“Megjithëse ishte mesditë biruca ishte e errësuar … Jashtë binte shi dhe qielli ishte nxirë …” Është kjo një fjali e marrë nga romani juaj “Hetimi”, një roman mbi periudhën e burgut. Le ta nisim nga kjo fjali bisedën … Ku ju çon në kujtesë?
Biruca e parë është e tmerrshme. Është e përgatitur për të bërë përshtypje, për të të thyer, është një nga mjetet e torturës psikologjike. Aty janë të regjistruara gjithë vuajtjet e tërë atyre që kanë kaluar aty, përpara teje, për një periudhë të gjatë apo të shkurtër. Më vonë edhe mësohesh, por ditët dhe javët e para në birucën e parë janë të paharrueshme. Komunizmi për mua ka simbol atë birucën. Është si një top i zi në kujtesën time. Kam bërë një vizatim të mrekullueshëm “Biruca”, që është një nga më të mirat në Ciklin e Burgut.
“Gjithë jetën kisha një lloj ndjesie, atë të poshtërimit që më bënte shteti, por asnjëherë si këtu … Këtu nuk kishte kthim prapa. Shteti komunist nuk dinte të falte apo të kërkonte ndjesë …” Është ky roman një përballje me komunizmin?
Gjithë jeta ishte një përballje me komunizmin. Ishte një sistem i çuditshëm, vazhdonte të degradohej, të rrënohej dhe nuk kishte kthim mbrapa. Aq e vërtetë sa ne ishim të fundit, pasi kishin rënë tërë shtetet komuniste u dorëzua dhe yni.
Poshtërimin e kishte në sistem. Aty ai i provonte karakteret. Kush pranonte poshtërimin edhe mund të vazhdonte të jetonte. Më shumë romani është një përballje me veten time.
E kujtoni shkrimin e parë në birucë? Si lindi nevoja për të shkruar?
Në birucë nuk kishe mundësi të shkruaje. Dy ditë para daljes në gjyq, hetuesi Dhimitër Shkodrani më dorëzoi aktakuzën dhe më dha një fletë letër dhe një laps të vogël 5 cm, me të cilën supozohej se do të bëja mbrojtjen. Në birucë nuk kam shkruar. Kam ndier, kam përjetuar, kam menduar. Ç’do gjë e shkrova pas 1989-s. Por në realitet shkrimet ishin bërë gati që atëherë.
“Spaçi” është një tjetër roman juaji mbi periudhën e kaluar në një nga kampet më të njohura të torturës komuniste. Si e keni shkruar këtë libër?
Tregimin e parë e kam botuar në gazetën “Republika” më 1991. Isha akoma punëtor në Abrazivi. Pastaj vazhdova të botoj te RD-ja tregime të shkurtra, të gjitha nga Spaçi.
Së fundi i përmblodha në një libër të vogël “Palltoja e burgut”, që u botua më 1995-n nga shtëpia botuese “Letrat”. Janë 50 tregime.
Kristjane Monteko i përktheu në frëngjisht dhe shtëpia botuese “Lampsaque” i botoi në vitin 1998 në Paris.
Pastaj kam botuar edhe tregime “Thesi i burgut”, “Phoenix”, 1996; “Kostumi i martesës”, “Onufri” 2002; dhe së fundi “Historia e një cope guri”, “Sejko”, 2006.
Të gjitha këto janë përmbledhur në dy librat “Hetimi” dhe “Spaçi”, botime të “55”-s.
Jeni një ndër autorët që ka shkruar më shumë mbi periudhën e burgut, duke vendosur si në një telajo të vërtetën përtej hekurave… Ishte letërsia një domosdoshmëri për ta thënë këtë të vërtetë?
Po, letërsia ishte një domosdoshmëri.
Më parë nuk më kishte shkuar në mendje se mund të shkruaja.
Më mjaftonin arkitektura, piktura dhe studimet.
Por pas burgut ndjeva një nevojë të papërmbajtshme për t’i shkruar ngjarjet, po ashtu bëra edhe me ciklin e madh “Burgu” me 100 vizatime.
Edhe tani kam mbledhur disa ngjarje, më ndihmon shoku i Spaçit, Cesk Drangu, ai ka kujtesë të jashtëzakonshme.
Ka shumë përcaktime sot mbi letërsinë e shkruar në burg … Ju si e shihni rolin e kësaj letërsie?
Ka rol shumë të rëndësishëm. Është një letërsi specifike që lind nga një kohë të caktuar. Duhet të kemi parasysh se ka dy lloj letërsie burgu.
Është letërsia e krijuar nga Viktor Hygo me Zhan Valzhanin dhe Kozetën, që përshkruan burgjet ordinere. Është edhe letërsia, e cila lindi si rezultat i diktaturave të shekullit XX pas rënies së komunizmit dhe nazizmit. Kjo merret me burgjet politike dhe kampet e internimeve.
Dostojevski tregonte se i duhej një lloj distance nga koha e kaluar në burg për të shkruar librat mbi atë periudhë. Sa e rëndësishme është distanca në këtë lloj shkrimi?
Po, është e domosdoshme që të seleksionosh detajet, të zbutësh urrejtjen dhe ta vendosësh ngjarjen në një kontekst global.
Kështu e ka arti dhe letërsia. Çuditërisht koha u jep një patinaturë tjetër. Besoj se koha duhet të jetë midis pesë deri 10 vjet mbas ngjarjeve, se pastaj emocionet zbehen.
A ka një lloj disidence në letërsinë e shkruar gjatë asaj periudhe?
Kjo pyetje është shtruar shumë herë. Ishte e pamundur, vetëm Kadareja me “Pallatin e ëndrrave” mund të quhet një disidencë.
I çuditshëm është dhe një rast i veçantë, ai i Engjëll Çobës që shkruan “Kujtimet e burgut” në atë periudhë, pasi del nga burgu më 1975-n, dhe që u botuan vetëm tani vonë.
E keni rrëfyer burgun përmes vargjeve dhe prozës … A ka përfunduar ky rrëfim te ju?
Po, sigurisht, tani janë bërë mbi 30 botime, sigurisht jo të gjitha mund t’i quash vepra letrare, por dobia e tyre është e jashtëzakonshme, sepse krahas dokumenteve që po botohen, është krijuar edhe kjo që ju e quani fraksion.
Nga ndryshon letërsia e shkruar në burg nga ajo që bëhej jashtë tij …
Letërsi të shkruar në burg ka pak.
Të sqarohemi, vetëm në burgjet ordinere lejohet të shkruash dhe kanë lindur disa shkrimtarë në Francë dhe në SHBA. Letërsia jonë e burgut është shkruar pas ’90-s. Po marrim në analizë këtë. Ndryshon në atë që shumica e autorëve me të mbaruar ato kujtime nuk shkruajnë më, nuk dinë të bëjnë letërsinë e zakonshme, sepse kjo lloj letërsie ka lindur nga vuajtja dhe nga një jetë e caktuar. E gjitha është e vlefshme si dokumentacion edhe e atyre që dinë të bëjnë letërsi edhe e atyre që nuk dinë të bëjnë. Besoj se e gjitha kjo do të mbetet si letërsi e burgut nën diktaturë. Besoj se kjo tani e ka zënë vendin e vet në letërsinë që është bërë në këto vitet e tranzicionit.
