Roli i Perandorisë Osmane në Ballkan dhe në tokat shqiptare, ende nxit debate. Ndërkohë që krijimtaria e rilindësve është fokusuar në dëmet e otomanëve, intelektualët e sotëm kanë dasitë e veta sa i takon qasjes që duhet pasur ndaj perandorisë dhe rishikimit të teksteve për hir të saj
148 vjet më parë, një ditë fund marsi të vitit 1866, në familjen e Harito Çakos në Sheper, lindi djalë. I vetmi fëmijë i kësaj dere të madhe u pagëzua me emrin Andon, në Kishën e vjetër paleokristiane të Shën Gjergjit. Meqenëse i ati i tij kishte marrë rrugët e kurbetit, Andoni u rrit në shtëpinë e gjyshit nga nëna, Stefan Bulo, mori mësimet e para në shkollën e njohur gjysmë të mesme të Manastirit, në Nivan, për të kryer më tej studimet në një kolegj lazaristësh në Aleksandri dhe për t’i përfunduar në Universitetin e Gjenevës, ku doktoroi e mori diplomën e juristit, profesion që thuajse nuk e ushtroi kurrë. U vendos përfundimisht në Kajro të Misirit, në lagjen aristokratike “Heliopolis”, ku kaloi jetën derisa mbylli sytë. I larguar nga Sheperi në moshë të re, 17-vjeçare, ai mori me vete si pasuri shpirtërore kujtimet e fëminisë, mallin dhe imazhet e peizazhit të vendlindjes, vetitë morale të familjes e të njerëzve të Zagorisë, dhe mbi të gjitha, pasurinë më të madhe, gjuhën e mëmës.
Por duke qenë se shkollën nuk e bëri në gjuhën shqipe, dhe zotëronte vetëm gjuhën e folur të nënës, por jo gjuhën e shkruar të librave, e nisi veprimtarinë e tij letrare në frëngjisht. Me sa duket, gjurma e thellë që kish lënë në kujtesën e tij fëminia e kaluar në Sheper, bëri që veprën e parë t’ua kushtonte atyre mbresave, kur shkroi në frëngjisht novelën “Besa-besë”, që përfshin tregimet “Histori e një familjeje” dhe “Mysafirët e Çajupit”, hartuar më 1898, ose diçka më parë. Kur lexon sot këtë prozë, me personazhet si Zoti Stefan, që mishëron figurën e gjyshit, me evokimin e zakoneve dhe mendësisë të zagoritëve, me dashurinë me të cilën i përshkruan ata dhe me dhimbjen për tragjedinë që shkakton plaga e kurbetit, me mjedisin natyror e gjeografik ku nuk mungon as Çajupi, as Dhëmbeli, as Nemërçka dhe as Brodani (Prodani i sotëm, toponim në jugperëndim të Sheperit), as Topova dhe gryka e Selckës, na vjen i gjallë para syve koloriti i vendlindjes sonë të dashur dhe kujtimi i të parëve që kanë varret atje. Po me këtë prozë, me sa duket, morën udhë dhe motivet e para të veprave të ardhshme: tema e kurbetit, kritika ndaj zakoneve e mendësive patriarkale, anakronike, si dhe personazhe si Tana, Vangjeli, Gjinua i komedisë “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndër”, Mitrua i “Kurbetit” e të tjerë. Dy vjet e ca më pas, kur e kish lënë në sirtar të pabotuar këtë histori prekëse të bashkëfshatarëve të tij, por kish botuar artikullin “Duke kërkuar një alfabet” (1898, po në frëngjisht), më 1900, kishte ikur nga jeta Naimi. Djaloshi nga Sheperi do të shkruante elegjinë më të bukur për poetin kombëtar me titull “Naim Be Frashëri”.
Vdiq Naimi, po kush mbeti?
Si Naimi s’ka të tjerë.
I bindur se askush nuk mund ta zinte vendin e apostullit të kombit, ndaj të cilit ruajti tërë jetën një veneracion të veçantë, iu kushtua lëvrimit të vjershërisë shqipe dhe më 1902 botoi “Baba Tomorrin”, që befasoi botën letrare shqiptare dhe e bëri qibarin Faik Konica të shkruante me entuziazëm të papërmbajtur “Na leu një vjershëtor”. Prej asaj kohe, poeti nga Sheperi me emrin letrar Çajupi, mbeti një nga ikonat e poezisë shqipe. “Baba Tomorri” ishte vepra më e rëndësishme poetike e Rilindjes, pas veprave të Naimit, aq sa mund të thuhet se ai me këtë vepër jo vetëm mbushi atë zbrazëti që krijoi në jetën letrare vdekja e Naimit, por i çoi më përpara idetë e Rilindjes, duke i mbrujtur ato me një patos të ngritur luftarak, duke kapërcyer frymën panegjirike të poezisë së kohës, duke vënë gishtin në plagët sociale dhe duke sjellë në kulturën shqiptare, bashkë me Konicën, frymën kritike.
Poezia e Çajupit, me patosin e zjarrtë patriotik, u bë zëri i epokës, frymëzim i kryengritjeve antiosmane dhe kushtrim lufte për të rrokur armët dhe për të mbrojtur trojet tona nga synimet e shovinistëve fqinjë. Ai me veprën e tij do të mbetej poet i atdheut, kasnec i lirisë, mjeshtër i këngës patriotike dhe i poezisë lirike, themelues i komedisë shoqërore, mjeshtër i satirës dhe reformator i madh i letërsisë shqipe, duke i çelur asaj rrugën e realizimit.
Çajupi, si u tha, erdhi në letrat shqipe pas shkëlqimit të yllit poetik Naimit dhe në agimin e një kohe kur yje të tjerë do të lindnin në qiellin e letrave shqipe. Por ai nuk mbeti as në hijen e të parit, as si diçka e tejkaluar prej të dytëve. Çajupi rinovoi një traditë letrare dhe krijoi një traditë të re. Vepra e Çajupit nuk është thjesht një hallkë që lidh epokën letrare të Rilindjes me atë që erdhi pas saj, por një faktor i progresit artistik të letërsisë shqiptare në fazën e kapërcimit nga romantizmi në realizëm, nga patosi afirmativ kombëtar e patriotik, në patosin social, kritik. Ky ishte një hap i madh që e integronte letërsinë shqiptare në rrjedhat moderne të zhvillimit të saj. Me Çajupin nis të shfaqet në jetën tonë letrare tipi i poetit qytetar, që, pati kurajën, bashkë me Konicën e ndonjë tjetër ta vështronin të vërtetën në sy, sepse u kishte dalë dehja nga romantizmi nacional i Rilindjes, i cili, i marrë integralisht, pa një qëndrim kritik, nuk i përgjigjej situatës së re historike. Ky vështrim i kthjellët shpjegon edhe atë që quhet ‘afetarizëm i Çajupit’. Mendja e iluminuar e Çajupit është për lirinë e mendimit dhe të besimit, por kundër fanatizmit fetar. Ai nuk pranon besimin e verbër te dogmat dhe idolet; pena e tij volterjane satirizon bigotizmin fetar dhe klerikët sharlatanë. Çajupi di të dallojë qytetërimet që përcjell historia e feve nga roli negativ që lozin fetë dhe institucionet përkatëse kur instrumentalizohen nga politikat.
Shqiptarët e ndarë në disa fe, kishin nevojë për një ide që t’i bashkonte dhe kjo ishte ideja kombëtare, e përpunuar prej rilindësve mbi bazën e njësisë së kombit, që buronte prej njësisë së gjuhës, të traditës e të vazhdimësisë historike, e jo të fesë.
Rilindësit dhe Çajupi, një prej më të mëdhenjve të asaj epoke, morën përsipër dhe ia arritën, ta kthenin idenë kombëtare nga një ideologji të një grushti intelektualësh, në ideologji të një lëvizjeje të madhe, në ideologji të shqiptarëve, por Çajupit dhe disa krijuesve të tjerë të brezit të fundit të Rilindjes u ra barra të kultivonin te shqiptarët kulturën dhe frymën kritike dhe vetëkritike për vlerat por dhe për cenet e tyre morale dhe historike.
Kjo është arsyeja pse u prit në mënyra të ndryshme vepra e Çajupit, nga kritika e cila ose i thuri himne ose i lëshoi anatema. Jo vetëm dje, por edhe sot, ka kritikë a pseudokritikë, që anatemojnë Çajupin, se të vërtetat që thotë Çajupi janë të hidhura, siç qe e hidhur e vërteta se pushtimi osman e ktheu vendin e shoqërinë shqiptare, pas, në një kohë historike të kapërcyer prej saj.
Fshatarësia shqiptare që jetonte në bashkësi të lira fshatare ose malësore, ra nën zgjedhën e një shfrytëzimi të egër prej regjimit feudal ushtarak të timareve; ekspeditat e pushtuesit, siç e provojnë edhe dëshmitë e kronikanëve osmanë, lanë pas pirgje të vrarësh dhe gërmadha shkatërrimesh të monumenteve të qytetërimit vendas, Thënë me fjalët metaforike të Çajupit, ky pushtues u vuri zjarrin atyre arritjeve e rezultateve të zhvillimit historik e kulturor të viseve shqiptare, që në fund të shek. XIV dhe në fillim të shek. XV ecnin në një hap me zhvillimet evropiane dhe kishin filluar të ndienin erën e humanizmit, duke i dhënë dhe botës humaniste evropiane disa personalitete të shquara, shqiptare, si Leonik Tomeun, Gjon Gazullin, Mikel Marubin, Maksim Artiotin, Marin Barletin e të tjerë.
Vargjet e Çajupit “Shqipërinë e mori turku i vu zjarr” e shqetësojnë profesorin e Prishtinës, Milazim Krasniqi, jo se nuk i di këto fakte, por, e para se i merr të shkëputura nga konteksti historik, dhe e dyta se ai mendon që pushtimi osman ishte “shpëtimi”, për shqiptarët, se sipas tij, “në Perandorinë Osmane nuk janë diskriminuar kombësitë e tjera, dhe se Porta e Lartë nuk ka pasur program për shfarosjen e shqiptarëve”. Po atëherë lind pyetja: Pse u ndalohej shqiptarëve shkolla shqipe dhe mësimi i gjuhës së tyre?
T’i ndalosh gjuhën e vet një populli, nuk do të thotë as më shumë, as më pak, por ta vdesësh me eutanazi, pra ta dënosh me një vdekje “të ëmbël”, por të sigurt.
M. Krasniqi pretendon se në Perandorinë Osmane nuk janë diskriminuar kombësitë e tjera, as besimet e tjera, duke sjellë si argument madje njohjen e statusit të organizimit të elementit ortodoks përmes Patrikanës së Stambollit. Por ai nuk e di, ose bën sikur nuk e di, se vetë kisha bizantine “i dorëzoi pushtuesit Perandorinë dhe Krishterimin” (F. Braudel), e se në rastin e shqiptarëve, Patrikana u përdor prej Perandorisë më mirë se çdo institucion tjetër për ndalimin e gjuhës e të shkollës shqipe dhe për të penguar kombëtarizimin gjuhësor të Kishës Ortodokse Shqiptare. Pastaj, një popull si shqiptarët, që kanë provuar në kurrizin e tyre një gjenocid të egër, siç qe gjenocidi serb ndaj tyre, nuk duhet të harrojnë fatin e një milion e gjysmë armenëve të masakruar prej asaj Perandorie, që prof. Krasniqi na e paraqet si kampion të njohjes dhe mbrojtjes së të drejtave të kombeve të tjera.
I merakosur për miqësinë mes popujve, duke e shkëputur nga konteksti historik, profesori i Prishtinës, bën sikur harron që Çajupi nuk flet për turqit e sotëm, por për osmanët e djeshëm dhe për mentalitetin anadollak, që Turqia moderne e flaku tej me reformat e Ataturkut. Po të kish lexuar pamfletin e Çajupit “Konstitucioni në Turqi”, botuar më 1908, profesori i Prishtinës do ta kish kuptuar se Çajupi, duke ftuar shqiptarët të ndahen nga i “sëmuri i Bosforit”, i fton të heqin dorë nga fanatizma orientale, të marrin udhën e qytetërimit evropian, që, si shkruan ai, “ndriçon botën dhe zbukuron mendjen” duke theksuar “jo të ndërrojnë besën, por të ndërrojnë mendjen”, pra jo të ndërrojnë fenë, por “të sillen si perëndimasit, në duan të rrojnë në mes të Evropës”. Dhe ne për fat jemi në mes të Evropës, duan apo nuk duan “dumbabistët”.
Videoja e prof. Krasniqit, që qarkullon në rrjetet sociale, është një provokim ndaj ndërgjegjes patriotike të çdo shqiptari, se vepra e Çajupit është dhe do të mbetet pjesë e ndërgjegjes atdhetare dhe artistike të kombit; me të janë rritur e do të rriten e edukohen breza të tërë.
*Akademik
Milazim Krasniqi: Poezia idiote e Çajupit kundër turqve
Shqiptarët kanë qenë të sunduar dhe pjesë e strukturave sunduese në Perandorinë Osmane. Unë e shoh këtë perandori nga pikëpamja e legjitimitetit. A ka qenë perandori legjitime, apo siç thonë, një pjesë e nacionalistëve ateistë shqiptarë, kanë ardhur hordhitë barbare, që mua më duket krejtësisht jashtë logjikës”. Prof. Milazim Krasniqi ka një tjetër këndvështrim sa i takon qëndrimit 500-vjeçar të otomanëve në Shqipëri e Kosovë. Në një emision televiziv në Kosovë, ai është shprehur se: “Perandoria Osmane qe shtet legjitim, është krijuar me parimin e drejtësisë sociale për të gjithë, ndërsa islami u përhap (prej saj) përmes thirrjes më shumë sesa përmes dhunës”. Krasniqi shton se shqiptarët nuk luftuan kundër osmanëve në betejën e Kosovës më 1389, pasi ajo betejë qe luftë civile mes serbëve. “Primitivë në atë kohë kanë qenë popujt e Ballkanit e jo osmanët, që vinin nga një perandori me rrezatim universal. Ardhja e tyre e pengoi asimilimin shqiptar nga serbët”, thekson Krasniqi. Ndërkohë, një pikë tjetër në të cilën është ndalur, ka të bëjë me rishikimin e teksteve shkollore, e jo vetëm ato të Historisë. “Duhet bërë rishikimi i përmbajtjeve të teksteve të nxënësve, sepse përmes tyre kemi krijuar paragjykime që janë produkt i ksenofobisë. Mendo një shqiptar që shkon në Stamboll e në kokë ka vargjet e Çajupit: ai do të ketë një jetë të dyzuar, do të ketë ankth, sepse atë që e ka në mendje nuk e gjen në realitet. Duhet të ketë reformë në tekstet shkollore, se tekstet e Historisë kanë paragjykime, nacionalizëm”, thotë ai, duke refuzuar të pranojë se vargje si të Çajupit, janë të justifikuara për shkak të kohës kur janë shkruar. “Unë si nxënës kam mësuar vargjet e Çajupit, ‘Kur bëre derr’ e arinë, ç’deshe që bëre Turqinë’; unë këtë që e kam mësuar si nxënës e mbaj mend edhe pas 45 viteve. Një poezi idiote; për cilin shtet mik thuhet se është më i keq se derri e ariu? Si mundet që ende sot pretendohet që përmbajtje të tilla të mbahen në tekste shkollore? Njësoj thuhet në tekstet e serbëve e maqedonasve për ne”, – deklaron ai. Krasniqi thotë se në tekste mund të vihet poezia “Fshati im” e Çajupit, jo një poezi aq intolerante sa ajo më lart. Sa u takon kundërshtarëve, publicisti shton se “elitat me maskën e ateizmit e modernizmit mbrojnë ideologji filoor-todokse e filogreke, janë kompromentuar duke sulmuar islamin. Ne s’kemi marrë sadisfaksion për krimet e Greqisë në Çamëri e të Serbisë në Kosovë, e ndërkohë merremi me Perandorinë Osmane, për të cilën nuk është faktuar që ka pasur ndonjë projekt spastrimi etnik për shqiptarët, sikundër ishin ‘Nacertania’ dhe ‘Megali-idea’. Merren me neootomanizmin; pse s’merren me pansllavizmin, që është ekstremisht i rrezikshëm për shqiptarët në Kosovë, Maqedoni, e Mal të Zi?
Poezia e
cilësuar
“idiote”
Punërat e Perëndisë
Zot i math e i vërtetë,
çdo pun’ e ke bërë vetë;
bëre qiejtë dhe denë,
bëre yjtë dhe dhenë,
bëre diellin’ me dritë,
bëre nat, e bëre ditë,
bëre erënë dhe retë,
bëre pemëtë me fletë,
bëre hënëzën me yje,
bëre fusha, male, pyje,
bëre zogjtë, që këndojnë
dhe lulet që lulëzojnë,
bëre dimër’ e beharë,
bëre kuaj e gomarë,
bëre misër edhe grurë,
po më shumë bëre gurë.
Si bëre kaqë të mira,
bëre dhe shumë egërsira:
bëre arinë dhe derrë,
bëre… po ç’nukë ke bërë?
Bëre botënë të tërë,
bëre dhe djallë me brirë!
Çdo pun’ e ke bërë mirë,
po një gjë bëre pa mënde
dhe prishe punën tënde:
Kur bëre derr’ dhe arinë,
Ç’deshe që bëre Turqinë?
Se të mos qenkej kjo farë,
bota do të vinte mbarë,
dhe do të lulëzonte,
Shqipëria do t’gëzonte.