Sherri i përjetshëm i Kadaresë me Arshi Pipën, Dritëro Agollin, Bilal Xhaferrin, Kasem Trebeshinën dhe Rexhep Qosen

Në prag të 88- vjetorit të ditëlindjes së tij, Kadare ndi het shumë pak i penduar për armiqësitë e shumta që ka lënë në gjurmët e jetës së tij, ku fama e madhe e shkrimtarit nuk mundi dot që të shmangte keqkuptimet. Nëse do të ndjehej i penduar plotësisht, ai mund të ngrinte telefonin për t’i bërë një “zile” Agollit, apo Trebeshinës, të cilët janë ende gjallë. Ndërsa dy të tjerët, Pipa dhe Xhaferri nuk jetojnë më dhe pajtimi me ta është një mision i pamundur. Gatë gjithë jetës së tij, Kadare ka pasur shumë adhurues, ndofta me miliona, por tepër pak miq të vërtetë të cilët mund t’i ketë mbajtur gjatë. Ndërkaq, historia e marrëdhënieve të tij me të tjetër është e mbushur me një listë të gjatë armiqësie, ku padyshim vendin e parë e zënë shkrimtarët dhe më tej, një pjesë e madhe e politikanëve. Në radhët e para të kësaj liste qëndrojnë Arshi Pipa, Bilal Xhaferri, Dritëro Agolli dhe padyshim Kasem Trebeshina. Ndërkohë shumë shkrimtarëve të tjerë, ose nuk i ka përmendur ndonjëherë, duke bërë sikur nuk i njeh fare, ose i ka lënë të fyer nëpërmjet mospërfilljes së tij, prej titani.

Përplasja me Arshi Pipën

Keqkuptimet e Kadaresë me Arshi Pipën kanë nisur herët dhe kanë vazhduar tepër gjatë. Gjatë njëfarë kohe Kadareja nuk linte rast pa përdorur për të fyer Arshi Pipën, duke e cilësuar atë si provokator. Ndërsa më vonë e ka akuzuar si letërshkruesin e parë kundër Kadaresë, në jurinë e Stokholmit, për të sabotuar çmimin “Nobel”. Por në thelb, misteri i së vërtetës për këtë grindje është tepër i thjeshtë. Arshi Pipa, në fillimet e viteve ’80, përktheu librin e Kadaresë, “Kronikë në Gur”, me një parathënie të tijën, ku thoshte midis të tjerave se ky libër përbën një disidencë të pastër kundër shtetit komunist dhe Enver Hoxhës. Këtë e botoi më pas, më 1987, edhe në revistën “Telos” të Nju Jorkut. Botuesi i librit e kundërshtoi parathënien e Pipës dhe madje krejt, botimin e librit të Kadaresë. Në këtë parathënie Pipa e cilësonte Kadarenë si “antikomunist”. Por Kadareja u acarua shumë nga kjo ngjarje e cila atij iu duk si provokim. Dhe për këtë shkak, pa e lexuar parathënien, Kadareja nisi sulmin, duke e sharë Pipën me epitete të rënda. Kështu sherri midis tyre u përhap shumë dhe megjithë indiferencën e përgjithshme të botës letrare jashtë shtetit shqiptar, sot do të ishte interesante të rilexohej mllefi I tyre kundër njëri tjetrit. Por më vonë rreth vitit 1988, Kadareja deklaron se e lexoi parathënien e Pipës dhe nisi të pendohet për sharjet e tij ndaj Pipës. Për këtë gjë më vonë në momentet e pendesës Kadareja ka shkruar: “Normalisht unë duhej të isha mirënjohës ndaj profesor Pipës për përkthimin. Dhe kam qenë, në fillim, tepër mirënjohës. Unë duhet t’i isha mirënjohës gjithashtu, edhe për parathënien tepër interesante, por nëse do të mund ta takoja, atëherë do t’i thosha: “Profesor, ju faleminderit për vlerësimin tuaj, por ju keni theksuar jashtëzakonisht shumë tingëllimin antikonformist të romanit tim. Ju e nxirrni atë si një vepër disidente, antikomuniste, që denoncon luftën e klasave e terrorin komunist, madje demaskon personalisht shefin e këtij terrori, Enver Hoxhën. Thënë ndryshe, ju keni mbiçmuar shumë meritat e mia si shkrimtar liberal, madje më quani haptas “rebel”. Asnjë shkrimtar në Shqipëri nuk mund të shkruante një vepër të atillë siç e mendoni ju kaq haptas kundër regjimit e aq më pak kundër Enver Hoxhës”. Në këtë mënyrë Kadareja ishte përgatitur t’i kërkonte një ndjesë të thellë dhe publike Arshi Pipës. Por pikërisht në vitin 1989-’90, atëherë kur Kadareja mendonte se ishte bërë “antikomunist” Arshi Pipa, në “Zërin e Amerikës”, e sulmoi ashpër Kadarenë, duke e akuzuar si një komunist të pandreqshëm. Thelbi i akuzave të Pipës ishte ky: “Kadare, meqenëse s’ka bërë asgjë për demokracinë nuk ka të drejtë të flasë për të”! Natyrisht kjo e tërboi fare Kadarenë, i cili brenda vetes po përgatiste pajtimin me Pipën. Por kjo nuk ndodhi asnjëherë. Sepse edhe pas ardhjes në Shqipëri, Arshi Pipa nuk u interesua asnjëherë për Kadarenë, ndërkohë që ky i fundit i ndiqte me kujdes intervistat e Arshi Pipës gjatë vizitave të fundit. Kësisoj, ata të dy mbetën dy armiq enigmatikë dhe misteriozë me njëri tjetrin.

Me Bilal Xhaferrin

Historia e sherrit të Kadaresë me Bilal Xhaferrin është e mbushur me të vërteta dhe të pavërteta. Midis gjërave më të besueshme që thuhen për ta është fakti se ata të dy ishin nga shkrimtarët më premtues të realitetit shqiptar, ndërkohë që i përkisnin dy shtresave të ndryshme shoqërore. Kadareja quhej i përkëdheluri i sistemit, ndërsa Bilal Xhaferrit, shteti komunist i kishte pushkatuar babanë. Një gjë është e sigurt: Todi Lubonja i donte që të dy dhe librat e tyre i lexonte me zell. Madje, Bilal Xhaferrin e lexonte qysh në dorëshkrim. Kaq e vërtetë është kjo, saqë njëra prej akuzave ndaj Lubonjës në mbledhjen e Byrosë Politike ishte se kishte mbajtur afër një poet, babanë e të cilit e kishte pushkatuar regjimi komunist. Në këtë mënyrë sherri midis dy shkrimtarëve të rinj e të talentuar nisi në formën e një zilie dhe ambicieje midis tyre. Kjo ishte më e dukshme tek Bilal Xhaferri, i cili në diskutimin e romanit, “Dasma”, në prani të Fadil Paçramit, e kritikoi rëndë romanin e Kadaresë. Ndërsa Fail Paçrami i tronditur nga kjo ngjarje iu drejtua Bilalit me fjalët: “Rri urtë se ty të kemi pushkatuar babanë”. Pas kësaj mbrëmjeje, nisi rrokullisja e madhe e Bilal Xhaferrit, i cili nisi të shihej prej të mgjithëve si “armik i Kadaresë”. Atëherë, thuhej vazhdimisht në mjediset e shkrimtarëve se “Kadareja është inatçi” dhe “po të mori inat Kadareja të shkatërron karrierën dhe jetën”. I njëjti fat ndoqi edhe Bilal Xhaferrin pas përplasjes me Kadarenë, por deri tani nuk është vërtetuar se për fatkeqësitë e mëvonshme të Xhaferrit ka “gisht” Kadareja.

Grindjet me Kasem Trebeshinën

Ndaj Kasem Trebeshinës duket se Kadareja ka një urrejtje të përjetshme. Po kështu ndodh edhe në anën e Trebeshinës, i cili e quan vazhdimisht Kadarenë si njërin prej shkaktarëve kryesorë të fatkeqësive të tij. Madje e akuzon edhe për shkatërrimin e fatit të shumë shkrimtarëve apo poetëve të tjerë. “Ai u ka shkatërruar jetën shumë shkrimtarëve”, thotë Kasemi. Ndërsa Kadareja e akuzon Trebeshinën si themeluesin e Sigurimit të Shtetit, por
para së gjithash ai e akuzon si vrasës për dy vrasje të bëra në vitin 1943 dhe44. Për këto vrasje Kadareja shkruan . “Vrasja e kryer prej tij te bregu i kënetës, në vitin 1943, sado që në pamjen e parë mund të duket e rëndomtë për një kohë të tillë lufte, është një vrasje e veçantë. Është një krim fondator, siç u tha, një gjak i derdhur në themelet e tiranisë së ardhshme shqiptare. Vrasjet pas shpine të vitit 1943, shumica e të cilave nuk janë zbuluar ende gjer më sot, ishin programi i parë i krimit mbi të cilin do të bazohej gjithë ngreha e rendit komunist. Vrasje pas shpine me motivin e përjetshëm të smirës, të fshehta, të maskuara me tjetër motiv, do të ishin thelbi i historisë së padukshme të diktaturës. Nga rrëfimi i vrasësit nuk mbetet asnjë pikë dyshimi për krimin”. Përveç të tjerave mllefi dhe urrejtja e Kadaresë për Trebeshinën është shprehur edhe në shumë raste të tjera, brenda librave të tij, ose në bisedat e përditshme. Por edhe Trebeshina nga ana e tij, ka bërë të njëjtën gjë. Duket se marrëdhëniet e dy shkrimtarëve nuk do të njohin asnjëherë pendesë, apo pajtim në asnjë rast dhe në asnjë lloj rrethane.

Përplasja me Agollin

Të dy kanë qenë shokë gjimnazi në shkollën “Asim Zeneli”, të Gjirokastrës. Pastaj, kanë ecur njëkohësisht në rrugën e letërsisë duke bërë garë me njeri-tjetrin, por secili në korsinë e vet. Të dy kanë studiuar në Bashkimin Sovjetik dhe më pas kanë ndenjur bashkë për shumë kohë. Aq e vërtetë është kjo gjë, saqë Dritëro Agolli është njohur me bashkëshorten e tij, Sadije Agolli, pikërisht në dasmën e Kadaresë, ku ajo ishte e ftuara e Helena Kadaresë. Më tej, ata rrinin gjatë me njëri tjetrin, duke qenë shpesh të shoqëruar edhe me gratë e tyre. Më vonë ishin edhe komshinj në një pallat, ku Agolli banonte një kat sipër Kadaresë, diku në kryqëzimin e rrugës së Dibrës. Dëshmitë e të dyve shprehin qartë disidencën e bisedave ku përfshihej humori për Enver Hoxhën, apo për Byronë Politike. Por sherri i tyre ka nisur në vitin 1983, kur sipas Kadaresë, Agolli u bë kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve. Sipas Kadaresë këtu përfunduan bisedat disidente kundër diktaturës dhe Dritëro Agolli mori pamjen e një zyrtari institucional. Por Agolli nga ana e vet e quan të pashpjegueshme sjelljen e Kadaresë ndaj tij, duke kërkuar që gjërat të vihen në vend duke rikthyer paqen midis të dyve.

Sherri me Rexhep Qosen

U zhvillua një luftë e gjatë mediatike midis dy apostujve, të letrave shqip. për shkëmbimin disamujor të akuzave dhe kundërakuzave në planin moral, intelektual dhe politik mes shkrimtarit Ismail Kadare dhe akademikut Rexhep Qosja mbi “identitetin kombëtar të Shqiptarëve”. Debati nisi nga një libër i Kadaresë që arsyetonte rreth identitetit kombëtar të Shqiptarëve. Ndonëse nuk pati ndonjë arsye konkrete dhe se gjuha e përdorur nga Kadareja ishte shumë e butë, Qosja iu përgjigj me një seri shkrimesh në gazetën duke e akuzuar shkrimtarin për racizëm ndaj myslimanëve shqiptarë dhe myslimanëve në tërësi. Pas kësaj vijuan akuzat për pandershmëri, për konformitet përballë regjimeve, etj. Debati Kadare-Qose u shoqërua në të njëjtën kohë nga rigjallërimi i diskutimit publik mbi rolin e Kadaresë në persekutimin e ish-të dashurit të vajzës së tij gjatë kohës së regjimit komunist, ku kryesisht për arsye komerciale, media e Tiranës u nda në mbështetëse të Kadaresë dhe sulmuese të tij. Kadare dhe Qosja kanë pasur rivalitet mes tyre që në vitet e para të demokracisë, duke kulmuar në vitin 1997, kur Qosja e cilësoi rebelimin që kishte dërguar Shqipërinë në anarki, “Revolucion të vonuar Demokratik” duke dalë qartazi në përkrahje të opozitës, kurse Kadare në një intervistë për e cilësoi rebelimin si një përplasje midis komunistëve dhe nacionalistëve duke dalë përkrah qeverisë.

Reagimi ndaj Rugovës

Ndërsa me Ibrahim Rugovën, ish Presidentin e Kosovës, ndodhi ndryshe. Kadareja e sulmoi edhe Rugovën, por pas luftës së Kosovës, u tërhoq nga ky sulm, të cilin më vonë e vazhdoi për shumë vjet Rexhep Qosja. Ai kishte kritikuar ashpër Ibrahim Rugovën në veprën e tij “Ra ky mort e u pamë”, por shumë vjet më vonë, shkrimtari i madh shqiptar me renome botërore, Ismail Kadare, e pranon se koha e ka dëshmuar se e drejta ishte në anën e Rugovës. “Është e vërtetë që e kam kritikuar Rugovën dhe Demaçin. Ju tani mund të mendoni se, unë do të them se kisha të drejtë me kritiken që i bëra Rugovës. Jo, koha e dëshmoi se, e drejta ishte në anën e Ibrahim Rugovës. Unë e kisha kritikuar, kisha qenë i ashpër me të, ai më fali në takimin që kishim në shtëpinë e tij menjëherë pas luftës, ishte meritë e tij. Ai vdiq në paqe, ne u pajtuam, ishim miq”, kështu ka thënë Kadare javën e kaluar gjatë një pritjeje në Këln. Ai së bashku me bashkëshorten e tij, shkrimtaren Helena Kadare, ishin ftuar me iniciativën e Luan Krasniqit së bashku me Asociacionin Shqiptar për Kulturë dhe Integrim. Në një ambient të mbushur me shqiptarë, Kadare u pyet rreth raporteve të tij me Ibrahim Rugovën dhe Adem Demaçin. Duke iu drejtuar të pranishmëve ai dhe tha se autori i romanit “Krushqit janë ngrirë”, i cili me këtë libër, përmes botimeve në gjuhën angleze dhe frënge, i bëri të njohura në shkallë planetare, qysh në vitin 1983, kërkesat e studentëve për Republikën e Kosovës tha se “kishte qenë ëndrra ime ta takoj presidentin e Kosovës.

/Telegraf.al/ “Kalorës i Legjionit të Nderit”, që president i Republikës së Francës Holland, i akordoi shkrimtariti të shquar Ismail Kadare është ne vazhdën e shume titujve, gradave dhe vlerësimeve qe bota akademike e letrare euro-atlanitke i bën veprës së shkrimtarit të madh shqiptar. Po permendin vetëm pak nga këto nderime, që hyne ne kategorinë më të lartë, në atë klasike. Çmimi “The Man Booker International 2005”, në Angli me vlerësime e specialistëve më në zë të kritikës letrare europiane dhe amerikane, për veprën shumëvëllimshe të Ismail Kadaresë. Jehona ishte e madhe dhe Anglia sqimtare e njoftonte këtë lajm në gazetat më autoritare të saj, “The independent”, “The Guardian”, “The Times”, me tituj të bujshëm si: “Shqiptari që mundi gjigantët e letërsisë si Marques, Grass e Roth”, “Djegësi i diktaturës fiton çmimin botëror Booker” -shkruan “The Times”. Në faqet e kësaj gazete shkruhet: “Të lexosh atë të duket sikur sheh pendulin e shekujve të historisë ballkanike dhe të shkuarën dhe të ardhmen e Europës që shkon sa para-mbrapa”; “Ai sfidon katër fitues të çmimit Nobel që të fitojë çmimin e parë ndërkombëtar Man Booker. Konsiderohet si një nga shkrimtarët më të mirë europianë dhe është krahasuar me Gogolin, Kafkën dhe Oruellin”. Dhënia e këtij çmimi botëror Kadaresë nga bota anglosaksone e bën veprën e tij mbretëreshë të dy perandorive kulturore-letrare, krahas asaj frakofone. Në tetor 2009, Spanja e Servantesit i dha Kadare, në mes të një ceremonie solemne, çmimin “Princi i Asturias”. Në vendim theksohej se juria kishte vendosur të vlerësonte shkrimtarin shqiptar për “zërin universal kundër totalitarizmit” dhe se shkrimtari e meriton këtë çmim edhe për “bukurinë dhe përkushtimin social të krijimit të tij letrar.” Në proces-verbalin e jurisë shkruhej se “Ismail Kadare tregon me gjuhën e përditshme, por plot lirizëm, për tragjedinë e vendit të tij.” (Cit. “Beautiful America”, A. F. Fico, f. 197). Letërsia shqiptare është krijimtaria artistike e një ndër popujve më të moçëm të Europës. Parailirët dhe ilirët, arbëreshët e deri te shqiptarët e sotëm janë krijuesit e një nga gjuhëve më origjinale, më të admirueshme dhe më të lashta, të gjuhës shqipe. Pas Luftës II Botërore, në yllësinë e letërsisë shqipe u shfaq ylli polar i saj, Ismail Kadareja, i botuar në më shumë se 40 vende të botës.

Sfiduesi i klisheve

Korpusi letrar i Ismail Kadaresë është pasqyrim i hovshëm artistik i ngjarjve dhe përleshjeve të mëdha botëore, i ballafaqimit të egër midis sistemit demokratik perëndimor me sistemin diktatorial komunist, i shkërmoqjes së këtij të fundit dhe i rritjes dhe zgjerimit të të parit. Letërsia, me specifikën e vet, vë në qendër njeriun, botën e tij emocionale-mendore dhe shoqërinë njerëzore. Këtë aspekt e vë në dukje me mprehtësi kritiku francez Eric Faye në shënimet paraqitëse për vëllimin e shtatë të “Veprave” të Kadaresë, që i referohet romanit “Dimri i vetmisë së madhe”. Ai shkruan: “Suksesi që ky roman pati në Perëndim i dedikohet tablosë së përgjithshme që ai jep nga olimpi i zymtë i botës komuniste, olimp i shpërbërë, që nuk ngurron të derdhë gjak e terror. Suksesi në Shqipëri lidhej me atë që, ndërsa propaganda dhe letërsia e realizmit socialist glorifikonte ndarjen me Perëndimin, Ismail Kadare thuri një këngë të kundërt: ndarjen me Lindjen komuniste.” (I. Kadare, Vepra, vëllimi i VII-të, Fayard 1999, f.20). Te romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” shkrimtari për herë të parë sfidon artistikisht klishetë e ngurosura të metodës dogamtike të quajtur ‘realizmi socialist’. Tek figura e gjeneralit, priftit, kolonelit etj. ka vizatuar njeriun e gjallë dhe jo thjesht skemën idologjike të armikut; etj. Ushtria italiane erdhi si pushtues, por toka e ashpër shqiptare dhe mbi të gjitha populli i saj, e vuri lirinë në ballë dhe ata ose mbetën nëpër varreza ose ikën kokulur. Romani jepte sinjalin artistik se, në këtë cep të ballkanit kishte lindur një shkrimtar i talentuar. Vepra u përkthye dhe u botua në Francë dhe pastaj me radhë në spanisht, italisht, anglisht, gjermanisht etj. etj.

Magjia e Gjirokastrës në një libër

Ndërsa në romanin “Kronikë në gur”, Ismail Kadare, si rrallëkush ka skalitur në libër magjinë e qytetit të lindjes, Gjirokastrës. “Ky ishte një qytet i çuditshëm- shkruan ai- që dukej sikur kishte dalë në luginë papritur në një natë dimri si një qënie parahistorike dhe, duke u kacavjerrë me mundime të mëdha, i ishte qepur faqes së malit. Gjithçka në këtë qytet ishte e vjetër dhe e gurtë, duke nisur nga rrugët dhe krojet e gjer te pullazet e shtëpive të mëdha, shekullore, që ishin të mbuluara me pllaka guri ngjyrë hiri, të ngjashme me ca luspa gjigande. Ishte vështirë të besoje se, nën ato koraca të forta gjallonte dhe përtërihej mishi butë i jetës.” (I. Kadare, Vepra, vëllimi i pestë, Fayard 1997, f.21-22). Në galerinë e pafund të personazheve, të motiveve dhe temave, vendin themelor e zë atdheu, Shqipëria, me historinë dhe kulturën e lashtë, fytyra europiane e saj, sfidat e mëdha dhe qëndresa e saj përballë valëve e valëve të pafund të pushtuesve të shumtë dhe të ndryshëm që kishin emrat, romakë, bizantë, sllavë, otomanë, grekë, italianë, gjermanë, etj. Kudo që shkon, kudo që ecën, sado larg qoftë, i ftuar në njërin ose tjetrin kontinent, Kadarenë e djeg malli, krenaria për Atdheun e tij të shenjtë, për Shqipërinë dhe shqiptarët:

Më ka marrë malli për Shqipërinë tone/Për atë qiell të madh, të gjerë e të thellë/Për vrapin e kaltërt të dallgëve adriatike/Për retë që në muzg si kështjella digjen/Për alpet mjekërbardha e mjekërgjelbëra…/Për lokomotivat e kuajt/Që të djersitur avullojnë e hungërojnë/Për qiparisat, kopetë, e varret/Malli më ka marrë, malli më ka marrë/Për shqiptarët.

Sfida me diktaturën

Sfida letrare e Kadaresë me diktaturën totalitariste komuniste është tepër komplekse dhe e guximshme. Ishte vetëm 26-vjeç kur shkroi romanin “Përbindëshi”, dhe inkuzicioni komunist skërmiti dhëmbët e përgjakura dhe kërkoi ndalimin e qarkullimit të tij në mënyrë kategorike. “Ky libër, me titullin ‘Përbindëshi’ -konkludojnë në unanimitet krerët e Komitetit Qëndror – është i dëmshmë dhe mund të krijojë një realitet fals në mendjen e popullit”. Dhe kështu ndodhi me një sërë veprash të tij si, me romanin “Dimri i vetmisë së madhe”, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, me poezinë “Një mesditë Byroja Politike u mblodh”, me “Pallati i ëndrrave”, që Kadareja e vlerëson si romanin e tij më të guximshëm, e që iu bllokua botimi. Në këtë skicë të shkurtër për korpusin letrar të Kadaresë, një kopsht më vete përbëjnë esetë. Tek “Autobiografia e popullit në vargje” zbërthen magjishëm vlerat dhe esencën artistike të kulturës së pasur e të larmishme gojore shqiptare. Studimi për ciklin e kreshnikëve, që përfshihet në këtë botim, ka një ekran të madh shkencor. Në të dëshmohet talenti dhe mprehtësia vëzhguese e Kadaresë në evidencimin e origjinalitetit, specifikës dhe lashtësisë së një prej krijimeve më të mëdha dhe më enigmatike për t’u zbërthyer. Eposi heroik shqiptar qëndron plot dinjitet krahas eposeve të botës si, eposi “Chanson de Rolandë” i Francës, “Nibelungët” i gjermanëve, Digenis Akritis i bizantëve, bilinave ruse, epika heroike serbokroate, etj. Ndërsa tek “Eskili ky humbës i madh” trajton mjeshtërisht jo vetëm shtratin ballkanik të disa ritualeve iliro-arbëreshe-shqiptare, por edhe lashtësinë primare të ritualeve shqiptare.

Një vend të gjerë dhe të veçantë zënë edhe shkrimet publicistike të Kadaresë. Po përmendim vetëm një nga këto botime, “Ra ky mort dhe u pamë”, në të cilën vendin kryesor e zë fati tragjik i Kosovës, ballafaqimi heroik i shqiptarëve të Kosovës me maqinën ushtarake policore serbe, etj. Gjuha, si elementi bazë në krijimet letrare, në penën magjike të Kadaresë ndrit dhe vezullon me përdorimin origjinal, me matoforën dhe alegorinë. Shkrimtari, në vazhdën e poetëve më të mirë të letërsisë shqiptare, si Naim Frashëri, Fishta, Shiroka, etj. etj. gjuhën shqipe e vlerëson si element kryesor të identitetit kombëtar. Te poezia “Gjuha shqipe”, ai do shkruajë:

Kur në sulm hodhën turqit/Hordhitë e pambaruara,/Kështjellat e sintaksës/S’i muar, që s’i muar…/Të të bënin ty, donin/Shqipëri memece,/Po ja erdhi Naimi,/Si yll mbi ty ecte…/Kjo gjuhë martire,/Lehonë e përjetshme/Që lindi mes dhimbjesh/Art të pavdekshëm.

Pasuria gjuhësore

Lexuesi shikon se si shkrimtari artist, nga një vepër te tjetra, sjell një mori fjalësh, shprehjesh të reja nga pasuria gjuhësore shqiptare. Ismail Kadareja, me personalitetin e tij të nderuar nëpër botë, i ka shërbyer vendit, kombit të vet, si dekani i diplomatëve më të shquar që ka nxjerrë raca shqiptare në gjithë historinë e vet. Vepra letrare e Ismail Kadaresë, parë në një vështrim tepër tërësor, e ka vënë letërsinë shqiptare, kulturën shqiptare dhe lexuesin e pasionuar të kësaj krijimtarie në një vend nderi në sofrën e madhe të letërsisë dhe artit botëror. Shqetësimi ose diskutimi jo i frytshëm për lidhjen midis jetës (biografisë) dhe veprës së Kadaresë disa herë duket edhe në masmedian shqiptare. Ky lidhje do të kuptohej më mirë e më drejt po të mbaheshin parasysh disa ligje universal të artiti dhe letrësisë:

Së pari: Nga një vëzhgim i historisë dhe kritikës së e specializuar akademike botërore, arrij në përfundimin se, jeta e artistëve, shkrimtarëve të mëdhenj dhe veprat e tyre janë si dy rrathë që nuk përputhen plotësisht ose që, më saktë, priten pjesërisht.

Së dyti: Jo e gjithë krijimtaria artistike dhe letrare e artistit ose shkrimtarit është e një cilësie, as e një lartësie; ashtu si pishat e mëdha të pylli, që kanë dimensione të ndryshme, po asnjherë të njëjta. Disa kanë cilësi të dobët, disa janë larg kohës, kështu që harrohen, skartohen dhe nuk i takojnë pjesës më të zgjedhur të krijuesit. Do të doja ta mbyll këtë shkrim me ndonjë citim vlerësimesh të spikatura: Bruce Bawer, i gazetës “Wall Street Journal”, e quan, “Një nga romancierët më të shquar të kohës sonë, në të gjithë botën dhe në të gjitha gjuhët”.

Shkrimi u botua në Gazetën Telegraf të datës 28.01.2016