Don Pren Kola
Sa vështirë është të flitesh për besimin e tjetrit. Këtyre ditëve në veçanti është vështirë të diskutojmë rreth krishterimit dhe islamit, duke pasur parasysh rrjedhojat e të ashtuquajturës Pranverë Islame, krah e së cilës u bënë edhe shqiptarë të disa trevave tona; “pranverë“ e cila, edhe në këtë shekull, solli kryqëzimin e shumë të krishterëve sirianë që nuk deshen të konvertoheshin sipas mendësisë teologjike islame të disa grupeve më radikale. Kur marrim guxim të flasim për fenë e tjetrit, të tjerëve, duhet gjithmonë të gjejmë fjalën e drejtë. Nëse do të hynin në përqasjen e islamit dhe krishterimit dhe të krahasonin librat biblike me kapitujt e Kuranit, do të gjenin ngjashmëri të shumta, por edhe krahasimi i tyre do na të shpiente deri tek një paqartësi e madhe ne mes vete, mbase do te nxiste edhe përplasje deri tek gjestet plot urrejtje. Përkundër gjithë kësaj doemos duhet të flisim, përmes fjalës së drejtë dhe të zdhedhur, edhe për besim e tjetrit. Kjo e folur e drejtë duhet të përshkohet e të depërtojë përmes dashurisë dhe respektit për tjetrin. Gjithsecilit besimtar, të cilësdo fe, nëse i mungon civilizimi i dashurisë, nuk mund të flasë e nuk do të guxonte të flasë për fenë e tjerit. Fjala e drejtë për fenë e tjetrit duhet të marrë drejtpeshimin e vet në nderim dhe respekt për tjetrin si krijesë e Hyjit dhe në dinjitetin e tij të pacenueshëm. Dialogu dhe komunikimi munden të arrihen realisht vetëm kur vetëinterpretimi (atointerpretimi) dhe interpretimi i huaj (heterointerpretimi) janë përfshirë ose përshkuar në dashuri. Prandaj të interpretosh fenë islami si i krishterë, ose si islam fenë e krishterë nuk është lehtë, sepse ka rrezik gjithmonë të dalë një tjetër shtjellim a shpjegim, përkatësisht një koncept i huaj, që nuk përputhet me atë, të zëmë, që një islam e ka për vetveten. Një islam që nuk e kremton Meshën si mund ta kuptojë misterin e këtij kremtimi. Një i krishterë që nuk njeh pesë vaktet, lutjen pesëherëshe në ditë, si mund të kuptojë gjallërinë dhe dimamizmin që ka kjo lutje në besimin islam.
Bibla ka vargje të shumta shprehjesh dhe urimesh për Krijesën, duke e lartësuar atë pa masë, ndërsa pikërisht në fillimin bën të ditur që Zoti krijoi njeriun në shëmbëlltyrën e vet (Zanafilla). Edhe në traditën islame flitet për njohjen e Hyjit përmes krijesës. Në Suren II lexojmë rreth krijesës dhe njohjes së Hyjit: “Kahdo që të kthehemi, atje është anë e Hyjit”. Mistikët islamë, sidomos ata të sufuzmit, kanë vëzhguar dhe hetuar po ashtu pranishmërinë e fytyrës së Hyjit në gjurmët e krijesës. A. S. Kiriani thoshte: “Bukurinë Tënde e sodisim në krijesat, si në një pasqyrë të mahnitshme”. Edhe Judaizmi, edhe islami, edhe krishterimi, e sodisin njeriun porsi krijesën ndaj të cilës duhet të kemi nderim, sepse vetë urdhëri i pestë Mos vrit, në rrasëzën e Moisiut, i dhënë nga Zoti, bën të ditur se sa shumë Hyji e ka për zemër njeriun, ndërsa mençuria teologjike sufiste ka vërejtur në krijesën të quajtur njeri Bukurinë e Krijuesit, hijeshinë e Perëndisë e ka parë në vëllaun e motrën njeri.
Kurani fillon me shkronjen B: bismil – lahi al Rrahmani al Rrahim. Bibla fillon po ashtu me shkronjen B: Bereshit. Që të dyja fjalët tregojnë fillimin. Që të dyja këto besime kanë zanafillën te Hyj krijues. Por cka na dallon, të themi kalimthi dhe pa hyrë në shpekullime teologjike as të krishterë, as slame, as judaike sepse ato na çojnë në përplasje. Islami para së gjithash është pranim, akceptim i Kuranit dhe jo ndjekje, shëmbëllim i Muhametit. Krishterimi përkundrazi, është para së gjithash shëmbëllim i Krishtit, Birit të Hyjit. Të krishteret thonë: Fjala u bë njeri në Jezu Krishtin dhe erdhi të banojë ndër ne dhe tanimë është i pranishëm në Eukaristi, në kremtimin liturgjik të Meshës. Fjala e mishëruar është për të krishterin fjalë e pandërmjetme e Hyjit, ndërsa Bibla fjalë e ndërmjetësuar. Përkundrazi, në Islam, Kurani, si libër, është fjala e pandërmjetësuar e Hyjit. Islamët e bazojnë besimin e vet në Kuran, ndërsa të krishterët në personin e Krishtit për të cilin flet Bibla.
Pa ndjekur rreshtin alfabetik të shkronjave, nga B: bismil – lahi al Rrahmani al Rrahim dhe Bereshit, kthehemi në shkronjën A, me të cilën fillon fjala më e shenjtë islame: Allah, dhe emërtimi më i përditshëm për Hyjin në gjuhën hebraike: Adonai, që kanë kuptimin: Zot, Hyj, Perëndi. Këtu shtojmë dhe fjalën tonë shqipe, Atë, Ati ynë, me të cilën përditë i krishteri shqiptarë, e thërret Zotin. Në shkronjën A bashkohemi më së miri nën krahët e Krijuesit dhe njohim së bashku një Zot të vetëm, një Atë, një Krijues. Islamët, të krishterët dhe judenjtë veçanërishti i bashkon përsëri një emër tjetër që fillon me A. Nëse a-së ia shtojmë një H, do të fitojmë AH, një britmë që del me shpirt për të shprehur një ndjenjë habie, pas ndonjë harrese, ose ndenjë gëzimi pas vetëdijesimit tonë. Prandaj, përmes A-së na lidh Abrahami (Ibrahimi), Ati ynë i fesë. Kjo nuk guxon të tretet në harresë dhe nga kjo e vërtetë e përbashkët dhe e pranueshme nga të gjitha palët duhet të përshkohemi gjithmonë me ndenjë gëzimi, duke ditur që dikur motit, tashmë kryehershëm, kishim dhe kemi një zanafillë.
Po çka i bashkon të krishterët shqiptarë dhe islamë? Ne përpiqemi qenësisht dhe jetësisht në shkronjën Gj: jami të një gjaku! Përpiqemi në shkronjën SH: jemi shqiptarë. Nga kjo nuk del që feja jonë është shqiptaria, në kuptimin se duhet të bëhemi ateistë që mos të kemi përqarje fetare, se feja po dashka të zhduket dhe populli ynë më pastaj të ketë rehati. Gjaku dhe kombi, shqiptaria në kuptimin e emrit të pakufijshëm, që bën të ditur tërësinë tonë si popull, përkundër dallimeve në botkuptime fetare na bashkon në rrënjët tona.
Në popullin tonë në veçanti, të krishterë dhe islamë, janë bashkë si besimtarë në dallime dhe si shqiptarë në njësi të damarëve të gjakut në sajë të tolerancës tradicionale. Shkronja T, na lish tanimë veçanërisht dhe përmes saj dallohemi nga shumë kombe e grupe etnike që njohin beteja dhe luftime, qoftë dhe sporadike për shkak të besimit. Toleranca do të thotë durim i tjetrit, por durim fetar mund të ketë një besimtar i rryer dhe i rexhur në fenë e vet në një Zot të vetëm nga i cili pret Amshimin dhe lutet për tjetrin që të arrijë po ashtu, ose një ateist për të cilin fetë, por edhe beotkuptimet e tjera nuk qojnë shumë peshë në të gjallët e tij. Toleranca fetare, më parë se durim i thjeshtë, është dhimbje shpirti, kullim i brendshëm gjaku për besimtarin e bindur në fenë që i përket, sepse bindja se feja ime është e verteta, dhe përtej saj nuk ka, të nxit edhe në mënyrëm më gjellimmirë dhe pozitive për t’u bërë misionar i fesë, për ta përhapur atë gjithandej botës, për t’i ndihmuar tjetrit vëlla, e tjetrës motër që të gjejë të vërtetën. Prandaj këtu shpesh, qoftë me qëllimin më të mirë, qoftë me lajthitje fillojnë radikalizmat dhe përbuzjet e tjerit, emërtimet se tjeri s’ka fe, se beson rrejshëm dhe kot, prandaj duhet ta shpëtoj, të ia ofroj fenë time “të vërtetë“ qoftë edhe me dhunë, dhe nëse nuk e pranon ta vras, e ta shpëtoj që mos të besojë më tutje rrejshëm. Por toleranca jonë shqiptare nënkupton diçka ndryshe, islami shqiptar dhe krishterimi do të duhej më parë të mendonin: konvertimet e ndërsjella janë të lejueshme, ato mund të ndodhin, le të ndoshin! për hir të vetë dinjitetit të përsonit në zgjedhje të besimit, për hir të paqes në kombin që i përksim. Jo rrallë, Kisha katolike ndër shqiptarë u ka bërë ballë akuzave të qarqeve të ndryshme të cilat për t’i aneksuar trojet tona kanë paraqitur Shqipërinë dhe shqiptarët si të rrezikshëm për shkak të fesë islame. Lufta e fundit është dëshmia më e fresket dhe përkrahja jetike që Kisha jonë i ka bërë besimit islamë ndër shqiptarë.
Tani, që mos të lëndonim besimtarët në përgjithësi, mund të shtronim pyetjen se çka na bashkon si besimtarë? Kush është besimtari. Kjo fjalë do të duhej të ishte sinomim për fjalët: i mirë, i drejtë, i mëshirshëm, i butë, i urtë, dorëdhënës, por edhe atdhetar, e të tjera. Sot fjala besimtar është shndërruar në fjalët: i rrezikshëm, i zorshëm, i pakuptimtë, rrënues, shkatërrues. Ateistët, filozofët dhe mendimtarët e tjerë shqiptarë i bashkon unersalizmi botëror, humanizmi, pikëpamjet politike dhe shoqërore, disa sish dikur dhe ndoshta dhe tani pjesërisht, mund t’i ketë bashkuar iternacionalja komuniste, besimi në njeriun që doli eskstrem kundër njeriut. Po besimtarët islamë dhe të krishterë në çka bashkohen dhe ku gjejnë pikësynimin? Ata pikësëpari dhe gjithmonë duhet t’i bashkojë besimi. Synimi i besimtarit islamë është xheneti, parajsa, po ashtu edhe për të krishterin. Besimtarët gjenden së bashku qoftë edhe me dallime, në ushtrimin e lutjes: lutja kanonike e besimtarit islamë është qëndrimi para Hyjit dhe shtrirja para tij. Të krishterët po ashtu gjunjëzohen, ngriten dhe përkulen në kremtimin e Meshës.
Besimtari islam dhe i krishterë takohen në besimin e tyre në qenësinë e të dyja besimeve: që është besimi në një Zot, pastaj në engjëj, në nderimin ndaj Mejremës (Marisë) dhe në veçanti në respektin ndaj Isait (Jezusit). Kurani e nderon dhe lartëson Jezusin duke i dhënë tituj dhe ngjitur emra të shumtë. Studiues të shumtë bëjnë të ditur se, emri në orient nuk është tingull dhe tym, por koncentrati dhe identiteti i emërbartësit. Isai në Kuran: përmendet rreth 25 herë, dhe ndër këto përmendjeje 16 herë si “I Biri i Marisë” (?s? ibn Maryam). Jezusi në Kuran është “Fjala e Hyjit” (kalima minAll?h), “Shpirt nga Hyji” (r?h min Allâh). Jezusi është njeri “i ndershëm”(s?lih) dhe “i bekuar”(mub?rak), i zgjedhur nga Perëndia si “profet”(nab?) dhe “I dërguari”(ras?l), i cili me vete sjell një shpallje. Ai është besimtar shembull dhe shëmbullor (mathal) dhe “shërbëtor i Perëndisë” (abdAll?h). Në Medinë, Jezusi do të emërohet me emrin e vërtetë, me emrin e vet (personal): Jezusi Krisht (Jezu Krishti ose Jezus Krishti). Përfundimisht në suret mediniane, në suret që kanë prejardhjen nga Medina, Kurani e quan Jezusin “Mesia”(al-mas?h). Jezusi në Kuran (në suret: 3,45; 4,157.171; 5,17.72.75; 9.31) tetë herë quhet: “Mesia Jezus, Biri i Marisë” (al-mas?h ?s? ibn Marya). Për Jezusin flet dhe një literaturë tjetër e bollshme letrare dhe mistike islame, nga del që, Jezusi, veçanërisht lezetshëm, përmendet si biri i Marisë. Këto përshkrime janë në të vërtetë të bukura, poetike dhe vargje mistike. Një ndër to thotë: Tha Jezusi biri i Marisë: Lum ai që gjuhën e vet e vë në peshtaf, i mjafton shtëpia e vet dhe vajton mëkatet e veta (Ibn Al-Mubârak, † 797, në Kitab al-zubd, 40-1, n. 124).
Vetë Maria zë një vend të veçantë në Kuran dhe është në përgjithësi i vetmi personazh femër që, duke u përmendur, gëzon nder në Kuran.
Pra, sa shumë na bashkon ne besimtarëve Bibla dhe Kurani: Na mbetet të respektojmë e të nderojmë edhe shpjegimet teologjike, por mbi gjithçka kemi nevojë ta shtojmë besimin tonë në Zotin, ta rrisim me dashurinë tonë dinjitetin dhe madhështinë që ka Njeriu si krijesë e Hyjit, t’i mësojmë të gjithë të tjerët, të gjithë shqiptarë, ta besojnë emnrin e Hyjit dhe vetëm atij tij përkulen.
Banorët janë duke shijuar diellin e kësaj të shtune në pishinë dhe bisedojnë për tema të ndryshme. Njëra nga temat që i rikthehen herë pas herë është tradhtia në çift. Mikela mendon se dikush që tradhton nuk e mendon gjatë, sepse ne na tërheq ajo që është e ndaluar. Arditi thotë se është shumë e vërtetë se ,si mashkulli si femra kur e kanë diçka nuk ia dinë rëndësinë.
