Femrat vendosnin të qëndronin beqare gjithë jetën, që në moshë të re, duke pranuar të “bëheshin” meshkuj për të zëvendësuar babain a vëllain e vdekur, ose për ti shpëtuar një martese të padëshiruar. Tashmë të kthyera në burra, gëzonin të gjitha të drejtat, privilegjet e detyrat e seksit tjetër. Visheshin si meshkuj, mbanin armë, pinin cigare e raki, qëndronin në odën e pritjes, merrnin pjesë në kuvende burrash, madje merrnin edhe vendime më rëndësi, si të barabarta mes sojit, ndërkaq, me femrat e familjes e më gjerë, krijonin distancë, a thua se vërtet qenë shndërruar kaq shpejt në meshkuj.
Këto janë burrneshat ose ‘virgjneshat’ e malësisë së veriut. “Fenomeni” a “dukuria”, paçka termit që përdoret është shfaqur herët, që prej kohës kur jeta në veri rregullohej prej “kushtetutës” së Lek Dukagjinit. Asokohe, burri qe jo vetëm shtylla e shtëpisë, por dhe i zoti i shtëpisë, ndaj një shtëpi pa burrë qe “shpi e mjerë, e vorfën, e dalun fare”. Kur burri nuk ishte, duhej krijuar një i tillë…
Ende sot, në veriun e Shqipërisë jetojnë disa gra si burra. Shpesh, është e vështirë të kuptosh se përballë ke një burrneshë. Mbas betimit për kthyer në mashkull, e me kalimin e viteve, trupi, fytyra e sjellja e tyre nuk kanë më asgjë të përbashkët me femrën. “Ato marrin një pamje tmerrësisht burrërore, jo vetëm sesi vishen, por edhe në lëvizjet e trupit”, shënon albanologia që prezantojmë më poshtë.
Interesimi për burrneshat shqiptare, i ka kaluar kufijtë e vendit. Më së shumti, janë të huajt ata që sot interesohen për to.
“Gratë që u bënë burra” titullohet libri i albanologes Antonia Young. Ai vjen në shqip nga “Scanderbeg books” dhe promovohet nesër paradite tek “Noel” përballë kinema “Millenium”. Ajo paraqet të dokumentuar, me emra e foto, ‘virgjneshat’ e fundme.
Kur ajo e pat nisur hulumtimin, shumë njerëz, jo nga veriu i Shqipërisë, nuk kishin dëgjuar kurrë për traditën e ‘virgjneshave’, ndërsa ata që kishin dëgjuar, mendonin se tashmë ky fenomen nuk ekzistonte më, të tjerë e mohonin me forcë mundësinë e ekzistencës së këtij fenomeni. Në fakt, ka ende sot njerëz që kur iu flet për këtë fenomen, mbeten të habitur, nuk e kanë dëgjuar më herët, nuk e besojnë dhe me sy të shqyer, pyesin për detajet dhe pse-të. Ka të tjerë, sidomos të huaj që shpesh shtrojnë pyetjen: Mos vallë këto femra kanë prirje homoseksuale? Për të kuptuar pse këto femra kanë zgjedhur të jetojnë kështu, duhet gërmuar më thellë, shumë më thellë se sipërfaqja që thotë shumë pak. Ndërsa dikush habitet, e dikush i quan anormale, ato mbeten të ngërthyera nga zgjedhjet e tyre, e në fund të jetës, ndihen mbase në paqe me dukjen e vet.
Interesi
Antonia Young ka pasur gjithnjë interes për ti njohur nga afër burrneshat shqiptare, interes i lindur prej leximit të Edit Durham. Një konferencë e mbajtur në Universitetin e Bradfordit në 1987 me temë ‘Gratë udhëtare në Ballkan’ e bëri të hamendësonte nëse ende ekzistonin ‘virgjneshat’. “Herën e parë që vizitova veriun e Shqipërisë më 1989, bëra kërkime lidhur me këtë çështje. Udhëtarët perëndimorë që vizitonin Shqipërinë në atë kohë, lejoheshin të udhëtonin vetëm nën një mbikëqyrje të rreptë, por ama për këto grupe ata kujdeseshin shumë dhe ishin mjaft të përgatitur, duke ndjekur itinerare të veçanta. Këto grupe e kishin të ndaluar të flisnin me ndonjë tjetër përveç drejtuesit të tyre ose me përfaqësuesit e shtetit. Të huajt ishin informuar për mrekullitë e kohës së komunizmit: Analfabetizmi i para Luftës Çlirimtare (kështu njihet Lufta e Dytë Botërore në Shqipëri), ishte ulur nga 85 në 5 për qind (te femrat ishte edhe më i madh), askush nuk fitonte dyfishin e asaj që fitonte një tjetër, nuk kishte taksa, nuk kishte krime, nuk kishte papunësi dhe qiratë ishin më pak se 10 për qind e gjithë të ardhurave. Gjithashtu, plani pesëvjeçar i vitit 1970, kishte përmbyllur elektrifikimin e të gjitha fshatrave”, shkruan Young në parathënien e librit të saj “Gratë që u bënë burra”.
Vetëm pak vite më vonë ajo do e merrte vesh çmimin e plotë të ‘progresit’ në Shqipëri. Ajo kujton se në dobi të këtij progresi, përveç tmerrit që njihet gjerësisht edhe sot, shumë libra u dogjën, shumë të tjerë u ndaluan. “Nuk kishte një planimetri qyteti ose harta rrugësh të sakta, i tillë ishte edhe shqetësimi i regjimit strikt stalinist, t’i mbante njerëzit e thjeshtë në padituri, ndërsa preokupohej për diçka që s’kishte aspak vlerë për përditshmëritë e tyre”,-shënon autorja. Porse interesi i saj qëndronte atje mes malesh të larta, tek gratë që u bënë burra. “Pak më vonë, u befasuam kur mësuam se fenomeni i ‘virgjneshave’ vazhdonte të ekzistonte, ku shumica e këtyre burrneshave, jetonte në veri dhe shumë më pak në jug, madje u tronditëm kur morëm vesh se ky fenomen vetëm 150 km larg nga kryeqyteti i Shqipërisë, ishte krejt i padëgjuar. Kjo shpjegonte, nga njëra anë, një shpërfillje ndaj qytetërimit, që i nxiste shqiptarët të pranonin mbijetesën e zakoneve, dokeve, nga anën tjetër, se fenomeni jetonte pa u shfaqur fare dhe se kjo pjesë e Evropës po i nënshtrohej një ndryshimi të thellë dhe të shpejtë, që dukej se me shumë gjasa do t’i transformonte të dyja, kontekstin dhe ekzistencën e qartë të këtij fenomeni që përshkruhet në këtë studim”,- shprehet Young.
Studimi
Qëllimi i këtij libri është ta memorizojë fenomenin unik të ‘burrneshave’ shqiptare, të këtyre njerëzve të ndershëm që mbijetojnë më së shumti në zona të shkreta të Shqipërisë Veriore, mu në brendësi të kontekstit kulturor dhe të vetë shoqërisë shqiptare. “Në vijim të studimit, do të përpiqem të sjell shkurtimisht disa përshkrime të këtyre grave (që prej vitit 1989) e të krahasoj disa shpjegime antropologjike e etnografike, me një analizë për to dhe gjendjen e tyre. Shpjegimi i disa kushteve historike, unike për Shqipërinë, do të na ndihmojë për të dhënë evoluimin në këto kushte të fenomenit dhe se si ka mbetur ende pjesë e kësaj shoqërie. Së fundmi, duke i shtuar faktet e reja nga lëmi i studimit tim të pavarur dhe nga intervistat e hollësishme të disave prej tyre në Shqipërinë e Veriut gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, gjykoj se mënyra e të veshurit bën ndarjen e gjinive në një shoqëri thellësisht patriarkale”, sqaron Antonia Young.
Ajo veçon se veshjet luajnë një rol të rëndësishëm në formimin shoqëror mes gjinive, të dallueshme në ngjarjet e rëndësishme të jetës, si martesa apo ndryshimi i banimit, por shënojnë edhe kufijtë mes gjinive në familje. Sipas saj, zgjedhja e veshjes pasqyron natyrën e një sistemi të veçantë social-ekonomik në Malësinë e Shqipërisë apo në disa zona të tjera të Ballkanit, por edhe këtë tipar të veçantë se, në kushtet e vështira mjedisore, shpesh veshja dhe nderi lidhen drejtpërdrejt me nevojat ekonomike. “Faktori ekonomik është shumë i rëndësishëm në këtë shoqëri patriarkale që, mes detyrave të grave, të jetë edhe marrja e rolit të burrave për drejtimin e familjes në rastet kur këta mungojnë. Këto gra, sikurse burrat, janë të gatshme të marrin armët nëse i thërret nevoja, me qëllim ruajtjen e nderit të familjes nga gjakmarrja”, -nënvizon Young.
Me të drejtë, albanologia, shprehet se veshja e gruas shqiptare, ndryshe nga ajo e ‘burrneshave’, veçanërisht në zonat rurale, cakton kufijtë jo vetëm gjinorë, por dhe statusin e tyre, dhe shpjegon veçmas pozitën gjinore. Me ndryshimin e veshjes, fillon të ndihet një presion i tmerrshëm, që ka lidhje tradicionalisht me rolin gjinor, e parapërcaktuar nga kjo kulturë. Ende identiteti gjinor lidhet jo domosdoshmërisht me preferencat seksuale (për çka në ato zona kur ‘virgjneshat’ jetojnë nuk flitet hapur dhe pa siklet), përkundrazi është shumë më e thellë.
Për Young, marrja e rolit mashkullor nga femrat, në të tilla kushte specifike për vendin e tyre, që shpesh ndërmerret vullnetarisht prej tyre, jo vetëm që është e mirëpritur dhe tejet e lavdërueshme, por është edhe një zgjidhje për një jetë më të mirë. “Edhe pse në disa raste betimi shihet si një sakrificë, domethënia e vetë fjalës është krejt gjë tjetër në një shoqëri, ku, të sjellurit ndryshe nga ç’je në të mirë të shoqërisë, konsiderohet një veprim pozitiv, ndaj, nëse ka ndonjë sakrifikim në rastin kur femra kthehet në burrë, kjo gjë në vetvete ia rrit nderimin ndaj vetes”, nënvizon ajo.
Kërkimet
Pasi kishte lexuar për ‘burrneshat’ e fillimit të shekullit XX, albanologia Young, vendosi me padurim të zbulonte nëse fenomeni vazhdonte të jetonte dhe dëgjoi se madje njëra prej tyre ende jetonte në veri të Shqipërisë. “Gjatë 1990-ës u ktheva shpesh në Shqipëri dhe zura miq shumë të mirë atje. Një kohë të gjatë ndenja në familjen Naraçi në Shkodër, ata jo vetëm që më ofruan mikpritjen tradicionale, por u përpoqën shumë të më ndihmonin në zgjidhjen e çështjes sime. Falë Marita Naraçit, një mësueseje nga Shkodra, munda të mbledh shumë të dhëna nëpër fshatrat e veriut të Shqipërisë dhe e çova deri në fund studimin tim. Familja Naraçi (si dhe plot të tjera) ishte e internuar me punë të detyruar kohës së komunizmit nëpër fshatra, shumë larg shtëpisë së tyre, si ndëshkim ndaj akuzës se vinin nga një familje borgjeze dhe me edukim katolik”,-tregon ajo, duke hedhur dritë mbi fillimet e kërkimeve të veta.
Në vitin 1993 pati mundësinë të takonte për herë të parë një ‘virgjneshë’. U nis vetëm nga Shkodra dhe gjatë udhëtimit ndërroi disa kamionë, në pjesën e prapme fare të hapur të të cilëve mbanin deri në 60 pasagjerë më këmbë. Edhe pse nga Shkodra ishin vetëm 50 milje, udhëtimi i saj zgjati për më shumë se gjysmë dite. “Disa milje nëpër një rrugë makinash të shtruar me gurë përmes një lugine në perëndim të Thethit, i bëra më këmbë, edhe pse ishte një ditë korriku dhe dielli përvëlonte. Ca fëmijë kureshtarë u mblodhën rreth meje; aty pranë ca kullosnin dhitë me zilet që u tringëllinin, të tjera zile kumbonin nëpër shpatet e malit. Kaluam nëpër një urë të vjetër druri mbi një përrua (një shtrat i tharë lumi), duke shmangur vrimat e krijuara nga kalbja e drurit dhe menjëherë hymë në një fshat fare të vogël. Duke kërkuar Pashkën, më drejtuan në një dhomë të vogël përplot me njerëz, ku Pashka po bënte e gëzuar rolin social të burrit në një pritje dasme. E veshur me këmishë dhe pantallona elegante burrash, ajo rrinte ulur e qeshur, në dorë mbante një gotë me verë dhe mbi vesh kishte vendosur një cigare. Më përshëndeti përzemërsisht duke hapur një vend ku të mund të ulesha pranë saj dhe kërkoi të më sillnin edhe mua një pjatë me ushqim”,- përshkruan ajo.
Albanologia, nuk harron të theksojë se të dhënat e hershme tregojnë se për të shpëtuar nderin e të gjithë të përfshirëve, ndryshimi i gjinisë ka qenë zgjidhja e vetme e pranueshme që të mos martoheshin me burrin me të cilin qenë fejuar dikur. “Lidhur me nderin, refuzimi i vajzës për t’u martuar me aksh djalë, është një shkak i fortë (edhe sot) për t’i futur familjet në gjakmarrje. Por edhe një martesë e lidhur mes dy familjeve në gjak, mund të shihet si një pajtim gjaku. Mirëpo, nga shumë kontakte që pata, dola në përfundimin se arsyeja kryesore, është nevoja për një trashëgimtar dhe kryefamiljar, në rastet kur mashkulli i familjes nuk është i gatshëm për këtë status. Në këtë kuptim, këtu përfshihet edhe gatishmëria për të vepruar në rastin e një gjakmarrjeje”,- sqaron ajo kontekstin.
Dëshira e hershme
Antonia Yopung ka dashur të vijë në Shqipëri shumë herët, para se perdja komuniste të binte. Ja si i përshkruan ajo të parët e Shqipërisë nga kufiri matanë: “Në atë postën maqedonase pranë Liqenit të Ohrit në vitin 1958, nuk më besuan shumë kur me vështrimin kah Shqipëria, u thashë se isha britanike. Atë kohë vetëm pak turistë linin bregdetin e mrekullueshëm të Dalmacisë për të udhëtuar më në brendësi të gadishullit. Këtë udhëtim e ndërmerrte ndonjë familje ose grupe franceze dhe gjermane. Pamja ime, të udhëtuarit vetëm dhe përdorimi i disa shprehjeve në serbo-kroatisht, ndonjëherë shtynin të besoje se isha nga ndonjë prej republikave të Jugosllavisë, të thurura këto fakte krijonin një histori më të besueshme jete, që përfshinte fëmijërinë time në Shqipëri, arratisjen e mëvonshme në Jugosllavi me not nëpër liqen. Dikur, pas një endjeje me varkë në bregdetin jugor të Korfuzit, ia ngula sytë Shqipërisë. Jugosllavia kishte kohë që i kishte shkëputur lidhjet me Shqipërinë, qyshkur më 1948 Tito i hodhi poshtë kërkesat e Bashkimit Sovjetik dhe ideja se Shqipëria do të bëhej një prej shtatë republikave të Jugosllavisë, kishte marrë fund përgjithmonë”.