërbente si tekst bazë në lëndën e gjuhës shqipe në Kolegjin e Jezuit. Ndonëse para dhe mbas vitit 1909 kishin qarkulluar edhe gramatika të tjera, Xanoni shënon në hyrje të librit se:
“Mbas Gramatikes t’ P. Jungut , t’ Folmarmes t’ Bashkimit e t’Shkroitores t’S.H.Frasherit e qitme ket t’onen .Fjalëskâjet e shkolles gadi t’ana i perdorueme latinisht, tui kenë se me ket gjuhë losin neper lulishtë t’letratyres e t’dituniis. Se s’â pa gjymtime âsht e ditun , e prandei ardht’ i bardhë kush me vreme t’veta t’dalin me na nimue t’a permirsoim m’nji dorë tieter , e cilla na mban uzdaja, se s’kaa per t’vanue.”
Gramatika është ndërtuar si tekst mësimor, në të dallohet trajtimi shkencor e metodik i problemeve gjuhësore. Libri është i shkruar në dialektin geg dhe ka gjithsej 172 faqe e 9 krerë. Në fillim të librit autori trajton probleme me karakter fonetik si : zanoret, shqiptimin, rrokjet, theksin , fjalët e bashkëngjitura. Ndërsa te pjesët e gramatikës në ligjëratë në kreun e parë trajtohet : Substantivi ( emri) , e më pas në kapitujt vijues trajton Artikullin ( nyjen) , Adiektivin (mbiemrin), Pronomin ( përemri) , Verbin ( folja), Prepozicionin ( parafjala), Adverbin ( ndajfolja), Koniukcionin ( lidhësat) dhe në kreun e nëntë trajtohet Interiekcioni ( pjesëzat). Në faqet e fundit të librit jepen termat e shqiptimit të fjalive që janë përdorur në tekst, me gjegjësen në italisht. Edhe pse i shkruar në dialektin gegërisht, nga ky tekst mund të kuptohet se në çfarë niveli ishte mendimi gjuhësor para një shekulli.
Anton Xanoni vdiq në Shkodër më 16 shkurt 1915 , në moshën 53 vjeçare.Veprimtaria e tij luajti një rol të veçantë në përmbushjen e një qëllimi madhor të intelektualëve shqiptar të periudhës së botimit të librave në gjuhën shqipe duke lënë pas kontributin e tij me vepra me rëndësi për pasurimin e gjuhës letrare , arsimit e kulturës shqiptare.
———————-*——-
Bibliografi
– Elsie, Robert .” Histori e Letërsisë Shqiptare”, Dukagjini, Tiranë -Pejë 1997.
– Idrizi, Rinush ” Ndre Mjeda”.Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë 1980.
– Instituti i Studimeve Pedagogjike ” Historia e Arsimit 6″,Tiranë 2004.
– Kraja, Musa ” Pedagogjia”, Mirgeeralb, Tiranë 2009 .
– Xanoni, Anton. ” Gramatika Shqyp”, Shtypshkroja e Zojës Papërlyeme , Shkodër 1909.