Shkruan: Hajdar Mallaku
Kur njeriu troket në derën e një njëqindvjeçari, dhe hyn në bisedë me të, i duket se po i hap njëqind faqe të historisë së kaluar të jetës së tij. Me këtë rast të duket se historia, që mjerisht nuk është shkruar, trupëzohet nga koha në njeri dhe ti vetëm e hap gojën si çilimi dhe dëgjon. Herë-herë të jepet mundësia të zgjedhësh, ose ta drejtosh rrëfimin e tij. Por, mund të të lind një kureshtje e re, për një temë të re, që rastësisht e dëgjon nga ai dhe të orientohesh drejt asaj pa e pasur mendjen.Kështu më ndodhi këtë herë dhe mua. Derisa po bëja një hulumtim për një temë historike, në mungesë të literaturës së duhur, m’u desh të kontaktoja me njerëz të shtyer në moshë, mundësisht me njerëz që mund ta arrinin me moshën e tyre atë kohë, që kishin qenë të vetëdijshëm për t’i regjistruar mirë ngjarjet e ku të jetë fat që ata të kenë marrë pjesë vetë në to. Dhe, duke pyetur, rruga të çon edhe në skaj të botës. Por mua nuk më çoi larg. Si një manar që ecën pas nënës nevojë, rruga më orientoi deri te qyteza afër Prizrenit, Suhareka, pikërisht në fshatin Budakovë, ku më thanë se jetonte plaku njëqind e tre vjeçar, Azem Budakova. Trokita në derën e tij dhe prita. Kur u hap dera, përballë kisha një djalë të ri të moshës afro njëzet e pesë vjeç që m’u drejtua:
– Urdhëroni xhaxha, urdhëroni brenda!
– Jam me veturë, si më sheh, por së pari po ju pyes: është shtëpia e Azem Budakovës kjo? Nëse s’ju lëndoj është gjallë ai?
– Po, – tha i riu, kjo është shtëpia e tij. Gjyshin e kam gjallë dhe relativisht të fortë. Ai është lodhur, por me kujtesë është i kthjellët dhe mjaft komunikativ. Unë jam nipi i tij.
– Nëse na lejojnë rrethanat desha ta bëj një bisedë të shkurtër me të.
– Po e pyes gjyshin, por besoj se po, – tha i riu që ma shtriu dorën dhe u prezantua me emër. Quhem dhe unë Azem Budakova, me të njëjtin emër si dhe gjyshi, sepse kur pata lindur unë, ai më kish pagëzuar me këtë emër duke thënë: “E gëzoftë këtë emër dhe dhashtë Zoti t’i ngjajë Azem Galicës e jo Azem Budakovës! Ai e kish bartur pushkën për t’i dalë zot Kosovës, ndërsa unë e barta për t’i shërbyer krajlit të Serbisë”. Ishte xhandar prej vitit 1926 e deri në pension. Dhe e kish marrë pensionin nga Mbretëria Serbe Kroate Sllovene.
– Unë quhem Luan Mollaku, historian, – u prezentova. Jam me prejardhje nga Shëngjergji i Hasit dhe jetoj në Prizren.
– Urdhëroni brenda, ju lutem, se tërë këtë bisedë s’ka kuptim ta bëjmë para dyerve të shtëpisë kur mundemi në shtëpi. Futeni dhe veturën brenda! – dhe i hapi krahët e dyerve të mëdha prej druri dhe unë me veturë u futa brenda. Djaloshi më priu përpara dhe hymë në dhomën e pritjes. Krahas shërbimeve që më bënë me ujë të freskët, me cigare, me kafe, me fruta, më ra në sy edhe kjo. Pranë shtëpisë moderne që e kishin në anën tjetër të oborrit, ai mysafirët i pritte në këtë dhomë të kullës së vjetër: me tymtar në ballë, të shtruar me cerga mbi të cilat shtriheshin sixhadetë me qëndisma e në njërën anë një qilim i punuar në vek që t’i merrte sytë. Mbi to qenë të shtruara postajat e ogiçëve të bardha si bora, ndërsa në mur qëndronin të varura fotografia e flamurit shqiptar, një fotografi e Skënderbeut dhe krejt në qoshe një fotografi e një xhandari me uniformë hipur në kalë. Kishte një çifteli, një kavall; mbi tymtar astile, ndërsa në ballin e anës së djathtë, poshtë te kryevendi, një dritare të verbër ku mbahej takëmi i kafesë. Në anën tjetër qëndronte e varur fotografia e Shtjefën Gjeçovit e pastaj gjithëçka kishte dhoma e traditës, i kishte dhe kjo. Po nuk i gjeje gjithkund librat. Ai i mbante në një qoshe disa libra që ishin zverdhur e murrëtuar si natë dimri. Më vonë kuptova se ishin librat e shkollimit të tij kur ai kishte mësuar në gjuhën serbe me alfabet cirilik. Kishte një bukvar dhe abetaren e parë shqipe, madje, si më tregoi më vonë, Gjeçovi ia kish dhënë edhe një abetare të vitit 1900 që quhaj Abetarja e Zymit. Azemi, i nipi, i cili tashmë po e kryente praktikën profesionale të mjekut, më kërkoi falje që po më linte vetëm për disa minuta, derisa ta sillte ngadalë gjyshin Azem. Poashtu më kërkoi falje që po më pritnin në këtë dhomë. ” Ghyshi, – tha, na ka thënë që kur dikush kërkon të më takojë mua, e pritni në dhomën e kullës, ndërsa kur dikush ju kerkon ju, priteni në sallonin e shtëpisë së re. Secili në kohën e tij. Sa të jem gjallë unë le të jetë funksionale edhe kulla e kur të vdes unë, ruajeni si një relikte me vlerë e kohës së vjetër”Nuk vonoi shumë dhe dera u hap. Në dhomë hyri Azem Budakova, plaku, që m’u duk se erdhi si një fosile që del mbi sipërfaqe të dheut me rastin e gërmimit të një tume ilire. Kështu së paku m’u duk derisa erdha në vete dhe u lirova nga një meditim se po takohesha me një njeri që i kishte tetëdhjetë vjet para meje, njëqind e tri vjet. Përpara e kisha gjyshin që mbahej për krahu nga nipi, ndërsa me dorën tjetër me peshën e tij e shtypte rëndë kërrutën dhe i ndërronte hapat imët si hapa pëllumbi, me një ritëm jo të sigurtë. Unë u ngrita. U ofrova disa hapa, u përshëndeta me të dhe u ula në vendin tim; unë në njërën anë të tymtarit e ai në anën e djathtë ku ulej gjithnjë.
A mbahesh mirë, mixha Azem?- i thashë.
Mbahem me zor tash, mor bir. I kalova të njëqindëtat, këtë jetë ma dha Zoti, por më duket se tash jam tepër në botën e të gjallëve. Gjenerata ime ka vjet që kanë shkuar. I mbushi njëzet e gjashtë vjet edhe plaka që më vdiq. Më dënoi Zoti ta varrosja dhe një djalë timin që më vdiq para dhjetë vjetësh, në moshën gjashtëdhjetë vjeçare. Po më duket se mua më harroi Zoti dhe më dënoi të jetoj në një kohë që mua më duket se s’është imja. Mund t’ju duket e pakuptimtë fjala ime, po për mua është e saktë: jam njeri pa njeri edhe pse tash i kam dyzet e dy anëtarë të familjes; jam njeri pa kohë, se koha ime ka perënduar moti; jam njeri pa vend se vendi im është në atë botë. Vetëm një gjë po ta kisha arritur, do të isha i lumtur: Pavarësinë e Kosovës.
– Do të vijë edhe ajo ditë, mixha Azem… Po unë do të ju pyesja se ç’keni punuar gjatë jetës?
– Kam punuar xhandar i krajlit dhe para Luftës së Dytë Botërore kam marrë pension nga ai. Unë bashkë me një shok timin, Qamil Budakovën që qe jetëshkurtër dhe ka vdekur para tridhjetë vjetësh. Babai nuk e pat pëlqyer këtë profesion. Atëherë më pati thënë:” Qeni ku ha dhe leh, ku leh edhe kafshon. Nuk e kafshon të zonë, por ne, shqiptarëve”. Unë nuk e dëgjova. Kisha pagesën e mirë, veshjen e mirë, armë dhe kalë shale që fluturonte bashkë me mua. Mbi të gjitha e kisha dhe pushtetin që, edhe pse ishte i huaj, unë mendjelehti e bëja timin. Babai më qortonte kur përdhosesha me kalë e një ditë më tha: “ Të duket se kali shkëlqen në vrapim, por i zoti duhet t’ia vë gishtin kokës. Ai përdhoset e i zoti mund të varroset. Kujdes !!!”
Krijova pastaj familje dhe fal Zotit shpëtova pa kundërmuar. Pas Luftës së Dytë Botërore kemi punuar si mësues se ishim të vetmit në fshat që dinim shkrim-lexim. Kjo nuk zgjati shumë se pastaj na larguan nga puna për shkaqe politike. Kohën tjetër punova si mjeshtër krahas punëve të bujqësisë që i kryeja. Si xhandar kam punuar në shumë vende e edhe në Zym të Hasit prej nga jeni ju. Kam punuar në kohën e Gjeçovit kur ai ishte famullitar atje. Falë Zotit që na e patën ndërruar vendin e punës dy vjet para se ta vrisnin, se kush na e kish hequr që edhe ne kishim gisht në atë vrasje. Kur dëgjova për vrasjen e tij, isha në detyrë. U skajova se mos më shihte kush dhe qava. Qava për Atin e shenjtë dhe atdhetarin e flaktë si për babain tim, sepse, besoni, kishim detyrë të veçantë ta përcillnim veprimtarinë e tij dhe u bëmë miq. Pushteti i tij prej atdhetari e zbuste dhe djallin e lëre më atë që kishte gjak shqiptari në damarë. Unë ato vite e mësova dhe abecenë shqipe nga Abetarja e Zymit që ma dha Ati ynë dhe fillova tinëz t’i lexoja shkrimet e Faik Konicës në revistën “Albania” që e merrte. Kuptojeni se në shenjë respekti e mbaj fotografinë e tij.
Kur e takuam herën e parë gjatë patrollimit, pas përshëndetjes na tha: “- Jeni ju shqiptarë?” Dhe vazhdoi. Nuk priti as t’i themi “Po”. Duke menduar ne përfunduam se ai e dinte se jemi shqiptarë, por pytja ishte bërë si metaforë, si sfidë atdhetarie.
Herën e dytë, kur e takuam, e përshëndetëm ne të parët.
“Mirëdita, o Atë !”
“Tungatjeta zotni!” – na e ktheu. “Ju njëherë më thatë se jeni shqiptarë. Punoni gjë për shqiptarinë?” Dhe vazhdoi Ati ynë pa pritur të marrë përgjigje. Edhe ne e vazhduam rrugën tonë duke menduar vazhdimisht për pyetjen e dytë që na e bëri. “Punoni gjë për shqiptarinë? (!)”. Ai tashmë ishte kthyer me shpinë nga ne kur unë duke folur me vete, por edhe me shokun tim, Qamilin, i thashë: “Ku të punojmë për shqiptarizëm kur e hamë bukën e krajlit dhe atij i shërbejmë”. Kuptova më vonë se këtë e kish dëgjuar mirë.
Atin tonë të shenjtë e takonim shpesh. Përpos udhëtimit për në Prizren, ai udhëtonte shpesh edhe për në fshatrat përreth, ani pse banorët e këtyre fshatrave ishin të besimit mysliman. Kjo s’e pengonte aspak. Fe për të ishte shqiptarizmi. Shoqërohej me ta dhe u ndihmonte njerëzve në nevojë.
Herën e tretë e takuam me një përcjellës. Quhej Sherif Kërhanaj dhe duket se e kishte njeri të besueshëm. Pasi na përshëndeti, na tha: “ Ju më thatë se jeni shqiptarë, se nuk punoni gjë për shqiptarinë, se e hani bukën e krajlit dhe atij i shërbeni. Jo, mor jo ! Ju e hani bukën e Kosovës. Kosovën e ha krajli e juve ua jep nga një kafshore për t’i shërbyer atij kundër shqiptarëve”. Dhe eci prapë Ati ynë. Si herave tjera nuk priti t’i jepnim kurrfarë përgjigje. Ne ishim mësuar me të. Fill pas fjalëve të tij fillonte meditimi ynë. Çfarë guximi atdhetarie te ky burrë! Kishim dëgjuar në zyrat e xhandarmërisë për aktivitetet e tij edhe fetare, edhe atdhetare. Kishim dëgjuar edhe për vërejtjet dhe kërcënimet që i ishin bërë, po ai, flakë i kallur për atdhenë, diell që ecte me rrobe të zezë, që na paralizoi dalëngadalë dhe na ktheu në rrafshin kombëtar. As vetë s’ e di se si nuk reaguam asnjëherë apo më mirë thënë ai e kish gjetur mënyrën se si me urti të na jepte çdo herë nga një mësim atdhetarie, me nga një fjali; ishte si një sëpatë që gdhend me teh cungat dhe ruhet mos t’i bijë asnjë cifël atij.
Në takimin vijues, pas përshëndetjes ( ishte takimi ynë i katërt me të), ai nuk e vazhdoi kapitullin e filluar dy a tre muaj më parë. Atë e kish përfunduar.Tash po e fillonte një faqe të re. Ishte janar dhe acar që të prente. Frymëmarrja na bëhej mjegull para syve. Bora gjëmonte nën këmbët tona dhe hejet e akullit sa s’e prëknin tokën në ato kasolle të vogla. Kur prapë e takuam Atin tonë. Ishte mbështjellë me veladon dhe mbi kokë kidhte mitrën. Fytyra i ishte skuqur tej mase nga acari, ndërsa mustaqet e dendura i rrinin hijerënda dhe ia shtonin krenarinë burrërore. Ishte koka që punonte më shumë se pushteti ynë, më shumë se armët tona, më shumë se spiunët që shpesh na lajmëronin për aktivitetet e tij; ishte koka që s’ia dinte për kërcënimet e pushtetit serb. Pasi u përshëndetëm dhe eci disa hapa tutje, u kthye nga ne dhe na tha: “Asht kallnuer, zotnij. Po e shihni ftoftë i madh. Dhashtë Zoti e të thyhet ky acar se populli asht i vofën. Kur keni të ftoftë në borë a në shi, kthehuni në çelën time e ngrohuni. Ju mirëpres. Na gjendet një kafe, një çaj mali apo dhe një filxhan raki po e përdorët”. Dhe prapë e vazhdoi rrugën, sigurisht duke na dëgjuar me vemendje.
“ Do të vijmë, o Atë” – i thamë.” Ditën e mirë!”
“Ditën e mirë!”- dhe u kthye që edhe një herë të na e bëjë me dorë.
Këtë herë na u duk se s’kishim çka të mendonim për fjalët e Atit tonë. Po na ftonte, sipas traditës, në konakun e tij. Kush si ai e njihte këtë traditë? Më se 3000 faqe material i kish mbledhur ai nëpër kullat shqiptare, kryesisht në Orosh të Mirditës prej nga e kish hartuar Kanunun e Lekë Dukagjinit. Ky kanun e kishte bazë traditën e krishterë në ato anë, por përdorej nga komuniteti mysliman dhe ortodoks, që ky i fundit në Veri ishte i paktë. Nuk vonoi dhe ne e patëm dhe takimin e pestë. Këtë herë në konakun e tij, në kishë, ku nuk ishte e pëlqyeshme të hynim me uniformë aq më tepër kur ai s’e pëlqente e ne shkonim si miq. Atë natë patrullimin duhej ta bënim nëpër Zym, prandaj nuk morëm me vete pushkë, por vetëm revole që i futëm në brez dhe mbi to palltot, ndërsa në kokë vumë kapela dimri pa kokarda.
Ishte vonë dhe nuk lëvizte kush në atë acar. Ati ynë na priti me gëzim në hajatin e çelës ku në një qoshe ishte e varur kambana. Nuk e kisha parë asnjëherë të tillë. Herave tjera dukaj i ftohtë, i tërhequr, i rëndë sa një bjeshkë, me një pushtet që të imponohej që në pamjen e parë. Kuptova se ishte i thellë sa deti dhe duhej shpaluar gjithë ato palë për t’u futur në bërthamën e artë të shpirtit të tij. Ky ishte Gjeçovi që jetonte në një dhomë të thjeshtë, të pastër, të ngrohur mirë. Kishte rafte të mbushura me libra e gazeta, një tavolinë pune mbi të cilën rrinin dy-tri libra dhe disa fletë të shkruara rishtaz me një bukurshkrim të përkryer. Po aty ishte dhe një shishe me ngjyrë dhe pena e rënë përmbys e krejt në skaj një orë e vjetër që punonte krahas Gjeçovit. Kishte natyrisht në mure edhe afreska . Ati ynë na i ofroi të gjitha të mirat e pastaj u ul. Na pyeti për familjet, për shkollën që e kishim kryer. Na pyeti a dinim të lexonim dhe shkruanim shqip, a shkonim shpesh në Prizren e sidomos në shtëpitë tona në Budakovë, etj.
Më në fund pyetjet që na i bëri na lanë pa frymë. E para: “ A i besoni Zotit?” – për të cilën ne u pargjigjëm me “Po” dhe e dyta: “A keni besë?” që poashtu të shtangur u përgjigjëm me “Po”.
Nuk na pyeti për fe. Ishim të bindur se e dinte, por këtë punë s’e vënte në kandar.
“Tash – tha, kam besim te ju. Thonë: “Besnik banu e besë mos zan, por unë edhe jam besnik edhe burrave u zaj besë. Mua më kontrollojnë shpesh gjatë rrugës, m’i marrin materialet, m’i shkyejnë, më kërcënojnë, një ditë edhe mund të më vrasin. Kam do materiale me rëndësi, të mbyllura në zarfa. Unë po ju tregoj. Punoj për fe e atdhe. Në dashi kryemani shërbimin, në dashi arrestomëni. Unë jam në dorë të Zotit dhe të besës suaj.”
“Do t’ua kryejmë shërbimin, o Atë, vetëm thuaje!”
“Unë e di se ju shkoni shpesh në Prizren. Shkoni edhe në shtëpi për pushime. Këto zarfa m’i dërgoni deri në kishën katolike të Zonjës Ndihmëtare në Prizren dhe atë kur nuk ju shikon askush, kur shkoni pa uniformë se unë nuk kam dëshirë aspak t’ju rrezikoj. Thuani “Ua dërgon L’keni i Hasit” dhe me aq ju e kryeni shërbimin tuaj. Ju gjatë rrugës nuk ju kontrollon askush. Besa-besë!”
“Besa-besë, o Atë !”- dhe i shtrënguam duartë.
“Dhe ju lutem ruajeni popullin shqiptar. Pushtetin që ua jep krajli është pushtet vëllavrasës. E di se ju punoni për një kafshatë buke, por ruajuni të mos ju zgrap e keqja”.
E mori shkopin që e kishte pranë, që e bante kah shkonte, e peshoi në dy duar horizontalisht, e shtrëngoi dhe e tërhoq me dorën e majtë kah e majta dhe me dorën e djathtë kah e djathta dhe shkopi u nda në dysh. Pamë të dalë nga brenda, nga fyshku, një pëlhurë e kuqe të cilën e shpaloi me dy duar të hapura dhe flamuri shqiptar sakaq e mbuloi gjoksin e tij. Mbi të dukej vetëm koka e Gjeçovit dhe na bëhej se tashmë po fluturonte bashkë me shqiponjën dykrenare dhe me kindat e flamurit. I ngazëllyer si luftëtari në fushën e betejës e përqafoi, e paloi me kujdes dhe e ktheu në vendin e mëparshëm duke e mbërthyer prapë shkopin. Ne kishim vërejtur dhe më parë emra të shkruar mbi sipërfaqe të shkopit, emra vendesh kah kishte shërbyer, por që e mbante brenda flamirin shqiptar, kurrë nuk na kishte shkuar mendja. U shtangëm dhe mbetëm si statuja. Mbi ballë ndjemë djersë të ftohta pastrimi.
Këtë natë gati nuk fjetëm fare. Ati ynë vetë na e zbuloi këtë sekret, në besë, dhe ne e ruajtëm si sekret mbi sekrete, nuk ia zbuluam pushtetit mbretëror. Se, po ta kishim zbuluar, ndëshkimi si rrufe do të binte mbi idenë atdhetare që ishte gjallë në këtë anë, mbi vetë Gjeçovin si simbol i saj, mbi xhandarmërinë lokale dhe mbi popullin e përvuajtur hasjan. Do të ishte kjo një tronditje që do të ndihej deri në Beograd dhe do të shërbente si shkas i mire për ndëshkim. Shpirti atdhedashës te ne po mbisundonte mbi shpirtin fizik tonin dhe të familjeve tona që i ushqenim me bukën e krajlit.
Me këtë përfundoi dhe kapitulli i dytë i Atit tonë. Kapitulli i tretë kuptohet vetë. Ne ia kryem jo një herë, por disa herë porositë Gjeçovit. Ai me katër-pesë porosi, me nga një fjali apo dy, na ktheu në rrafshin kombëtar. Kapitulli i parë: “A jeni ju shqiptarë? Punoni gjë për shqiptarinë? Nuk e hani bukn e krajlit, por të Kosovës. Krajli e ha Kosovën e juve ua jep nga një kafshatë që t’i shërbeni atij kundër shqiptarëve”. Kapitulli i dytë: “ A besoni në Zot? A keni besë? Në dashi arrestomëni, në dashi ma kryeni shërbimin”. Dhe Kapitulli i tretë: Ne ishim në shpirtin e tij dhe kishim shumëçka nga shpirti i tij, ne kishim marrë një guxim që mund të na kushtonte me kokë, ne kishim zbritur në rrafshin kombëtar dhe u ngjanim djajve të zbutur që ofroheshin të bëheshin engjëj. Edhe më tutje ne e vazhduam punën. Na u dasht kujdesi maksimal me pushtetin e krajlit, por ishim vigjilentë dhe të kujdesshëm edhe në sjelljet me banorët shqiptarë.
Me këtë rrëfim e ndërpreva bisedën për ta vazhduar një ditë tjetër atë bisedë për të cilën kasha shkuar.