Në ditën kur do të bëhet shenjtërimi i Nënë Terezës, po ua sjellim edhe disa nga poezitë e saja të shkruara ndër vite.

Më poshtë mund t’i lexoni disa nga margaritarët e saj të çmuar.

Gjej kohë

Gjej kohë të mendosh
Gjej kohë të lutesh
Gjej kohë të qeshesh
Është burimi i fuqisë
Është fuqia më e madhe mbi tokë
Është muzika e shpirtit.

Gjej kohë për të luajtur
Gjej kohë të duash dhe të duhesh
Gjej kohë të japësh
Është sekreti i rinisë së përjetshme
Është privilegj i dhënë prej Zotit
Dita është shumë e shkurtër për të qenë egoistë.

Gjej kohë të lexosh
Gjej kohë të jesh mik
Gjej kohë të punosh
Është burim mençurie
Është rruga e lumturisë
Është çmimi i suksesit.

Gjej kohë të bësh mirësi
Është çelësi i parajsës.

Himni i jetës

Jeta është një shans, kape.
Jeta është bukuri, adhuroje.
Jeta është bekim, shijoje.
Jeta është ëndërr, bëje realitet.

Jeta është sfidë, përballoje.
Jeta është detyrë, kryeje.
Jeta është lojë, luaje.
Jeta është e çmuar, kujdesu për të.

Jeta është pasuri, vlerësoje.
Jeta është dashuri, jetoje.
Jeta është mister, zbuloje
Jeta është premtim, mbaje.

Jeta është trishtim, kaloje.
Jeta është himn, këndoje.
Jeta është luftë, pranoje.
Jeta është aventurë, rrezikoje.

Jeta është jetë, mbroje.

Jep çka ke me të mirë…

Njeriu është i paarsyeshëm, i palogjikshëm, egoist

nuk ka rëndësi, duaje.

Po bëre mirë, do të të veshin qëllime dytësore egoiste

s’ka rëndësi, bëj mirë.

Po realizove objektivat e tua, do të gjesh miq të rremë dhe armiq të vërtetë

s’ka rëndësi, realizoji.
E mira që bën do të harrohet nesër

s’ka rëndësi, bëj mirë.
Ndershmëria dhe sinqeriteti të bëjnë të lëndueshëm

s’ka rëndësi, ji i sinqerte dhe i ndershëm.
Ajo që për vite ke ndërtuar mund në një çast të prishet

s’ka rëndësi, ndërto.
Nëse ndihmon njerëzit, do të lodhesh

s’ka rëndësi, ndihmoji.
Jepi botës çka ke më të mirë, e do të zënë me shqelma

s’ka rëndësi, jep… çka ke më të mirë.

Mos jeto kurrë pa jetë!

Dita më e bukur? Sot.

Pengesa më e madhe? Frika.

Gjëja më e lehtë? Të gabosh.

Gabimi më i madh? Të heqësh dorë.

Rrënja e çdo të keqeje? Egoizmi.

Mëndjeheqja më e mirë? Puna.

Humbja më e madhe? Mospasja e kurajës.

Profesionistët më të mirë? Fëmijët.

Nevoja e parë? Komunikimi.

Lumturia më e madhe? Të jesh i dobishëm për të tjerët.

Misteri më i madh? Vdekja.

E meta më e keqe? Të qenit pa humor.

Personi më i rrezikshëm? Ai që gënjen.

Ndjenja më e shëmtuar? Mëria.

Dhurata më e bukur? Falja.

Ajo më e paçmuara? Familja.

Drejtimi më i mirë? Rruga e duhur.

Sensacioni më i kënaqshëm? Paqja e brendshme.

Pritja më e mirë? Buzëqeshja.

Ilaçi më i mirë? Optimizmi.

Kënaqësia më e madhe? Detyra e kryer.

Forca më e madhe? Besimi.

Personat më të nevojshëm? Shërbyesit e Zotit (priftërinjtë etj).

Gjëja më e bukur në botë? Dashuria.

Mbi gëzimin

Një zemër e gëzuar është pasoja normale

e një zemre që digjet dashurie.

Gëzimi nuk është thjesht çështje personaliteti

është gjithnjë e vështirë të shfaqesh i gëzuar:

Një arsye më tepër për të kërkuar arritjen e gazit

e për ta rritur në zemrat tona.

Gëzimi është lutja; gëzimi është forca, gëzimi është dashuria.

E më shumë jep ai që jep me gëzim.

Fëmijëve dhe të varfërve, të gjithë atyre që vuajnë dhe janë vetëm,

jepini gjithnjë një buzëqeshje të ëmbël;

Jepuni atyre jo vetëm kujdeset, por dhe zemrën tuaj.

Ka të ngjarë të mos kemi mundësi për të dhënë shumë,

por mundemi gjithnjë të japim gëzim

që nxit nga një zemër valë dashurie.

Nëse në punën tuaj hasni vështirësi dhe e pranoni me gëzim,

me një buzëqeshje, në këtë, krahasuar me shumë gjëra të tjera,

do të shihni veprat tuaja të mira.

Dhe mënyra më e mirë për të treguar mirënjohjen tuaj

qëndron në të pranuarit e çdo gjëje me gëzim.

Po qetë të mbuluar me gëzim, gëzimi do të shkëlqejë në sytë tuaj

e në pamjen tuaj, në të folurit tuaj dhe në shpagimin tuaj.

Nuk do të arrini ta fshihni dot pasi gëzimi shpërthen.

Gëzimi është shumë ngjitës.

Kërkoni pra, të rrethoheni gjithnjë prej gëzimit

kudo që të shkoni.

…

Gëzimi duhet të jetë një nga engjëjt e jetës sonë.

është virtyt i një personaliteti zemërgjerë

Ndonjëherë është manteli që mbulon

një jetë sakrificash dhe vetëdhëniesh.

Një njeri që këtë dhunti posedon, shpesh arrin maja të larta

Shkëlqen si diell në gji të shoqërisë.

…

E Zoti ua ktheftë në dashuri gjithë dashurinë që keni dhënë

o gjithë gëzimin e paqen që keni mbjellur rreth jush,

nga njëra anë e botës në tjetrën.

Ilirët janë një nga popujt indoeuropianë të Europës që në lashtësi zinin tërë Ballkanin perëndimor, nga lumi Sava e Danub në veri, deri në gjirin e Artës në jug, duke pasur si kufi natyror në lindje lumenjtë Morava dhe Vardar. Idoeuropianët ishin një popull i lashtë për të cilët gjëja më e sigurt që dimë është se ata flisnin një gjuhë të vetme, sot e rikonstruktuar në mënyrë të kënaqshme jo vetëm në leksikun (sot kemi një fjalor shumë të madh të proto-indoeuropianishtes), por dhe në gramatikën e saj. Teoria më e pranuar e vendbanimit të tyre i vendos ata në një rajon diku midis detit Kaspik, Uraleve dhe lumenjve Vollga e Don, në një territor që nuk i kalonte 1 milion kilometrat katrorë sepse një popullsi në një territor më të gjerë nuk mund të kishte një gjuhë të vetme. Duke u mbështetur në poezinë e lashtë indiane, iraniane dhe greke, pranohet përgjithësisht se populli indoeuropian krijoi nje art poetik. Paraardhësit e ilirëve, ashtu si ata të grekëve, trakëve, dakëve, latinëve, etj., në rrugën e mërgimit të tyre shumëshekullor drejt Ballkanit kanë marrë me vete edhe trashëgiminë gojore indoeuropiane. Tekstet e poezisë popullore të ilirëve mund të mos gjënden ndonjëherë, ndaj mbi karakterin e asaj poezije sot për sot, mund të mësohet diçka vetëm tërthorazi, nga fosilet ose ngurosjet poetike të emrave të përbërë ilirë, që dalin në burimet e lashta, e që pjesërisht ruhen dhe ndër shqiptarët e sotëm.

Gjuha poetike e trashëguar indoeuropiane ka lënë gjurmë të pashlyeshme në emrat vetiakë ilirë, ashtu siç ka lënë në emrat vetiakë të shumë popujve indoeuropianë, duke përfshirë indianët, persianët, grekët, keltët e gjermanikët1. Siç vë në dukje gjuhëtari kroat, Radoslav Kati?i?: “Emrat e lashtë ilirë të përbërë që gjejmë në tekstet greke dhe latine nuk janë gjë tjetër veçse mbetje të copëzuara të teksteve poetike, copëza të vogla të gjuhës së një poezije heroike”2.

Disa shëmbuj të emrave vetiakë të përbërë ilirë, të konsideruar si relikte të gjuhës poetike indoeuropiane janë Vescleves, Skerdilaidas, Teutmeitis, Magaplinus, Mocolica, Nomeditus, Tritanerus, etj.

Siç pohojnë njëzëri gjuhëtarët, emri ilir Vescleves, bashkë me emrin e lashtë indian Vasusravas (“lavdimadh”) dhe me emrin grek Eukles (E?????) “i famshëm, i lavdishëm”, rrjedhin nga një burim i përbashkët. Edhe një emër i ngjashëm kelt (helvetian) Verucloetius ‘famëmadh’ ka ndajgjegjësin e tij në emrin grek Eurykles (????????) dhe në indishten e lashtë emrin Ura?ravas. Besohet se të gjithë këta emra kanë dalë nga një formulë poetike origjinale indo-europiane e 5 mijë vjetëve të shkuara, që është rikonstruktuar nga gjuhëtarët në formën *klewos ?òdhwhitom “me famë të pafundme”3.

Gjuhëtari i mirënjohur gjerman, Hans Krahe ka argumentuar se emri ilir Vescleves është një emër i përbërë, që ka dalë nga dy rrënjë protoindoeuropiane *w?su ‘i mirë’ dhe *kleves ‘ lavdi’. Përbërësin e dytë -cleves (kleves) të emrit ilir Vescleves e gjejmë të ruajtur në foljen e sotme shqip quaj që ka dalë nga një kluoj ‘quaj’, e cila është ruajtur deri në ditët tona në dialektin çam e në dialektet e ngulimeve arbëreshe në Greqi e Itali. Forma e rindërtuar më e lashtë shqipe është *kluue?- ‘quaj’4, e trashëguar nga rrënja protoindoeuropiane *?lewos ‘lavdi, ‘famë, emër’. Nga i njëjti burim ka dalë dhe indishtja e vjetër (sakskritishtja) ?rávas, avestania sravah, greqishtja klu? (????-) ‘dëgjoj’, latinishtja clueo? ‘quaj, i jap emër’, irlandishtja e vjetër klu (clú) dhe sllavishtja slovo ‘lavdi’.

Prejardhja e përbashkët e këtyre emrave të katër popujve të ndryshëm indoeuropianë i ka shpënë gjuhëtarët e historianët në përfundimin se ky emër, në të katër variantet e përmëndura, është pjesë e një formule të gjuhës poetike të këngëve indoevropiane të heronjve.

Një emër tjetër ilir i po kësaj trashëgimije poetike indo-europiane është Teutmeitis, që është përkthyer “i dashur i popullit”5. Në përbërësin e parë të emrave ilirë Magaplinus dhe Magaplina Cimochowski ka gjetur formën e hershme të mbiemrit shqip (i, e) madh < *magis6, dalw nga njw PIE *mé?has kurse përbërësi i dytë mund të tregojë forcën duke i dhënë emrit të përbërë kuptimin ‘me forcë të madhe, shumë i fuqishëm”.

Emrat dy-pjesësh ilirë të tipit Vescleves, Magaplinus, etj., kanë kaluar nga frazeologjia poetike edhe në gjuhën e kultit të ilirëve, siç shihet në mbiquajtjet at/baba, që u viheshin emrave të perëndive kryesore të panteoneve të popujve indoeuropianë. Leksikografi grek Hesik në shekullin VI të erës sonë na njofton se fisi malor i timpejve në verilindje të Epirit adhuronte një perëndi që leksikografi e përkufizonte si Zeusin e atij fisi (?????????? – ???? ???? ?????????)7. Këtë perëndi timpejtë e quanin Deipaturos (????????o?). Ky është një emër i përbërë, ku elementi i parë, Dei, eshtë emri i trashëguar ilir i kreut të perëndive indoeuropiane që del edhe te grekët si Zeus, te latinët si Deus/*Djow (nga i cili doli Jove), në indianët Diaus, në gjermanishten e vjetër të lashtë Ziu, në anglishten e vjetër – Tiw, etj. Elementi i dytë, paturos në ilirisht donte të thoshte at (baba). Këtë emër, paturos, ilirët e përdorën si mbiquajtje të perëndisë së tyre kryesore, Dei, ashtu siç bënë edhe popuj të tjerë indoeuropianë. Kështu, krahas Dei paturosit ilir, kishte dhe një Diaus pitar indian, një Zeus pater (??? ?????) grek dhe një Iuppiter latin.

Nga po kjo trashëgimi poetike indoeuropiane vjen dhe emri vetiak ilir Teutmeitis në Dalmaci, që është përkthyer “i dashur i popullit”8, ku përbërësi i parë Teut- tregon fisin (popullin) kurse përbërësi i dytë është ruajtur në shqipen e sotme në fjalën mag “i vogli i lepurit, dhe ndonjë kafshe tjetër”9, që ka dalë nga një fjalë protoindoeuropiane (PIE) *maghu-‘djalë i pamartuar’. Nga po kjo rrënjë ka dalë protogjermanikja *magats “vajzë e pamartuar, virgjëreshë” dhe anglishtja maiden “vajzë e pamartuar”. Një formë akoma më e afërt me këtë emër vetiak ilir gjëndet në letonishten tautu meitas “vajzë e huaj”, e prejardhur nga PIE *m?y-“e butë, delikate, e dashur”.

Ndër dalmatët ka qenë i përhapur emri Skenobardus, që mund të lidhet me fjalët ilire *skeno-‘shkëlqen’ dhe *barda– mjekër, (nga PIE *bhardha), me kuptimin “ai që i shkëlqen mjekra”. I këtij tipi mbiemëror duket edhe emri Skeno-kalus (Scenocalo Batonis), që del në një mbishkrim të gjetur në territorin e desitiatëve (në Bosnjën e sotme). Një gjurmë të kësaj tradite të këngës heroike indoeuropiane në shtresën më të vjetër të emrave të ilirë, dallojmë edhe në emrin e princit ilir Skerdilaidas (Skerdilaedus), që ka të gjarë të ketë kuptimin “prijës i popullit, prijës i ushtrisë”10. Këtu duhet përmendur edhe emri i përveçëm Teutiaplos, që sipas H. Krahes11 do të thotë “ai që ka forcën te populli”, ashtu si dhe emri grek Demostenes (??µo??????). Emri i përbërë Hostidux do të thotë “prijes i miqve, mikpritës”, emri liburn Nomeditus do të thotë t’i vësh emrin, kurse Tritanerus – njeriu i tretë (krahaso *ner-us me fjalën shqipen njeri).

Emra të tjerë të përbërë të një shtrese më të vonë në këtë zonë, që në pjesën e parë përmbajnë një numëror ose një parafjalë, janë Triteuta, Etleva, Ettritus dhe Epicadus.

Emrat dy-pjesësh ilire të tipit Vescleves etj. kanë kaluar nga frazeologjia poetike edhe në gjuhën e kultit, siç shihet në mbiquajtjet at/baba, që u viheshin emrave të perëndive kryesore të panteoneve të popujve indoeuropianë. Mbreti i perëndive ilire, sipas leksikografit grek të shekullit VI, Hesikut, ishte Deipaturos, që ai thotë se adhurohej ende në zonën e thellë malore në verilindje të Epirit, në krahinën e timphejve. Në shprehjen e Hesikut, Deipaturos ishte “Zeusi i timphejve”. Siç, shihet edhe ky është një emër i përbërë ku perëndisë ilire Dei i është përngjitur fjala ilire paturos, që donte të thoshte at. Përngjitja e emrit paturos (at) emrit të kreut të perëndive është karakteristike edhe për panteonin grek ku flitet për një Zeus pater (??? ?????) grek, për panteonin latin me Iuppiter, dhe për panteonin indian ku flitet për Diaus pitar.Këta emra të përbërë ilirë, që na sjellin jehonën e largët 5-mijë vjeçare të poezisë heroike indoeuropiane, na shërbejnë edhe si dritare në parahistorinë e thellë të popujve indoeuropianë.

Referimet

Schmitt, R. (1968). Dichtung und Dichtungsprache der indogermanischen Zeit. Wiesbaden; Indogermanische Dichtersprache. Herausg. R. Schmitt. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt.
Kati?i?, R. (1985). Sur la langue des Illyriens. Recherches Albanologiques 2, f. 24.
Mallory, J.P. and Adams, D.Q. (2006). The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European Ëorld. OUP, Oxford, p. 118.
Demiraj B. The Albanian Inherited Lexikon, 1998-1999.
Kati?i?, R. (1985). Sur la langue des Illyriens. Recherches Albanologiques 2, 23-33.
Çabej, E. (2014). Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes. Çabej, Tiranë, f. 267-268.
Hesychii Alexandrini Lexikon, Botimi I 1867, Red. M. Schmidt, Libraria Maukiana.
Kati?i?, R. (1985). Sur la langue des Illyriens. Recherches Albanologiques 2, 23-33.
Demiraj B. The Albanian Inherited Lexikon, 1998-1999.
Çabej, E. (1976). Studime Gjuhësore I. Rilindja, Prishtinë, f. 99.
Krahe, H. (1955). Die Sprache der Illyrier I. Wiesbaden, f. 60.

Nënë Tereza, ka shumë për t’u mësuar njerëzve e sidomos kombit ku lindi, atij shqiptar.

Nuk pati shkruar kurrë mësime, por mësoi me shembuj konkrete, megjithatë, thëniet e saj njihen në të gjithë botën.

Ja disa prej tyre:

– Të duash do të thotë të bësh gjëra të vogla me dashuri të madhe.

– Ngaqë nuk mund ta shohim Krishtin, nuk mund ta shprehim dashurinë tonë për Të, por fqinjët i shohim gjithmonë, prandaj mund të bëjmë për ta çfarë do të donim ta bënim për Krishtin, nëse do ta shihnim.

– “Do të jem shenjte” do të thotë ta zhvesh vetveten nga çdo gjë që s’është e Zotit; t’i shkul nga zemra të gjitha gjërat e kësaj bote; të jetoj në varfëri dhe mënjanim; të heq dorë nga dëshirat, prirjet, tekat, idhujt e mi e ta bëj vetveten, me dëshirë, skllave të vullnetit të Zotit.

– Mos i prisni kryetarët. Bëjini gjërat vetë, njëri për tjetrin.

– Fjalët e mira mund të jenë të shkurtra dhe të lehta për t’u thënë, por jehona e tyre është vërtet pa fund.

– Nganjëherë, ne mendojmë se varfëri do të thotë vetëm të jesh i uritur, i zhveshur e pa shtëpi. Varfëria e të qenit i padëshiruar, i padashur, pa njeri që të kujdeset për ty, kjo është varfëria më e madhe. Ne duhet të fillojmë nga shtëpitë tona për t’i dhënë fund kësaj lloj varfërie.

– Vuajtja është dhuratë e madhe e Zotit.

– Të gjithë e provojmë në jetë dhimbjen, vetminë. Duhet të kemi guxim e t’i njohim kur vijnë. Të varfërit mund t’i keni edhe në familjen tuaj. Gjejini. Duajini.

– Duhet të flasim më pak. Një vend për t’u lutur nuk është vend për thashetheme.

– Në Perëndim ka vetmi, të cilën unë e quaj “gërbula e Perëndimit”. Në shumë mënyra, kjo është më keq se ajo e të varfërve tanë në Kalkutë.

– Të varfrit na japin shumë më tepër nga sa u japim ne atyre. Ata janë kaq të fortë, jetojnë çdo ditë pa ushqim e nuk mallkojnë kurrë, nuk ankohen. S’kemi nevojë të tregojmë mëshirë apo simpati për ta. Kemi kaq shumë për të mësuar prej tyre.

– Unë nuk lutem për sukses. Kërkoj plotësinë e fesë.

– Nëse i gjykoni njerëzit, nuk keni kohë t’i doni ata.