Prof. Kristina Jorgaqi, gjuhëtare, pedagoge e lëndës së Sociolinguistikës dhe Planifikimit Gjuhësor në Universitetin e Tiranës; autore, ndër të tjera, e dhjetëra shkrimeve mbi çështje të shqipes standarde si dhe e rubrikave gjuhësore në media sqaron përmes intervistës dhënë për “Gazetën Shqiptare” se ka nevojë emergjente për një politikë gjuhësore dhe ligj mbi gjuhën.
Prof. Jorgaqi, në shtyp botohen herë pas here lajme lidhur me shqipen standarde: që nga propozimet për ndryshimin e drejtshkrimit e deri tek ai për vendosjen e redaktorit gjuhësor pranë çdo ministrie. Ndërkaq, cilësia e “prodhimeve” gjuhësore vazhdon të mbetet e ulët. Cila është, sipas jush, arsyeja që gjendemi në këtë situatë?
Nuk ka nevojë të jesh gjuhëtar për të konstatuar se po bëhen gjithnjë e më të shumtë ata shqiptarë që, edhe pse formalisht a zyrtarisht të arsimuar, nuk i zotërojnë ose i zotërojnë në mënyrë krejt të pamjaftueshme normat e shqipes standarde. Por sigurisht që duhet të jesh gjuhëtar për t’u shprehur me përgjegjësi se fajin për këtë nuk e ka standardi dhe normat e tij “të komplikuara”, por mungesa e përkujdesjes institucionale ndaj tij.
Ekziston vërtet një opinion që ia “vë fajin” standardit që ka shqiptarë, të cilët nuk e zotërojnë atë?!
Po, dhe mbrohet kryesisht nga ata që mëtojnë për ndryshimin e bazës dialektore të shqipes standarde. Ndërkohë edhe shtypi, për fat të keq,po kontribuon pa dashje këto kohë në përhapjen e këtij opinioni. Si, do të pyesni ju. Duke botuar herë pas here lajme se po punohet për ndryshimin dhe thjeshtimin e rregullave të drejtshkrimit të shqipes standarde, që kjo të bëhet më e lehtë për t’u mësuar e përdorur, që shqiptarët ta zotërojnë më mirë.
Ku qëndron “e keqja” kur ne përmbushim kështu të drejtën për informim të çdo qytetari shqiptar lidhur me ndërhyrjet mbi gjuhën e tij zyrtare?
Afërmendsh që çdo qytetar ka të drejtën e informimit, por të informimit të saktë, ama. Të marrësh e të botosh në gazetë informacione e deklarata ashtu siç gjenden ato në uebsite-et e organizmave a të institucioneve që i lëshojnë, nuk do të thotë se e ke bërë punën siç duhet.
A mund të shpreheni më konkretisht?
Do të përmendja, sa për të marrë një shembull, rastin e botimit të herëpashershëm në shtyp të vendimeve që merr një forum shkencor si Këshilli Ndërakademik për Gjuhën Shqipe (2004). Lexuesit e shtypit, të painformuar prej gazetarëve se kanë të bëjnë thjesht me një organizëm shkencor, i cili nuk ka “tagër” për të ndryshuar normat e shqipes standarde, i marrin sugjerimet dhe rekomandimet e tij si vendime taksative për ndryshim, çka i çorienton e i bën ata edhe më konfuzë.
Meqë dolëm në këtë temë, a mund t’u sqarojmë më mirë lexuesve se ç’përfaqëson Këshilli Ndërakademik për Gjuhën Shqipe dhe cili është roli i tij lidhur me standardin?
Këshilli është një strukturë shkencore apo akademike, që u krijua në vitin 2004 si një projekt bashkëpunimi mes Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe Akademisë së Arteve dhe të Shkencave të Kosovës. Ai u ngrit, sikurse thuhet në dokumentin themelues, si një forum shkencor, i përbërë prej gjuhëtarësh, me qëllim që të orientojë “përpjekjet institucionale për mbrojtjen, zhvillimin dhe pasurimin e shqipes standarde…”. Me fjalë të tjera, Këshilli përfaqëson një organizëm, që mund të bëjë vetëm rekomandime, por nuk ka fuqi vendimmarrëse për shqipen standarde.
Puna e një forumi shkencor, megjithatë, s’mund të jetë veçse një kontribut i dobishëm, apo jo?
Pa dyshim i dobishëm, por i pamjaftueshëm, në një kohë kur ne kemi nevojë të ngutshme për të ndërhyrë e për të marrë vendime konkrete, që shqipja standarde t’i realizojë sa më mirë funksionet e saj si mjet komunikimi i një shoqërie moderne, që synon të integrohet më gjerë dhe njëherësh të ruajë e të zhvillojë tiparet e saj identitare.
Po cili është ai institucion që ka sot “tagrin” në Shqipëri për të marrë vendime lidhur me shqipen standarde?
Pikërisht ky është problemi i madh, pasi prej vitesh nuk ekziston më një i tillë. Deri në fillim të viteve 2000 ishte Akademia e Shkencave e Shqipërisë, një institucion i mirëfilltë i kërkimit shkencor, që kishte “de jure” edhe funksione të një organizmi planifikues gjuhësor. Kur them Akademia, kam parasysh Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, që ishte nën varësinë e saj. Ishte pikërisht ky institut, që në bashkëpunim edhe me Universitetin e Tiranës, hartoi në vitet ‘70-‘80 veprat themelore normative të shqipes standarde, si Drejtshkrimi i Gjuhës Shqipe (1973), Fjalori Drejtshkrimor i Gjuhës Shqipe (1976), Fonetika dhe Gramatika e Gjuhës së Sotme Letrare Shqipe, Morfologjia (1976), Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe (1980) etj. Ka vite që Akademia është kthyer në një institucion honorifik, kurse institutet e saj janë vënë në varësi të një organizmi-ombrellë, siç është Qendra e Studimeve Albanologjike. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë sot, me kapacitete njerëzore dhe financiare tejet të reduktuara, nuk i ka në fokus problemet e standardit.
Po si mund të zgjidhej ky “ngërç”?
Duke e institucionalizuar rishtas kujdesin ndaj shqipes standarde, që është trajta përfaqësuese e gjuhës sonë zyrtare. Në këtë situatë që ndodhet standardi sot, pas më shumë se dy dekadash braktisjeje nga ana e institucioneve të shtetit, zgjidhjet afatshkurtra dhe ndërhyrjet e pjesshme nuk janë rezultative. Prandaj, siç thotë fjala e urtë, “Demi duhet kapur për brirësh”.
Çfarë keni parasysh me këtë?
Ndonëse kemi humbur shumë kohë – 20 vjet nuk janë pak, apo jo? -, gjërat duhen bërë me themel e duke respektuar radhën e punëve. Duhet hartuar një strategji për të marrë në dorë punët e gjuhës, ku gjëja e parë është miratimi sa më shpejt nga parlamenti i një dokumenti që shpall politikën gjuhësore afatgjatë të shtetit shqiptar. Asnjë gjuhë standarde nuk mund të funksionojë me efikasitet dhe t’u shërbejë siç duhet përdoruesve të saj, nëse shteti nuk përpunon dhe zbaton një politikë gjuhësore me pikësynime të qarta. Gjëja e dytë është hartimi dhe miratimi i një ligji gjuhësor. Një ligj i tillë, veç tjerash, është edhe një mjet për ta konkretizuar e realizuar një politikë gjuhësore të shpallur tashmë. Gjëja e tretë është ngritja e infrastrukturës së nevojshme për zbatimin e ligjit dhe realizimin e detyrimeve që vijnë prej miratimit të tij.
Cilat duhet të jenë, sipas jush, synimet e politikës gjuhësore të shtetit shqiptar sot?
Shoqëria shqiptare sot ka nevojë për një politikë gjuhësore eksplicite, pra, të qartë e të mirëpërcaktuar, që duhet të mbajë mirë parasysh jo vetëm profilin sociolinguistik të shoqërisë shqiptare, por edhe kontekstet kulturore e politike kombëtare e globale ku kjo shoqëri gjallon. Përparësi e kësaj politike pa dyshim që duhet të jetë shqipja: mbrojtja, ruajtja, zhvillimi, kultivimi dhe përdorimi i saj në të tëra ato sfera të shoqërisë, ku përdoret normalisht çdo gjuhë zyrtare e një shteti. Pjesë e politikës gjuhësore të shtetit shqiptar duhet të jenë, gjithashtu, gjuhët e pakicave, të pranishme tashmë në politikat gjuhësore të të gjitha shteteve evropiane. Me këtë kam parasysh mbrojtjen, përdorimin dhe kultivimin jo vetëm të gjuhëve të pakicave kombëtare dhe etnike, por edhe të pakicave të tjera: të personave që nuk flasin e nuk dëgjojnë, të emigrantëve të huaj (që në një të ardhme jo të largët nuk do të jenë të paktë në Shqipëri) etj. Së fundi, por jo më pak e rëndësishme, politika gjuhësore e shtetit shqiptar duhet të përfshijë çështjen e njohjes së thelluar të gjuhëve të huaja, e më së pari të anglishtes, tashmë një gjuhë “de facto” e komunikimit ndërkombëtar. Në këtë aspekt politika jonë s’ka pse të jetë e ndryshme prej asaj të vendeve të Bashkimit Evropian.
Ç’nënkuptoni me ruajtje dhe kultivim të shqipes, kur e përcaktoni këtë si një përparësi të politikës gjuhësore shqiptare?
Jetojmë prej më shumë se 20 vjetësh në një shoqëri të hapur, që po jep e merr “pa doganë” me shoqëri e kultura të tjera, kryesisht përmes takimesh gjuhësore. Proceset e globalizimit e në mënyrë të veçantë revolucioni në teknologjitë e informacionit e të komunikimit (TIK), së bashku me kthimin e anglishtes në një “lingua franga” të përbotshme, e kanë vënë shqipen, ashtu dhe shumë gjuhë të tjera të vogla (por jo vetëm), përpara sfidash mjaft të vështira. E keqja e madhe nuk qëndron, ashtu sikurse jemi mësuar rëndom të dëgjojmë, thjesht e vetëm te depërtimi dhe përdorimi abuziv i fjalëve të veçanta prej gjuhësh të tjera. Sot ka një “mësymje” fushash të tëra terminologjike prej anglishtes, ku vendin e parë e zë natyrisht terminologjia e TIK, ajo e financës dhe e ekonomisë etj. Në këto kushte, gjuhët kombëtare, sidomos ato të popujve të vegjël, e kanë nevojë jetike mbrojtjen dhe kujdesin nga ana e shtetit dhe e shoqërisë.
Mund të na thoni diçka më konkrete mbi situatën e terminologjisë së TIK?
Të gjithë jemi dëshmitarë që tregu i TIK është tashmë një treg global dhe anglishtja është gjuha dominuese e produkteve të kësaj teknologjie. Kuptohet që në këtë kontekst edhe shqiptarët kanë akses ndaj mjeteve dhe shërbimeve të TIK pikërisht në gjuhën angleze. Por kjo ndodh sot, kur shkalla e analfabetizmit dixhital të shqiptarëve është e lartë. Në një të ardhme të afërt nuk do të jetë kështu, pasi me gjasë do të dixhitalizohet pjesa më e madhe e shërbimeve ndaj qytetarëve dhe përdorimi i TIK do të bëhet pjesë e pandarë e të gjithë sistemit tonë arsimor, sikurse ka ndodhur në shoqëritë ku ne kërkojmë të integrohemi. Nëse duam që të jetë shqipja gjuha kryesore e përdoruesve të produkteve dhe shërbimeve të TIK, duhet ideuar e vënë në zbatim sa më shpejt një plan veprimi për të përpunuar e zhvilluar një terminologji të TIK me bazë shqipen (një të ashtuquajtur “Albanian Action Plan”). Pa produkte dhe shërbime të cilësisë së lartë në shqipe, anglishtja do të bëhet gjithnjë e më dominuese në sferën arsimore, publike dhe atë të biznesit, duke i ngushtuar kështu hapësirat e përdorimit të gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare në Republikën e Shqipërisë.
Le të ndalemi pak te ligji për gjuhën, nevojën e hartimit dhe të miratimit të të cilit ju e keni ngritur vazhdimisht në shkrimet tuaja. A ka të drejtë ndonjë kolegu juaj, kur e sheh atë si reminishencë të shtetit totalitar?
Këtë ide, me sa kujtoj, e ka pas shprehur i ndjeri Ardian Klosi. Nuk di arsyet pse e kishte fort për zemër, por di t’ju them me siguri se ligje për gjuhën sot ekzistojnë në pjesën më të madhe të shteteve evropiane. Për çfarë reminishencash totalitare mund të flitet, fjala vjen, në Francë apo në Suedi (sa për të marrë ndonjë shembull)?! Shteti totalitar shqiptar nuk pati kurrë një ligj gjuhësor e madje, as në kushtetutat e kohës nuk gjendet ndonjë nen për gjuhën.
A ka nevojë realisht shoqëria shqiptare për një ligj gjuhësor?
Ja, më thoni ju: nëse nevojën për një ligj gjuhësor e kanë ndjerë shtete me një traditë të hershme e të konsoliduar në punët e gjuhës, si mund të mos e ndjejmë ne? Shqipja, gjuhë e një populli të vogël, me një histori të vonë shkrimi e standardizimi, e gjendur sot në vorbullat e proceseve globalizuese, ka nevojë më shumë se çdo gjuhë tjetër evropiane për mbështetje institucionale. Po të llogarisnim këtu edhe katrahurën gjuhësore të këtyre 20 viteve të fundit, hartimi i një ligji për gjuhën dhe ngritja e infrastrukturës për zbatimin rigoroz të tij përbëjnë një nevojë emergjente për shoqërinë shqiptare.
Në emër të lexuesve, do të donim të dinim se çfarë mund të përmbante një ligj për gjuhën?
Më duhet t’ju them që ne kemi një Kushtetutë, e cila në një nen të sajin, e përcakton shprehimisht shqipen si gjuhë zyrtare të shtetit shqiptar. Pikërisht mbi këtë bazë, një ligj gjuhësor do duhej të garantonte funksionimin e shqipes në të gjitha sferat ku përdoret një gjuhë zyrtare. E nëse një ligj i tillë do të ekzistonte (dhe do të zbatohej, natyrisht), ne nuk do të blinim më mallra e produkte të importuara, shkruar në gjithfarëlloj gjuhësh të botës; nuk do të shihnim rrugëve postera e afishe gjigante reklamash, tabela dyqanesh e tabela rrugore të shkruara në anglisht e italisht. Një ligj gjuhësor do duhej të garantonte, gjithashtu, një përdorim korrekt, të qartë e të kuptueshëm të shqipes publike, por edhe ruajtjen e zhvillimin e saj. Një ligj mbi gjuhën do ta institucionalizonte rolin e redaktorit gjuhësor, do t’i hapte rrugë krijimit të një organizmi institucional që do të merrej me veprimtari planifikuese gjuhësore, do t’u garantonte të drejtat gjuhësore individëve dhe bashkësive të ndryshme, do të caktonte sanksione e penalitete për të gjithë ata që shkelnin ligjin etj.
Dhe një ligj mbi gjuhën do ta ndreqte, sipas jush, “katrahurën” tonë gjuhësore?
Nuk ka vend për iluzione të tilla. Një ligj nuk është një shkop magjik, që me një të prekur do ta ndryshonte sa hap e mbyll sytë situatën. Ama ligji dhe zbatimi i tij do t’i fuste në hulli çështjet e gjuhës, duke na dhënë në dorë mjete dhe mekanizma që do t’i vinin në punë “ingranazhet” e ndryshkura prej më shumë se dy dekadash. Mbi të gjitha, ai do t’i hapte rrugë krijimit të një institucioni të përkujdesjes gjuhësore, përgjegjës edhe për zbatimin dhe kontrollin e legjislacionit gjuhësor.
Çfarë keni parasysh kur flisni për një institucion të tillë?
Kam parasysh ato lloj institucionesh që gjenden në pjesën më të madhe të vendeve evropiane (të njohura me emra të ndryshëm, si këshill, komision, komitet, zyrë, delegacion, direktorat, autoritet, akademi etj.), që merren me veprimtari planifikuese gjuhësore, dmth. me hartimin e politikave gjuhësore si dhe me ndjekjen e zbatimin e tyre.
Këto janë institucione shtetërore apo private?
Këto janë pa përjashtim organizma shtetërorë, por të strukturuar në mënyra të ndryshme në vende të ndryshme. Ka vende ku ato funksionojnë pranë Ministrisë së Kulturës, të tjera pranë Ministrisë së Arsimit dhe/ose të Shkencës, sikurse ka dhe nga ato që janë në varësi të Këshillit të Ministrave ose që nuk janë të varura drejtpërdrejt nga ndonjë institucion. Janë pa përjashtim organizma me kompetenca shkencore e fuqi vendimmarrëse, që funksionojnë zakonisht përmes punës së komisioneve.
A e shihni të mundur krijimin e një organizmi të tillë edhe në Shqipëri?
Të mundur?! Krijimi i një këshilli për çështjet e gjuhës në Shqipëri jo vetëm që është i mundur, por ai është i domosdoshëm, madje një nevojë urgjente. Mjaft të kujtojmë vetëm faktin se shumë shpejt do të bëhemi vend kandidat për në BE dhe jo shumë vonë, vend anëtar i tij. Shqipja do të përballet frontalisht me gati 30 gjuhë të tjera qoftë si gjuhë e shkruar, qoftë si gjuhë e folur. Ndërkohë kapacitetet e saj leksikore dhe terminologjike janë për fat të keq, të ulëta. Të mos keqkuptohemi. E kam fjalën për ato kapacitete, zhvillimi i të cilave në çdo gjuhë të botës ka kërkuar e kërkon ndërhyrjen e gjuhëtarëve dhe të specialistëve të fushave të ndryshme. Thënë ndryshe, kërkon ndërhyrjen e shoqërisë mbi gjuhën apo veprimtarinë e planifikuar gjuhësore.
Dhe për ta mbyllur, a mund ta luante këtë rol Këshilli Ndërakademik i Gjuhës Shqipe?
Jo, pasi ai është thjesht një forum pune. Forume të tilla mund të ngrihen normalisht pranë çdo institucioni kërkimor, si fjala vjen, pranë universiteteve apo qendrave e instituteve kërkimore, siç ndodh edhe në botë. Sidoqoftë, mendimet, sugjerimet dhe rekomandimet e tyre do të ishin kurdoherë një kontribut me vlerë. Zhvillimi dhe promovimi i shqipes si gjuha e vetme zyrtare kombëtare e shtetit tonë kërkon një institucion publik të posaçëm me kompetencë shkencore dhe fuqi vendimmarrëse.
(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)