N? vitin 1965 Italia nderoi 700-vjetorin e Dante Alighierit, ku mor?n pjes? edhe disa personalitete t? kultur?s shqiptare q? jetonin n? Itali. N? at? mes u shquan Ernest Koliqi, Martin Camaj, Karl Gurakuqi dhe Nos Qirjaku. Adhurimi i shqiptar?ve p?r Danten ?sht? i kahersh?m.Veprimtatria letrare e k?tij gjeniali italian t? letrave u p?rkthye edhe n? gjuh?n shqipe por me vones?. Nj? nd?r hapat m? t? guximsh?m p?r shqip?rimin e Komedis? Hyjnore kishte nd?rmarr? Kola i Sokol Bacit t? Grud?s n? fillim t? vitit 1900.

Ernest Koliqi dhe Karl Gurakuqi n? sh?nimet e tyre botuar n? revist?n “Shejzat” viti 1965 botuan dy sh?nime t? shkurtra p?r veprimtarin? kulturore dhe origjin?n familjare t? Kol? Sokol Bacit. Citojm? tekstualisht sh?nimin e Profesor Karl Gurakuqit:

”Nj? pjes? e K?ng?s V t? “Ferrit” t? Dante-s, p?rkthyer shqip nga Sokol Baci (Shejzat,Vjeti IX i botimit (1965) faqe 327-329).Kjo prov? p?rkthimit sh?non Redaksija e Revist?s-gjindet n? “La Nazione Albaneze (Vjeti IV,Nr. VI,31 mars 1900) t’Anselmo Lorecchios-s. N?nshkruhet Sokol Bazi q? nuk asht tjet?rkush veç Kola i Sokol Bacit, vojvode i Grud?s kah fillimi i k?tij qindvjeti. Sokol Baci ishte adjutant i Knjaz Nikoll?s t? Malit t? Zi. Kola i biri, kreu studimet universitare n? Rom? .

P?rkthim i bam? prej tij n? vjersha nj?mb?dhet-rrokshe,na tregon kjartas se ky n? rinin? e vet asht marr? me gjuh?n shqipe dhe me let?rsin? e saj. N? k?t? hartim mund t? vrehet shkalla e nalt? e n? t? cil?n kishte m?rrijt? para 70 vjet?ve zhvillimi i shqipes letrare. Asht? e v?rtet? se ka disa t? meta: p?rdorim fjal?sh turqishte, kumbim rimash shum? t? r?ndomta,por lipset marr? para sysh se ky aso kohe ishte fillimi i p?rpjekjevet letrare.

P?r t? pas? nji mendim t? gjuh?s s? Shkodr?s 70 vjet p?rpara, po japim k?tu sh?nimin me t? cilin Kola i Sokol Bacit e p?rciell p?rkthimin e vet: “Dantja ishte me Virgilin n? rreth t’dyt? t’Ferrit ku gjinden t’flligjtit, t? cil?t jan? pra hjedh? e mundue prej nji er?s t’rrebt? fort. K?tu pa dy vet q? shkojshin bashk?: Françesk?n prej Rimini-t e Palok?n e Malatesta: i thirri e Françeska i kalxoi t? dhembsh?m historien e vet”.

M? posht? po sjellim pjes? t? Kanges t? V-t? “Ferrit” t? Dante,s p?rkthyer nga Kola i Sokol Bacit.

“ KALZIM

Njeri i kandsh?me e i but?’,qi gjall? hala
Erdhe me gjet’n’k?t burg me t’kqija plot
Ne,qi tok?n me gjak nji dit’kem la,

Me na pas’n?pak n’hir i Madhi Zot
Kishim m’e lut’ p?r ty,si p?r pagj’tande
Mbasi p?r t? zez?n t’on’ka po derdh lot.

Mbi çka me ndie me gol’ty fort po t’kande
Na po ndigjojm?,po flasim si qef ke
Tash qi sikur po dan era po pran?.

Gjindet qyteti i em n’t’cilin kam le
N’breg t’detit shi n’njat vend ku Pohi shgrehet
Me lumet tjer’qi i mbledh dhe n?p?r dhe.

Dashnija qi me ‘i her’zemr?s i qepet
E kapi k?t p?r bukurin trupin t’i
Qi bora,me ç’mndyr’gjaku hala m’zehet

Kush ? dasht’p?r pa dasht’nuk ka p?shtim
E vet’pra me te zuna’i kaq miksi
Qi,po shef as tash s’mund t’m’ qes’n’harrim.

M’nji soj deket na coi n? kjo dashtni,
E e pret Kaina at? qi na mbaroi,
Gjithk?to fjal’prej tyne kjen? ndi.

Prej bised’s t’ktyne shpirtne ndrrova bo;
Fort u trishtova, e meç me krye n?r kam’
Sa m’pyeti Bajtagjija(2) se ç’mendoi.

Un? p?rgjegja me nji t’madhe shame:
Oh sa mendime t’ambla i çuen kta t? shkret,
Oh sa dishir,n’k?t t’zi mbarim,oh ç’nam!

Mandej prej tyne u solla e fola vet’
E fillova: Françeska e zeza jote
Ma d?rpton zemr?n an’ p?r an’si zhgjet’.

K?t? pjes? t? “kang?s se V-t? “Ferrit” t? Dantes e kishte p?rkthyer shqip Kola i Sokol Bacit n? fillim t? vitit 1900. I n?nshkruari (Redaksia) siç duket ?sht? Ernest Koliqi i cili b?n koment n? lidhje me p?rkthimin e Kol? Sokolit. Ai thot?: “Kjo cop? e Komedis? Hyjnore”, sjell? n? gjuh?n ton?,dallohet p?r nji zot?si t? rall? n? t? hartuemit e vargut njimbdhet?rrok?sh e p?r nji njom?si shprehjesh idiomatike q? i ep p?rkthimit nji shije t? thjesht? shqipe. Tue mendue koh?n kur u botua kjo cop?, nonse me disa te meta, na çudit? p?r shkatht?sin? shpreh?se t? saj”

P?r ata q? kan? lindur n? Mal?si t? Madhe p?rkthimi shqip i Dantes nga Kola i Sokol Bacit ?sht? i shk?lqyesh?m. Pak a shum? k?shtu flitet e k?ndohet n? ato treva.Profesor Shaban Demiraj gjat? nj? vizit? n? New York n? vitin 1996 tha se gjuha shqipe n? Mal?si t? Madhe flitet mbase m? mir? se n? asnj? krahin? tjet?r shqiptare. Ernest Koliqi dhe Karl Gurakuqi n? sh?nimin e tyre thon? se Kola i Sokol Bacit kishte p?rdorur fjal? turqisht n? at? p?rkthim. N? vargjet e sh?nuara me sip?r kemi v?n? re vet?m dy fjal? turqisht dhe n?se merret parasysh koha kur ai filloi p?rkthimin shqip t? Dantes, dy fjal? turqisht nuk jan? shum?.

Nj? p?rkthim si ky tregon dashurin? e autorit p?r gjuh?n dhe kultur?n shqiptare. Nuk e kuptojm? pse ?sht? botuar emri i Sokol Bacit si p?rkthyes i Dantes n? revist?n “La Nazione Albanese” t? Anselmo Lorecchios, e jo emri i p?rkthyesit t? v?rtet? q? ?sht? Kola i biri i Sokol Bacit. Mos vall? ka qen? ndonj? gabim teknik ose diçka tjet?r. B?het pyetja pse nuk jan? b?r? m? shum? studime p?r Kol?n e Sokol Bacit i cili ka qen? shum? aktiv n? Kryengritjen e Mal?sis? t? vitit 1911 p?r pavar?sin? e Shqip?ris?,bile ai kishte detyr? me r?nd?si n? Komitetin e Podgoric?s.

N? vendlindjen time disa shqiptar? t? ditur tregonin shum? p?r Kol?n e Sokol Bacit. Ai gjithmon? p?rmendej p?r q?ndrimet e tij patriotike. Bashk?punimi i tij me arb?resh?t e Italis? dhe botimet n? ato revista tregojn? se Kol? Sokoli ishte patriot. Veprimtaria e tij kulturore e atdhetare meriton studime dhe hulumtime serioze.
(Autori Gjek? Gjonlekaj është ish-gazetar i “Zërit të Amerikës”, aktualisht botues e biznesmen në New York)

Këto gropa të thella të mbushura me ujë që i shohim në foto janë kthyer në një rrezik shumë të madh, jo vetëm për pasurinë arkeologjike në Forumin Romak të Butrintit, por edhe për fëmijët. Anëtarët e Forumit për Mbrojtjen e Monumenteve të Kulturës Auron Tare dhe Lorenc Bejko kanë reaguar dje për pamjet shqetësuese të gërmimeve të lëna në mëshirën e fatit në njërën prej qendrave më të famshme arkeologjike që prej vitesh ruhen nën siglën e Pasurisë Botërore të UNESKOS.

Auron Tare ngre shqetësimin për faktin se prej disa vitesh arkeologët që vijnë në Shqipëri “pasi përfundojnë punën e tyre largohen duke lënë monumentet e zbuluara në mëshirën e fatit pa asnjë plan të qartë konservues apo edhe restaurues”. Po ashtu edhe arkeologu Lorenc Bejko konstaton shkeljen e rregullave gjatë administrimin të gërmimeve arkeologjike, ku “dherat e gërmimeve janë lënë në mes të Butrintit”, shkruan gazeta Shqiptarja.

AURON TARE

Monumentet e zbuluara janë lënë në mëshirën e fatit

Pamjet në këto foto janë nga gërmimet arkeologjike në Forumin Romak të Butrintit që zhvillohen prej disa vjetësh nga një ekip shume i vogël arkeologësh të huaj. Edhe pse një ekip shumë modest ata kanë pasur privilegjin që të gërmojnë në një prej qendrave më të famshme shqiptare tashmë prej vitesh nën siglën e Pasurisë Botërore të UNESCO-s.

Por siç duket edhe nga këto foto gërmimet në fjalë nuk kanë asnjë standard të kërkuar, jo vetëm në qendra me status të tillë, por edhe në qendra më pak të rëndësishme. Ka disa vite që arkeologët pasi përfundojnë punën e tyre largohen duke lënë monumentet e zbuluara në mëshirën e fatit pa asnjë plan të qartë konservues apo edhe restaurues.

Kjo praktike jo profesionale në kërkimet standarde ndërkombëtare është kritikuar madje shumë dimrin e kaluar nga ekipi që po shkruan planin e menaxhimit të kësaj qendre. E megjithatë asgjë nuk është bërë edhe pas këtyre kritikave që i janë prezantuar Ministrisë së Kulturës si pjesë e planit të menaxhimit.

Konservimi i monumenteve të zbuluara është një prej masave me normale në të gjitha kërkimet arkeologjike standarde duke bërë që këto monumente mjaft të brishta të kenë mundësi shpëtimi pas një ndërhyrjeje restauruese të planifikuar. Por duket se arkeologu David Hernandes i universitetit të Cincinatit dhe kolegu i tij shqiptar nuk janë të këtij mendimi duke lënë kuadratet e hapura tash e disa vjet.

Këto gropa të thella të mbushura me ujë janë një rrezik shumë i madh, jo vetëm për jetëgjatësinë e monumentit por edhe për vizitorët. Duke qenë se këto gërmime kryen shumë pranë zonës së vizituar nga turistët e shumtë ato janë një rrezik potencial sidomos për fëmijët e vegjël të cilët mund të rrezikojnë edhe jetën duke rënë në këto gropa të thella.

Arkeologu amerikan e di mirë se në shtëpinë e tij ka standarde në gërmime arkeologjike, të cilat jam shumë i bindur se ai i zbaton me përpikmëri. Përse nuk tregon të një njëjtin respekt edhe në Butrint kjo mbetet për t’u parë. Por nëse nuk mundet atëherë duhet të gjejë ndonjë vend tjetër për të bërë eksperimentet e tij arkeologjike pasi Butrinti duhet të jetë vendi ku standardet e kërkimeve shkencore respektohen si në të gjithë botën e qytetëruar.

LORENC BEJKO

Shkelen rregullat për administrimin e gërmimeve arkeologjike

Fotot dukeshin shqetësuese, megjithëse vetëm ai që e ka parë situatën në vend mund të gjykojë në mënyrë korrekte. Ka disa rregulla te qarta për administrimin e gërmimeve arkeologjike në një park të rëndësishëm si Butrinti. Ato duhet të sigurohen nga dëmtimi (erozioni) gjatë vitit deri në gërmimet e reja; duhet të krijojnë një mjedis të sigurt për vizitorët; dhe mbi të gjitha duhet të merren masa për konservimin e mbetjeve të gërmuara.

Duket se këto foto tregojnë mungesë të një qasjeje të tillë. Ndoshta Parku arkeologjik dhe autorët e gërmimit mund ta sqarojnë më mirë këtë situate dhe planet e tyre për trajtimin e sitit arkeologjik pas gërmimit. Aq më tepër që kemi të bëjmë me një qendër të trashëgimisë botërore dhe që duhet të vendosë standardet më të larta të praktikës arkeologjike në vend.

Specialistë të ICOMOS-it e kanë shprehur shpesh këtë shqetësim në Butrint. Dikush duhet të shpjegojë pse janë lënë dherat e gërmimeve në mes të Butrintit. Nëse është kështu, kjo përbën një transformim të peizazhit historik që nuk është e pranueshme.