Një Shqipëri tjetër, veç asaj që rri mbi brigje dhe rrëzë maleve, është mbytur dhe është fundosur tashmë prej shekujsh dhe historikisht nën det. Në këtë kontekst më vjen ndërmend një imazh poezie, në të cilën shqiptarët, në vend të këpucëve dhe opingave mbathin në këmbë varka, anije, sanallë dhe çdo mjet lundrimi, për të nisur në arrati. Imazhi i njerëzve që largohen nga vendet të tyre, duke mbathur këpucë-gomone apo duke lundruar mbi fuçi, është bërë i shpeshtë…

Nga Arian Leka

parfum dhe plumb

Asgjë nuk i ngjan njeriut më shumë se deti përballë të cilit jeton. I nënshtruar, kokëulur, i bindur, i mundur, mëditës, i kërrusur dhe argat: det i shfrytëzuar deri në palcë, det që punonte me tre turne për të sjellë bukë të zezë në shtëpi. Imazhi i rrënuar i këtij deti zhelan e shndërroi heroin e fëmijërisë sime në një hamall pa vlerë, që mbante mbi shpinë vetëm anije të rëndomta mineralidhe mallrash. Detet e të tjerëve përkundnin jahte, hotele lundrues, anije me vela të bukura dhe iluzionin tim për një botë ku jetohej më mirë.

Hapësira e rrethuar nga telat me gjemba, përballë së cilës jetuam, që ruhej me armë nga ushtarët dhe që mbrohej me anije luftarake, mund të quhet port po aq sa i burgosuri do të quhej person i lirë. Ndaj dhe gëzimet për ato që mbërritën dikur prej andej, vijnë të ndotura, sa herë kujtoj mëtimet e dështuara për të thyer kufirin detar, vejushat dhe fëmijët e mbetur jetim, ikjet kuturu me not drejt ujërave ndërkombëtare, të humburit, të cilëve deri nuk ua ktheu kurrë trupat, ndëshkimet e atyre që tentuan të arratisen dhe eksodet e vitit 1991.

Pas portit zinte fill një hapësira e zbrazët, asgjëja blu deri në fund të horizontit. Asnjë velë. Asnjë anije turistike. Asnjë notar. As marinarë të huaj, nga ata që, esëll apo tapë, i gjen mbi çdo mol. Dikush përshëndeste në gjuhë të huaj, nxitonte dhe, si të qenkësh nga lloji i kometave me bisht, nuk linte pas vetes dritë e flakë, por një aromë të këndshme, me të cilën identifikuam të huajin, Perëndimin. Gëzimi strukej, sapo kujtoje se jo shumë kohë më parë dy poetë, Blloshmi dhe Leka, ishin ekzekutuar se lexuan letërsinë e Perëndimit dhe mësuan frëngjisht. Në revistat me humor politik kisha parë karikatura me trupin e kapitalizmit kufomë. Përplasje përfytyrimesh. Kapitalisti shëtiste në bregun e detit shqiptar. Kufoma e kapitalizmit shëtitës mbante aromë të mirë. Plumb dhe parfum.

Për shumëçka mund të mos jesh i sigurt, por ato që e mbrojtën portin nuk ishin armët. Sidomos pushkët në duart e ushtarëve, me të cilët kisha të njëjtën moshë. Prekja për herë të parë e armës ishte njohje me trupin erotik. Koha kur filluam të mësojmë diçka mbi anatominë e trupit femëror përkoi me vitin kur mësuam pjesët e pushkës model 57. Jo vetëm gjinia ishte femërore tek pushka. Në orën e provimit, kur duhej të emërtonim pjesët e pushkës, secili mbyllte sytë, si për t’u përqendruar dhe përsëriste në jerm: Gushaaa… Qafaaa… Këëëmbëzaaa… Shtjeeekëëzaa…

Vështruar me ata sy, trupi i pushkës dilte se qe më sensual se trupi i shoqes së bankës. Pushka kishte gushë (të lëmuar). Kishte qafë (të gjatë). Kishte grykën, kishte shtjekëzën (si të buzëve), kishte edhe këmbëz të vogël në mes të çarkut, pa përmendur thepin që hovte përpjetë. Dhe, si të qenkësh vajzë e sprovuar me aventura dhe udhëtime, arma luftarake me të cilën stërviteshim mbartte një botë imtësish femërore: kishte krehër dhe gjilpërë, kishte shishen me vaj për të lyer pjesë të veçanta të trupit, kishte çantë (për karikatorin), kishte pece, kishte dhe fishekët që, edhe pse metalikë, s’na kujtonin gjë tjetër veç të kuqin e buzëve.

Si kishte mundur pra, që ky trup ndjellës dhe ata ushtarë hollakë, të na trembnin dhe të na mbanin larg nga porti, nga deti, anijet dhe lundrimet? Porti nuk u pushtua nga ne. Porti “ra, siç bie një trup i vdekur”. Ndërkohë, kishin filluar eksodet e para vetiake. Arratisesha çdo mbrëmje, kapërceja kufirin, por kthehesha në mëngjes. Formë eksodi ishte edhe zhytja nën det.

maska dhe antena

Mes xhamit të maskës së zhytjes dhe ekranit të televizorit ka ngjashmëri. Të dy i zbukurojnë pamjet dhe janë një lloj tabele emulacioni. Në ballkon nuk dilja gjatë ditës, por natën. Shkak bëhej antena. Duhej rrotulluar. Nga mali i Dajtit drejt detit, prej nga depërtonin sinjalet e televizioneve të Perëndimit. Teksa kërkoja sinjal të qartë televiziv, unë nuk e dija se bakri i shufrave të antenës që sillnin tek ne ato sinjale prodhohej nga minerali që nxirrnin në Spaç të burgosurit politik. Takon absurdin po ta ndjekësh këtë përfytyrimin. Bakër i burgosur në thellësi të galerive të minierës.

Të burgosur që shtyjnë vagonë. Minerali dilte jashtë burgut, por jo nxjerrësit e tij. Përmes barkrit të antenave të burgosurit ndihmonin të shihnim imazhet e Europës së penguar me zhurmues sinjalesh. Imazhet e Perëndimit kapërcenin detin, thyenin kufirin detar, mbërrinin dhe na shijonin si çdo gjë e ndaluar. Por hera-herës ekrani mjegullohej.

Në ekran mbërrinin zhurma që të kujtonin ngashërimat. Aty shfaqeshin fasha dhe rripa të zinj, që të kujtonin veshjet e të burgosurve që nga koha e Chaplin-it. Duhet kthjelltësi mendore, jo magjepsje dhe mistikë, për ta besuar se kanë qenë duart e poetëve, të artistëve, të piktorëve, të klerikëve, të përkthyesve dhe të mendimtarëve të burgosur që zgjateshin nga galeritë. Ato duar rrotullonin tubat që antenat, të cilat ditën drejtoheshin nga Tirana dhe natën nga stacionet perëndimore – prej nga mbërrinin pamje të klonuara të Shqipërisë bahçe me lule dhe të parajsës së reklamave – të ktheheshin drejt burgjeve dhe kampeve. Grykat e galerive nuk u bënë dot ekrane prej nga mund të shihej më thellë. Tunelet e nëndheshëm nuk u bënë dot tejqyrë për të parë më larg. Burgjet politik u hapën në të njëjtën kohë me eksodet, kur ajo që ishte rrënuar u shthur dhe, ata që duhet të rrinin në vend, ikën larg.

Duhej shpikur një tjetër realitet dhe për këtë lipsej maska. Nuk është thjesht kureshtje filologjike të kujtojmë se një nga kuptimet e fjalëve “persona” në gjuhën latine do të thotë maskë dhe nga fjala ‘’persona’’ me gjasë burojnë edhe fjalët personazh, personalitet. Dikush vuri mbi sy një maskë saldimi apo maskën kundra gaz dhe e pranoi fatin si detyrim apo thjesht si fat. Ndokush e zgjidhi duke vënë mbi fytyrë maskat e përshtatjes. Në duhej të mbroja veten dhe për këtë më lipsej një maskë.

Zhytja nën ujë u duk një farë shpëtimi. Nëndeti u bë një lloj bunkeri i lëngshëm ku, megjithëse e kujtesën e merrje me vete, rrezatimin ideologjik nuk ishte aq i fortë Ishim një grup shokësh, që pjesën më të madhe të ditës verore e kaluam të zhytur në det. Në mos arrati, ishte një formë naive e largimit nga realiteti. Ndiheshim më të sigurt nën ujë? Ishim më të mbrojtur nga brohorimat, nga euforia dhe nga britmat e gjyqeve politike, që vërshonin përmes altoparlantëve nga kinematë drejt shesheve ku luanim ne? Aspak. Zhytja ishte shmangie, jo shpëtim.

Veçse kërkimi i parajsave vetjake në komunizëm doli po aq jetëshkurtër sa mbajtja e frymës nën ujë me mushkëri. Kushdo që ka vënë në sy një maskë detare e di se ajo zmadhon gjithçka. Guriçkat të duken shkëmbinj, gropat përngjajnë me shpellat dhe peshqit e vegjël bëhen përbindësha detarë. Humbja e peshës krijon mashtrimin se ikja ishte e lehtë dhe se gjithçka bëhej e mundur. I zhytur nën ujë ndjen se diçka heroike, sfiduese të mbështjell si mantel dhe të jep fuqi. Kur del në breg manteli është zhdukur, heroi të ka lënë vetëm, mbi dy këmbë, me po atë shpirt dyshues, por jo të bindur dhe trim sa të mendoje se fabrikat, shkollat dhe spitalet mund t’i kishim më të mira edhe pa bunkerët dhe burgjet. Arsimi falas mund të mos vinte i kushtëzuar urdhërat “mos fol”, “mos dëgjo muzikë të huaj”, “si ata mos u vish”.

Zhytjet nën det nuk kishin heroizëm, as patetikë. Heroika, si çdo element tjetër i jetës, ishte shtetëzuar, nuk kishte për të gjithë. Heroizmi nuk ishte për këdo. Heroizmin e kryenin të besuarit dhe të pëlqyerit. Zhytja mbeti një akt shpëtimi. Nëndeti ishte placenta, jeta platonike në shpellë. Mund të kem qenë kundër mungesës së drejtësisë, por nuk kam qenë kundështar, ndonëse kundërshtoja të bëja atë që bënin të gjithë.

Ideologjia ia behte, të gjente edhe zhytur nën det. Gjithë sa linim mbi tokë kur zhyteshim i rigjenim sapo nxirrnim kokën për të marrë frymë. Pallatet e punëtorëve, ndërtuar mbi prona të konfiskuara me kontribut vullnetar, kisha e kthyer në teatër kukullash dhe xhamia e shndërruar në birrari për të rinjtë ateistët, këta hedonistë politikë. Aty ishin rrugët që të çonin drejt portit të rrethuar me tela gjembaçë, drejt detit të ruajtur me bunkerë, ushtarë dhe fuçi.

Por nën ujë gjendej edhe vetmia, intimiteti dhe heshtja të cilat, njëlloj si porti dhe lundrimet, ishin gjendje të kontrabanduara. Ndaj dhe lirizmi i kuajve dhe kandilat detarë, që ngjanin me kërpudha lundruese, i lulezambakëve si prej mermeri të bardhë apo tufave e leshterikëve të zinj e të gjatë, që tundeshin si flokët e Meduzës, venitej aq shpejt.

Nuk notova për të ikur larg. U zhyta, sërish, ndërkohë që në krye dolën ata që nuk e kishin njohur kurrë fundin dhe ata që nuk kishin ndenjur ndonjëherë në bisht. Për shkak mungesave dhe pengimeve refuzimin e notit nuk mundem ta paraqes si mosbindje, indisiplinim dhe dalje nga rreshti.

Në një ligjëratë mbi kohën, Borges përmend asgjësimin e shqisave. Të tillë ishin ne – brezi i parë i fëmijëve ideologjikë. Ndryshe edhe nga moshatarët tanë në Perëndim ne nuk ushqeheshim nga goja. Ushqimin e merrnim nga veshët dhe nga sytë. Vitaminat e rritjes ishin shkronjat kapitale të sloganeve dhe zërat që mbërrinin nga altoparlantët e lajmeve, sloganeve dhe fjalimeve.

Ai fëmijë lexoi një tabelë e madhe, vendosur përballë detit: ALBANIA, THE UNIQUE AND UNBREAKABLE CASTLE ON THE ADRIATIC COAST. Ishte një parullë aq e madhe sa për ta lexuar, të huajt mund ta lexonin me sy të lirë edhe nga vendet e tyre në brigjet matanë. E veçanta e sloganit ishte, se qe e vetmja parrullë e shkruar në gjuhë të huaj në të gjithë vendin. Edhe në kohën e krizës më të thellë, porti shërbente për diçka. Vendosja e atij slogani buzë detit, përballë shteteve fqinjë, nuk ishte naiv dhe sa ç’u duk kur u shfaq. Ishte superprodukti që persona si ne, eksportuam drejt Perëndimit. Dhe e bëjmë sërish. Fjala persona në latinisht ka edhe kuptimin maskë.

perëndimi artificial dhe falsEuropa

Por kishte dhe raste kur deti bëhej i mirë. Sidomos kur pas lundrimeve im atë sillte “klandestinë” në shtëpi. Nuk i fshihni i vendosnim në vende të dukshme. Ishin objekte të rëndomta, por më fort se vetë objektet e zbrazura nga lënda, ne adhuronim vendlindjet e tyre.

“Made in Italy”. “Made in France”. “Made in Germany”. Deti dhe objektet që solli ai u bënë fjalorë xhepi, prej të cilëve krijova përfytyrimet e para mbi europianët: Gjermanët janë të fortë! Po italianët? Italianët kanë shije të holla! Francezët? Francezët janë elegantë! Holandezët, futbollistë shtatlartë! Jugosllavët, slloboda! Anglezët, udhëtarë…! Europianët janë… – Europianë të vërtetë jemi vetëm ne, që kishim biblioteka kur europianët ishin në shpellë…Edhe pamjen e kanë ndryshe. Gjithë lesh. Si Bajlozi i Zi. E dimë përmendësh Bajlozin, apo jo, fëmijë? – Po si t’i njohim, mësuese? – Bajlozi i Ri////// do kërkojë një bazë ushtarake për çdo krahinë dhe nga një vajzë të re, për ta çuar në qytetet e tyre me drogë e krim. Kuptuat, fëmijë?

Historia përsëritej. Katallanë do shfaqeshin sërish në brigjet tona për të rekrutuar djemtë në divizionin luftarak të FC Barcelonës, që luftonte në Camp Nou.

Bajlozi i Zi do të merrte ushtarë në trupat paqeruajtëse në Afganistan. – Homo homini lupus est! Përsërite! Njeriu për njerin, ujk! Ky ishte leksioni i parë. Jo në orën e latinishtes. Në orën e ekonomisë politike brenda letërsisë së realizmit kritik.

Ndonëse nuk është shënuar, eksodi i parë ka ndodhur në vitet ’60. Nuk ikëm ne. Erdhën europianët. Ishin grupe të rinjsh nga Gjermania, Franca, Italia, Portugalia, Anglia, Belgjika, Spanja, Austria, Holanda, Danimarka, Zvicra madje edhe nga SHBA dhe Australia e kangurit të kuq. Perëndimi i vërtetë kishte mbërritur.

Veçse ndryshe nga ç’prisnim dhe kishim ëndërruar, këta europianë ishin të rruar, të qethur, pa mustaqe mbi buzë, pa flokë të gjatë. Nuk kishin bluxhinse të ngushta.

Nuk kishin as T-shirt me stampa dhe fjalë. Nuk ishin aspak të shpenguar. Nuk ishin snobë apo indiferentë. Na përshëndesnin me mirësjellje dhe tregonin kureshtje për sharjet në gjuhën shqipe.

Nuk u desh shumë kohë për t’u kuptuar se turistët ishin grupe të rinjsh me bindje marksiste, të cilët Shqipëria i paguante për shërbime imazhi nga “Fondi i solidaritetit”. Vakanca politike. Pushime ushtarake pa pagesë. Proletarë të të gjitha vendeve bashkohuni në Durrës! Pranvera shqiptare dhe ai liberalizëm jetëshkurtër mes viteve ’60-’70, kishte lule artificiale. Përveçse me vonesë, liria europiane mbërriti dhe e klonuar.

fuçitë e shpëtimit dhe minat e detit

Jazz. Seks. Drogë. Gjuha kishte këto tri fjalë që nuk i shqiptonim dot në publik. Në det nuk kishte fjalë: ishin tri linja fuçish. Fuçia e parë. Fuçia e dytë. Fuçia e tretë. Ishin kode të një alfabeti minimalist. Fuçitë ishin gjuha e parë e huaj që kam mësuar. Shkronjat latine të alfabetit shqip dhe notat muzikore i mësova më vonë.

Fuçitë të para, që ndodheshin vetëm pak metra larg bregut, ishin “fuçitë këshilluese”. Fëmijët, por dhe ata që notonin disi, mund të shkonin, madje mund të çlodheshin duke u kapur pas tyre. Ajo ishte zona komforte e notimit – hapësira e pëlqyer. Gjithçka në rregull me çdo gjë dhe me të gjithë.

Rreshti i “fuçive të dyta” ndodhej disi më thellë. Kordoni i tyre ishte rreshti i “fuçive paralajmëruese”. Pluskonin rreth 200 metra larg bregut dhe ishin për notarët e mirë. Deri aty lejohej. Për të sfiduar veten, por jo tjetërkënd.

Por më e rëndësishmja mes radhëve të fuçive ishte rreshti i tretë. Pakkujt i shkonte mendja ta shpërfillte këtë radhë fuçish. Ata që i kapërcyen guxuan, por nuk patën fat të mirë.

Asgjë nuk e pasqyronte më qartë izolimin e Shqipërisë se ato fuçi të vetmuara, mbërthyer pas fundit ranor të detit. Prania e tyre ishte e frikshme, agresive, si të luaje mbi mina detare. Përtej “fuçisë së tretë” ishte deti i hapur dhe se pas detit të hapur ishin “botët e lira” të cilat, si të ishin vise përrallash, shfaqeshin në ekran vetëm pas mesnate, kur kthenim antenat prej bakrit drejt detit.

regjistri i të mbyturve tanë

Një Shqipëri tjetër, veç asaj që rri mbi brigje dhe rrëzë maleve, është mbytur dhe është fundosur tashmë prej shekujsh dhe historikisht nën det. Në këtë kontekst më vjen ndërmend një imazh poezie, në të cilën shqiptarët, në vend të këpucëve dhe opingave mbathin në këmbë varka, anije, sanallë dhe çdo mjet lundrimi, për të nisur në arrati. Imazhi i njerëzve që largohen nga vendet të tyre, duke mbathur këpucë-gomone apo duke lundruar mbi fuçi, është bërë i shpeshtë. Sa herë që antenat apo satelitet sa sjellin pamje eksodesh në ekrane, ne nuk takojmë njerëz, por emigrimet, ikjet, humbjet në det dhe menimin se këto nuk janë kujtesë e largët për shqiptarët që, prej 25 vjetësh, vazhdojnë të ikin.

Shqiptarët e eksodeve të marsit dhe të gushit 1991 janë afrikanët që mbyten sot në det. Dhe jeta që vazhdon të imitojë letërsinë. Gratë që humbën jetën e tyre në Mesdhe, në detin Egje, në Adriatik, në detin Tirren, në Jon, në gjirin e Korintit apo të Mesinës, mund të kenë parë të njëjtat makthe dhe ëndrra si Ofelia e mbytur e Shakespeare-it. Fëmijët që u mbytën me lodra në dorë, do të kenë qeshur me siguri me mendimet e çuditshme të Pinocchio-s në barkun e balenës. Jo pak nga burrat që lanë vendet e tyre janë si hijet e Javert të Hugo-it, që u mbytën të rënduar nga dyshimet se bashkë me ta fundosën shpresat, iluzionet dhe detyrat dhe detyrimet. Emrat e vajzave të mbytura në detet tona rëndojnë si gurët në xhepat e Virginia Woolf, që fundoset dhe çdo i mbytur në brigjet e Ligurias bëri sfidën e Percy Bysshe Shelley, që humbi jetën gjatë një stuhie detare në gjirin pranë Livornos, pasi kishte shkruar “Në detin e thellë të mjerimit”.

Naufragus të përjetshëm. Dënimi ka mbetur i njëjtë: miniera të errta, prej nga nxirren diamante, mineral për kupolat e satelitëve dhe fundosje nën det. Edhe parajsa artificiale ku takohemi të gjithë ka mbetur e njëjta.

Ekrani i televizorit – e vetmja rrafshinë ku të humburit në det, renditen të parët në edicionet e lajmeve dhe të kryelajmit të gazetave. Edhe pse të humbur dhe të mbytur, ata ndihen të barabartë mes të barabartëve. Për herë të parë në jetë. Po aq të rëndësishëm sa terroristët dhe kriminelët. Po aq të njohur sa vrasësit serialë. Njëlloj me përdhunuesit dhe banditët. Janë bashkë me të famshmit që grabisin banka. Në të njëjtën lartësi me politikanët. Për këtë çdo aventurë e rrezikshme tundimi ia vlen. Askush nuk doli i humbur. Në fund e në krye të gjithë zunë faqen e parë – kryet e vendit. Aty ku proletarët e të gjitha vendeve bashkoheshin dikur.