Festivali Ndërkombëtar i Letërsisë/ Kim Mehmeti flet për romanin e tij të fundit “Shpërngulja e të vdekurve”

kim mehmeti“Mos ma ço djalin atje, se do të bëhet shka, dhe do më harrojë gjuhën”. Kim Mehmeti e kujton ende këtë fjali të thënë nga i ati, teksa përgatitej të nisej për studime në Beograd. I rritur në një vend ku gjuha e “shtëpisë” nuk mësohej në shkolla, ai e njohu letërsinë përmes gjuhëve të tjera si maqedonishtja, serbishtja, apo kroatishtja. Por forca e gjuhës së “shtëpisë”, gjuhës përmes së cilave dëgjonte historitë e treguara prej nënës së tij, ishte më e fortë dhe drejtonte ashtu së brendshmi gjuhët e tjera. “Mos ke nisur me shkaje atje?”. Një tjetër pyetje e bërë nga nëna pas çdo kthimi në shtëpi gjatë kohës së studimeve i vjen sërish në mendje sot, jo si një shqetësim se vajzat e shkaut nuk ishin të bukura, por si diçka e lidhur me gjuhën. Me fjalët e thjeshta të një gruaje që asnjëherë s’ka dalë nga mëhalla e vet, nëna i kujtonte atij se gjuha ashtu si familja, ishte diçka e cila nuk mund të ndërrohej. Do të vinte ashtu natyrshëm nevoja për të shkuar më tej në gjuhën e “shtëpisë”. Sot Kim Mehmeti kujton sesi e mësoi autodidakt shkrimin e shqipes, teksa hidhte në fletore “Lumin e vdekur” të Jakov Xoxës. “Kam jetuar në mjedise sllave, dhe letërsinë e kam prekur përmes këtyre gjuhëve.

Më dukej çudi sesi mund të shkruaje në shqip. Gjithë biblioteka e shtëpisë sime ishte e mbushur me libra në gjuhë të tjera. Shekspirin e kisha në katër përkthime të ndryshme dhe asnjë në shqip”, kujtoi dje Kim Mehmeti i ftuar përballë auditorit të Festivalit Ndërkombëtar të Letërsisë që po mbahet në Tiranë. Në një bisedë të moderuar nga gazetarja Elsa Demo, Mehmeti duhet të ishte përballë shkrimtarit nga Mali i Zi, Andrei Nikolaidis, i cili mungoi në këtë event. Kontakti me letërsinë shqipe do të vinte në vitin 1974, në atë kohë kur edhe “Rilindja” e Kosovës nisi të botonte libra shqip, duke dhënë një kontribut në njohjen e një pjese të letërsisë sonë, në pjesën tjetër shqiptare. Konicën e ka njohur përmes leximeve në gjuhë të tjera ndërsa takimi me të tjerë personazhe të njohur të letërsisë shqipe do të ndodhte në një moshë madhore. Ai ka lexuar Mitrush Kutelin, Sterjo Spasen, Ismail Kadarenë, pasi kishte lexuar klasikët. Shkrimtari lexoi pjesë nga romani i tij i fundit botuar nga shtëpia botuese “Saras”, “Shpërngulja e të vdekurve”.

“Jam mësuar të lexoj në heshtje, nuk kam lexuar asnjëherë me zë”, do të shprehej Mehmeti, teksa nisi më pas të lexonte një pasazh nga kjo vepër. Romani mund të konsiderohet si një sagë familjare, ku takon personazhe dhe jeton ngjarje që orvaten rreth të njëjtit vend. Një histori që ndodh aty në fshatin Suka, në Maqedoni, së cilës Kimi në këtë vepër i jep një dimension më të gjerë, duke e kthyer në një fshat që mund të qëndrojë në çdo kënd të botës. Një histori në dukje shumë personale, ku mund të gjejë veten çdo ballkanas, përmes së cilës kupton atë çfarë ka ndodhur me shqiptarët jo vetëm në Maqedoni. I thellë, dhe tepër prekës, Mehmeti depërton me këtë roman në skutat më të thella të shpirtit të vendit të tij, duke u përballur dhe me dhimbjen, e duke mos pasur frikë nga ajo. Ai kërkon ta gjejë të vërtetën aty ku është, dhe ta sjellë prej andej përmes rrëfimeve të një gruaje, që në këtë libër është gjyshja. Mehmeti tregoi se që kur e kishte projektuar këtë libër në mendje, rrëfimtarja kishte qenë gjyshja. Sigurisht që në libër gjyshja është një personazh imagjinar, megjithëse ngrohtësia e saj ngjan me atë të gjyshes së tij, aromën e së cilës ende e ndjen tek gjërat e mira në jetë.

“Romani është prodhim i imagjinatës, nuk është një roman autobiografik. Bota që na mbante gjallë ne shqiptarëve në Maqedoni, ku institucioni politik nuk funksiononte ishte familja. Ne s’kemi qenë një popull institucional, dhe institucioni i vetëm për ne ishte familja… Ne jemi ëndrra e prindërve tanë, ata çfarë ata kanë projektuar në mënyrën e tyre”, tha Mehmeti. Ndryshe nga librat e tjerë të cilët i ka mbaruar shumë shpejt, ky libër ka qëndruar dy vjet mbi tryezën e punës. Kishte diçka ky roman nga i cili nuk shkëputej dot. “Fillimisht nisa ta shkruaja si një tregim. Tregimi tek unë nis nga një titull dhe unë i kisha gjetur dhe titullin që do ta quaja “Rrëfimi i gjyshes”. Por ky rrëfim u bë i gjatë, i kaloi faqet që mban një tregim, kështu që edhe titullin do t’ia ndryshoja në “Shpërngulja e të vdekurve”, tha Mehmeti. E ka shkruar gjatë dy dimrave dhe natën. Pasi vera dhe dita për të nuk janë kohë të mira për shkrimin. Libri është si një histori që nuk do të mbarojë. Dhe pse rrëfimtari na çon në kohë të largëta, ato janë kohë interesante të mbushura me ngjarje të cilat shpjegojnë të tashmen. Fatushja është një prej personazheve interesantë në këtë libër, fqinja përmes së cilës Mehmeti projekton të vërtetën mbi fatin e gruas në Maqedoni. “Gjithmonë më është dhembshur gruaja në Maqedoni. Ato nuk mund të shkonin në shkollë, nuk mund të bënin gjërat që ne djemtë bënim. Në njëfarë mënyre ne kemi jetuar dhe jetën e tyre…”, tha Mehmeti, duke shtuar se “botën shqiptare e ka shpëtuar graria”. Ndrydhjen e dëshirave të Fatushes në libër, apo lëvizjen e personazheve të tjerë, autori tha se e ka vendosur në kontekstin e kohës në të cilën zhvillohen ngjarjet.

Personazhet janë të vërtetë në lëvizjet dhe mendimet e tyre, duke mos ndryshuar shumë nga personazhet realë që ndiejnë të njëjtat gjëra. Por nuk është vetëm Fatushja, personazhi që tregon besimin e tij te femrat. Në një shoqëri që gjithnjë ka qenë peng i zhvillimeve historike, kanë qenë femrat ato që kanë mundur të bëjnë çlirimin, duke mbajtur gjallë kujtesën. Ndaj gjyshja vjen si një personazh që mbart brenda arkivën e plotë të një vendi, që nuk ka pasur arkiva, por që është ruajtur bukur në mendjen e grave të tij. Ato me urtësinë dhe mençurinë e tyre kanë ditur të mbajnë jo vetëm familjen, por dhe të mbrojnë identitetin e tyre duke ruajtur e forcuar gjuhën, përmes rrëfimeve. “Jo pa qëllim kam zgjedhur gjyshen si rrëfimtare. Gjyshja dhe varrezat janë nyja ku lidhen e kaluara, e sotmja dhe e nesërmja. Njeriu, në njëfarë mënyre, është një album me kujtime. Për atë çfarë ka qenë dhe çfarë do të bëhet. E kaluara është gjithnjë një botë ku qëndron e sotmja, dhe në realitetin shqiptar të kaluarën e kemi ruajtur përmes grave. Ato kanë qenë të afta që me zgjuarsinë e gruas të shohin larg duke na ruajtur kujtesën”, tha Mehmeti. “Shpërngulja e të vdekurve” është një roman që të fut në një histori dhe kohë nga e cila nuk do të ndahesh, por kur përfundon të lë shijen e librave të mrekullueshëm me të cilët takohesh rrallë. Kim Mehmeti është një nga personazhet më të njohur në realitetin shqiptar. Tepër i ndjeshëm ndaj çështjes shqiptare, ai është aktiv me opinione në të përditshmet në Maqedoni. Si shkrimtar Mehmeti është përkthyer në disa gjuhë.

Për poetin Primo Shllaku, gegnishtja është dega më e madhe jo vetëm e gjuhës por edhe e letërsisë shqipe. “Koineja letrare gege asht dega e madhe e gjuhës dhe letërsisë shqipe.

Në të janë shkrue monumentet e mëdha të gjuhës dhe po në të janë realizue një pjesë e madhe e inovacioneve letrare të letërsisë shqipe”, – rrëfen Shllaku, i cili do të jetë nesër i pranishëm në aktivitetin e titulluar “Gheg Poetry”.

“Kaq e gjatë dhe e thellë në histori, ajo ka krijue nji traditë të fuqishme që nuk mund të ndalohet administrativisht. Kjo traditë ka energji të madhe dhe 45 vjetët e komunizmit kanë qene vetëm nji aksident për të. Vazhdimi i kësaj tradite përmes poetësh e shkrimtarësh të rij tregon se gegnishtja dhe e gjithë shqipja i kanë kalue në histori këto vahe dhe kane fitue edhe imunitet. Pasi kalon shtrëngata ajo shpërthen me lang e kërthndezje të re” –vijon Shllaku, i cili mendon se gegnishtja nuk bën gjë tjetër veçse pasuron. “Gegnishtja asht pjese e shqipes dhe kush asht shqiptar pasuninë e ka aty.

Gegnishta pasunon shum’ prozodinë, ofertën poetike, formën dhe parametrat e një poezie me ting’llim të thellë e spiritual. Mitra gege ka qene prodhuese në të gjithë shekujt. Ajo u tërhoq në vitet e diktaturës, sepse fryma e saj historike nuk përputhej me panegjirikët dhe marrjen përsipër të detyrave te propagandës. Ajo u tërhoq nga piazza, por emra të njohur e vazhduen shkrimin pa shpresë botimi imediate, por me besimin se komunizmi ishte një periudhë kalimtare, ashtu sikurse rezultoi. Pa këtë bindje askush nuk do të kishte shkrue as për vete, as për të tjerët. Unë i shoh poetët qe shkruajnë në gegnisht në ballë të krijuesve, sa me temat, aq me delikatesën dhe eteritetin e tyne”, – përfundon Shllaku që e sheh këtë festival si një ngjarje të rëndësishme që meriton të përgëzohet.

Tirana lexon… jo për herë të parë
Kushdo mund të ndihet shkrimtar e të lexojë diçka me zë…ishte kjo ideja e organizatorëve të festivalit të letërsisë për të ftuar qytetarët e kryeqytetit t’i bashkoheshin maratonës së leximit më 29 tetor, e cila nisi qysh në tetë të mëngjesit për t’u përmbyllur në orën pesë pasdite në libraritë-kafene si; Hemingëay Bar, Tirana Friend’s Book House, E7E, Ejona, Zenit, Tirana Times e Ëoodstok. Megjithëse kjo nismë shfaqej për herë të parë në festivalin “Deti i Bardhë” një aktivitet i ngjashëm me lexime të njëkohshme në pesë librari-kafene të Tiranës është zhvilluar dy vite më parë në kuadrin e festivalit “Poeteka”, duke pasur në fokus moton se “leximi nuk e dëmton seriozisht shëndetin. Kultura e leximit- qoftë edhe atij publik- që duket sikur mungon në vendin tonë, ka histori që nis thuajse një shekull më parë me Gjerasim Qirjazin, i cili organizonte takime leximesh në sheshet e kafenetë e Korçës librin e tij “Pengu i Kaçakëve”, pasi i shpëtoi torturave të Çetës së Shahin Matrakut. Mbetet vetëm të shpresohet që aktivitete të ngjashme të përsëriten sa më shpesh.

Të shkruash me gjuhën e vendit mik

Jo vetëm rasti i shkrimtares Ornela Vorpsi, e cila ka zgjedhur të shkruajë në gjuhët e vendeve ku ka jetuar –fillimisht italisht e më pas frëngjisht –por edhe dy shkrimtarë të tjerë shqiptarë pjesëmarrës të këtij festivali Arben Dedja e Ilir Ferra shkruajnë në gjuhë të huaj. I pari në italisht e i dyti në gjermanisht. Një tjetër rast është ai i Ahmet Dursun, me baba dhe nënë me origjinë shqiptare, i lindur në Mersin të Turqisë, prej 22 vitesh jeton në Shqipëri dhe shkruan letërsinë e tij në shqip. Më 2008-ën ai botoi librin “Pena e Gardianëve”, duke u bërë i pari shkrimtar që nuk ka lindur në Shqipëri, por që shkruan në shqip.

Zgjedhjen e të shkruarit në gjuhë të huaj si një mekanizëm vetëmbrojtjeje ndaj kujtimeve të dhimbshme që e lidhnin me Shqipërinë, shkrimtarja Ornela Vorpsi e ka shpjeguar sa herë që i është kërkuar, ashtu siç ka bërë gjatë aktivitetit të leximeve publike të autorëve, ku Vorpsi së bashku me kolegun e saj nga Vjena, Klemens Renoldner, foli rreth krijimtarisë së saj dhe lexoi për publikun shqiptar tregimin “Lumturi Disparue”, shkruar në italisht.

“Shkruaj në gjuhë të huaj sepse është e qartë që jam në transit, sikur e thotë dhe ky festival. Në transit prej 25 vjetësh”, ka thënë Vorpsi, e ardhur në Tiranë posaçërisht për festivalin, shkruan “Mapo”.

Nga e kaluara evokon fëmijërinë dhe babanë të burgosur për motive politike.

“Fëmijëria, një baba në burg për politikë, rritur me nënën vetëm, njerëzit që largoheshin nga frika e një familjeje me të dënuar politikë, e keni parasysh sesi shoqëria largohej nga këto situata dhe kjo ishte tej mase e vështirë”, ka rrëfyer ajo por duke shtuar se pavarësisht kësaj e merr malli për bujarinë shqiptare.

“Në Paris më mungojnë spontaniteti, krijimi i gjërave me shumë miqësi dhe shkëmbimi”. Ajo sqaron se letërsia e saj nuk ka të bëjë me tranzicionin, por me të kaluarën.

“Nuk kam shkruar mbi tranzicionin, por mbi Shqipërinë e së kaluarës që ishte një nevojë për mua dhe për këtë mu desh një gjuhë e huaj, sepse kisha nevojë për një distancë dhe kujtimet më ishin shumë të dhimbshme dhe më ishte shumë e kollajtë një mjet tjetër dhe ky mjet ishte një gjuhë e huaj”. E nisi të shkruajë në italisht, për t’u hedhur më pas në gjuhën frënge.

“Unë tani nuk shkruaj më në italisht, sepse edhe italishtja është gjuhë që nuk e jetoj dot më sepse jetoj në Francë prej 18 vjetësh. Kështu që gjuhët për mua janë një mjet, kam kaluar nga italishtja në frëngjisht e ndoshta nga frëngjishtja do të kaloj në shqip”, thotë Ornela Vorpsi, ndërsa tregon se ka menduar të përkthejë edhe libra të tjerë në shqip.

“Ana vizuale në shkrimet e mia ngelet sepse është kultura që kam marrë në Institutin e Arteve, kompozicioni i një tabloje… dhe nuk i shpëtoj dot asaj çka kam mësuar dhe pse ndonjëherë do të doja ta zhbëja, të vija më e pastër e më e qartë, por janë disa struktura të cilave nuk u shpëtoj dot”.

Megjithëse ka zgjedhur gjuhë të huaj, Shqipëria ka qenë gjithnjë e pranishme në librat e saj.

“Nuk e di nëse në të gjithë librat e mi ka detaje të Shqipërisë, jo në të gjithë, në këtë tregim të cilin e sjell këtu, e solla për temën “letërsi në transit”, të jesh shqiptare dhe në mërgim. Në librin e fundit “Rrotullim rreth nënës” flitet për një tokë universale që nuk ka lidhje me Shqipërinë.

“Dua të eksperimentoj edhe me gjëra të tjera, t’i shpëtoj obsesionit të Shqipërisë duke qenë thellësisht shqiptare, përveç faktit sepse kam dëshirë të shtyj limitet e mia e të shoh deri ku mund të shkoj. E pranoj që mund t’i kthehem Shqipërisë edhe në një libër që po shkruaj deri tani”, thotë Ornela Vorpsi.

Sa i përket karakterit autobiografik në romanet e saj, Vorpsi tha: “Mundohem gjithmonë që në librat e mi të marr diçka nga realiteti dhe pastaj ta manipuloj. Për mua është një manipulim në sensin vizual: dritë, ngjyrë, kompozim, deformim, etj. Kam nevojë ta tregoj atë shoqëri siç e kam jetuar”. Pavarësisht gjuhëve që përdor si mjet letrar, Vorpsi u shpreh se ndihet shqiptare.

“Ndihem thellësisht shqiptare. E qartë që shqiptare ndihem. Por për të mbijetuar kam krijuar disa sisteme mbrojtëse”.