Shuhet Dedë Gjomarkaj (1921-2015) me pengun e madh në zemer të jetëve të këputura të familjarëve të tij që vepruan për atdheun e roberuar.
Leonora Laçi-
Shkodër. Deda kujtonte-“Dy gjana i kemi pa nëper burgje dhe kampe të përqendrimit se sa poshtë bjen karakteri i njeriut dhe se sa lartë ngritet karakteri i njeriut. Unë kam pa një qen që kishte kap një zorrë te qejve që i prenin, ku në një anë e ka kap zorrën qeni ndërsa ne anën tjeter i burgosuri, se kush ta merr i pari zorrën e lopës me hanger.”
Në Kullën e Qendresës në Shkodren heroike, jep frymen e fundit, sot me 23 janar 2015 , në moshën 94 vjeçare pinjolli i parafundit i familjes së njohur të Derës së Gjomarkajve që njihen ndër shekuj si Kapidanet e Mirditës. Ky lajm hidhëroj sëtepërmi Nikollën që është djali i fundit i Gjon Marka Gjonit. Në Orosh të Mirditës në Derën e Kapidanit Gjon Marka Gjoni u lindën fëmijët : Marku, Ndoja, Lleshi, Deda e Nikolla si dhe Dava, Gjela, Marta , Dila dhe më e vogla Bardha. Dedë Gjomarkaj i lindur mes shkrepave të Oroshit në Mirditës, që su mposht as nga torturat e regjimit komunisit, duke bëri 46 vite burg dhe interrnime. U burgos që në moshën 22 vjeçare, duke e denuar me pesë vjet heqje lirie për shkak gjoja të lidhjes së tij me të arratisurit e nëntorit të 1944.
Pasi kreu dënimin u pengua të shoh familjen e tij pasi ri-arrestohet duke e mbajtur për tre vjet të izoluar nga Sigurimi i Shtetit. Në periudhen kur emigracioni politik Shqiptarë me mbështetje nga perendimi po bënte tentativa për destabilizimin e regjimit të Hoxhës, i bëhet presion që ti shkruante letër babait (që ishte arratisur në 1944) pasi donin ta bënin vegël të sigurimit, për ta dërguar me aktivitet, për diversion në rradhët e diasporës. Sigurimi përdori çdo mjet të torturës për ta detyruar Kapidan Dedën të bëhet vegël e sigurimit. Meqë nuk ja arritën e nxorrën para gjygjit duke e dënuar dhe me 7 vjet të tjera me motivin se kishte tentuar të arratisej, tashmë ndodhej në burgun e Gjirokastres. Pothuajse gjatë gjithë sundimit të regjimit Komunsit i kaloi këto vite sa në një burg në tjetrin si Burgun e Vlorës, Shkodrës, Tiranës, Gjirokastrës e Burrelit. Duke provuar të gjitha punët e rëndomta, jo vetëm ai por dhe e gjithë elita shqiptare antikomuniste e pro-perendimore që nuk e dëshironte regjimin e instaluar. Jeta e Dedës, që na paraqitet përmes fakteve tashmë të botuara në vepra nga Studiuesja e njohur Fatbardha Saraçi-Mulleti, është shëmbull i sakrificës, është dëshmi e gjallë e saj çfarë komunizmi Stalinist bëri mbi një popull të tërë.
Ku ndërtoi socializmin duke skllaveruar një popull të tërë, e mbi eshtrat e gjakun e tyre ngriti Shtetin. Ku shqiptarët jetuan luftën më të egër të klasave, ku shtypja e torturat ishin të ndërthurura e që hodhën themelet e atij regjimi diktatorial. Kapidani Deda që u kalit që në rinin e hershme nëpër burgje, do kthehej në shtëpi në moshën 67 vjeçare, tashmë i lodhur, i drobitur, e i plakur, e pa formuar familje duke ngrysur vitet e fundit të jetës në Kullën e famshme ku burrat e mëdhenjë të Shqipërisë vendosen për fatet e vendit. Prof. Ernest Koliqi i ka kushtuar një këngë Kapidanit të Mirditës Dr. Mark Gjon Markut, nga poezia e gjatë e tij po shkëpus disa rreshta-
“ Bri votrave n’Mirditën thepa thepa shka pershperisin nanat përmbi djepa? Fjalen e fundit qi me za t’thekun la kapedani para se me dekun: – Ju shtegtar’: kushdo qofshi, qi kërkoni rrugët e botës, Plakut t’em m’i thoni, për n’m’ a takofshi kund nder dhena t’hueja: Vul’ gjaku u vuna porosive t’tueja: dathë ase mbathë e ngran’pa ngranë un ngjitas t’ mirën e t’keqen dava me Mirditas, vuejta me ta, dhe vdiqa kur erdh dita e Derën e Kanunit s’ta korita.”(marr nga Libri i Tomë Mirjaj-t“Marie Shllaku- Bijë e Shkodres martire e Kosovës”, NY 2004) Publicisti dhe Sekretari i Përgjithshëm i Lidhjes së Prizrenit në SHBA Z. Tomë Mrijaj u shpreh-“ Atë që nuk mundi ta bëj për 500 vjet pushtimi Otoman, për turpin e madh u përpjekën ta shfarosin historinë 500- vjeçare të derës së Kapidanëve të Mirditës, vet vllezërit e një gjaku. -Jo Dera e Kapedaneve nuk do shuhet kurrë, se është vetë historia e popullit Shqiptar. Gazetari i mirënjohur Shqiptaro-Amerikan Beqir Sina, që ka provuar mbi kurriz përsekutimin e egër komunist shprehet për Kapidan Dedën se -“Ky ka qene nje ndër ata burrat e shumte qe me plot kuptimin e fjalës i thon zotni dhe fisnik, te kampeve te interrnimit – simbol i familjeve te medha deres se madhe te Kapedanit te Mirdites, i cil ka ndrruar jet sot .
Deda ishte nje njeri i urte, fjalë but dhe shpirt njeriu ai transmetonte tek ne, te presekutuarit vetem vlera humane, atdhetarie dhe patriotizmi, Ai eshte nga ata te presekutuar egersisht nga regjimi diktatorial qe ndoshta kurre nuk beri thirrje per hakmarrje, perkundere vuajtjeve te tmershme qe kishte perjetuare ne burgjete e komunizmit ai dhe familja e Kapedenati te Mirdites -Mbetet vetem ti Shprehim Ngushllimet me te Sinqerta Familjes se Kapedanit te Mirdites, miqve te afremeve dhe dashamirve te Tij – Shokeve te burgut dhe Perjetuesve te tij.
Zoti e Ndrit Shpirtin e Tij ne Pariz dhe nderoft Qendresen e tij, Zoti e Bekoft Shqiperin dhe familjen e Kapedanit te Mirdites. I perjetshem qofte kujtimi i Tij – i mikut te shtrejte te familjes time Ded Markagjoni”. Ndërsa parashutisti antikomunist Zef Luka nga Shkodra qw i shpëtoj kthetrave të komunizmit, i cili i kaloi 50-vite në mërgim, me tu kthyer në atdhe pas shëmbjes së Murit të Berlinit , takohet me Kapidan Ded Gjomarkut, në kullën e Kapidan Markagjonit në Shkoder ku e përshëndet Dedën me këto fjalë – “A je burr i forte? – ku Deda i përgjigjet- Burrat e fortë janë në Zallin e Kirit. Ndërsa Fatbardha Saraçi e kujton Dedën me këto fjalë-“ Ishte njëri me zemër të madhe, që vuajti shumë, por shpirti i tij mbeti përherë i lirë. E gjithë qenia e tij, rrezatonte, një ngrohtësi, dashuri, qetësi, që dine ta dhurojnë njerëzit me shpirt të madh, heronjë që i mbijetuan torturave të sistemit socialist-komunist të Shqipërisë”. I paharrueshem qoftë kujtimi i tij.