Për popullin tonë, gjuha ka qenë mjeti kryesor i identitetit kombëtar. Me këtë shpjegohet pse 200 e ca vjet më parë ai e braktisi emrin e vjetër arbër. Duke e quajtur veten “shqiptar”, d.m.th. “që flet shqip”, ai dallohej nga grekët dhe turqit e Perandorisë Otomane, që si shenjë identiteti kishin fenë. Prandaj historia e tij karakterizohet jo vetëm nga lufta për liri e pavarësi, po edhe nga lufta për të ruajtur gjuhën, sepse me të ruante edhe qenien e vet kombëtare.
Tashmë që shqiptarët “luftën për gjuhën” e kanë fituar, ia vlen të kthejmë kokën pas për të parë kur u arrit fitorja në këtë luftë dhe cilët qenë ata që u ndodhën në vijën e parë të saj.
Kjo fitore u arrit me Konsultën e Prishtinës të 22-23 prillit 1968. Shqiptarët e Kosovës, të Maqedonisë dhe të Malit të Zi, të mbetur jashtë kufijve të shtetit shqiptar, iu nënshtruan gjenocidit serb, që synonte shuarjen e popullsisë shqiptare në Jugosllavi. Por kjo politikë terrori të pashembullt dha efekte të kundërta: shqiptarët e atjeshëm u mbajtën fort pas gjuhës, si Anteu pas tokës. Edhe kur, pas Luftës së Dytë Botërore, në këto troje u lejua lëvrimi dhe mësimi i shqipes në shkollë, politika serbe, që synonte ndarjen gjuhësore të shqiptarëve, u përpoq ta largonte variantin letrar që u përdor atje, duke nxitur krijimin e një drejtshkrimi të veçantë për “jugosllavët me origjinë shqiptare”, si bazë e një varianti letrar të mbështetur në kosovarishten dhe dibrançen. Kjo prirje e nxitur nga Beogradi u konkretizua në projektin e ortografisë të Prishtinës të vitit 1957, që përbënte një largim të skajshëm nga ortografia e Tiranës e vitit 1956.
Me gjithë ndonjë zë kundër prirjeve të tilla, që synonin ecjen “në një rrugë që dialektet letrare shqiptare i largon nga njëri-tjetri”, planifikimi divergjent i shqipes vijoi deri në vitin 1964.
Por intelektualët kosovarë, duke e kuptuar se planifikimi separat synonte ndarjen kombëtare të shqiptarëve, u bindën se duhej ndjekur rruga e kundërt, afrimi i varianteve të gjuhës, duke njësuar së pari drejtshkrimin. Pikërisht, kjo frymë e afrimit i karakterizoi punimet e Konsultës së Prishtinës, e cila pranoi njëzëri “si gjuhë të vetën letrare gjuhën letrare të vendit ëmë”. Aty historiani Ali Hadri u shpreh se “gjuha letrare kombëtare shqipe të cilën e përdor kombi ëmë, është bërë imperativ kohe për të gjithë shqiptarët, kudo që ata jetojnë, aq më parë se çdo qenie kombëtare i përgjigjet vetëm një gjuhë letrare”, duke formuluar edhe frazën: “Një komb – një gjuhë letrare, një drejtshkrim”, që u bë edhe kredoja e Konsultës.
Në rezolutën e saj, Konsulta e sheh vendimin e marrë si “një hap të rëndësishëm drejt unifikimit të gjuhës letrare”. Ajo autorizoi Institutin Albanologjik dhe katedrën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe që të njoftonte Universitetin Shtetëror të Tiranës “me konkluzat e tubimit dhe me vërejtjet e bëra rreth projektit të ortografisë” dhe u rekomandoi “institucioneve e enteve arësimore e pedagogjike, gazetare e botuese, shkencore e kulturale që të krijojnë mundësitë e zbatimit sa më të shpejtë të konkluzave” të saj. Dhe, që nga viti 1968, në Kosovë e Mal të Zi (në Maqedoni që nga viti 1967) në gjithë veprimtarinë ligjërimore të shkruar u zbatua vendimi i Konsultës.
Siç vëren prof. I. Ajeti, shqiptarët e Jugosllavisë arritën të “shtinin në dorë mjetin kryesor në fushë të bashkimit shpirtëror me mundësi komunikimi me gjithë botën shqiptare”. Kjo fitore nuk qe vetëm e asaj pjese të kombit, po e shqiptarëve në të gjitha hapësirat ku jetojnë. Duke u pranuar edhe në trojet shqiptare në Jugosllavi, varianti letrar i përpunuar në Shqipëri u ngrit në nivelin e gjuhës letrare kombëtare, ose të gjuhës standarde, siç e quajmë sot.
Për konsultën e Prishtinës këta 40 e ca vjet është folur e shkruar shumë. Ajo është vlerësuar si një pikë kthese në historinë e planifikimit gjuhësor të shqipes, pa të cilën nuk do të ishte mbledhur Kongresi i Drejtshkrimit dhe as do të kishim një gjuhë letrare të njësuar sot. Por jo të gjithë e kanë vlerësuar pozitivisht rolin e saj. Disa intelektualë të emigracionit, ndër ta A. Pipa, M. Camaj e ndonjë tjetër, do funksionarë shqiptarë shërbëtorë të Beogradit në vitet ’80, pastaj edhe gjuhëtarë në Shqipëri e në Prishtinë në vitet ’90 të shekullit që shkoi dhe këtë fillim shekulli e kanë vlerësuar negativisht këtë konferencë.
Pohimeve të disave prej këtyre se ajo ishte e nxitur nga Tirana zyrtare, u ka dhënë përgjigje së pari gjuhëtarja amerikane Xh. Bajron. Sipas kësaj gjuhëtareje, që është marrë posaçërisht me standardizimin e shqipes, Konsulta e Prishtinës qe rrjedhim i dëshirës së shqiptarëve të Jugosllavisë “për t’u identifikuar më ngushtë me vendin amë” dhe shprehja gjuhësore e kësaj aspirate “ishte pranimi nga popullsia gege e dialektit standard të vendit amë”, d.m.th. ata zgjodhën ta pohonin nacionalizmin përsëri me anë të gjuhës. Nisma për njësimin e gjuhës, vëren ajo, “erdhi nga bashkësia shqiptare në Jugosllavi …nuk ka asnjë provë që të tregojë se ata i kishin nxitur bashkëpatriotët e tyre jashtë shtetit amë të përvetësonin standardin e bazuar te toskërishtja, … planifikuesit e gjuhës në Shqipëri nuk e hidhnin vështrimin përtej kufijve të tyre kombëtarë”.
Vetë studiuesit kosovarë i kanë quajtur pa mbështetje shkencore pohimet që e konsiderojnë këtë Konsultë si të manipuluar nga Beogradi dhe Tirana. Për prof. F. Rakën, “Konsulta gjuhësore e Prishtinës është tubimi i parë shkencor i mbajtur në Kosovë që u bë pa diktatin e mbikëqyrjen e organeve politike dhe shtetërore të Prishtinës dhe të Beogradit. Atë e organizuan dhe e udhëhoqën intelektualë të shquar nga Kosova, Maqedonia dhe Mali i Zi dhe kjo konsultë nuk ishte e manipuluar, siç thuhet, as nga Tirana, sepse asokohe në mes të Prishtinës dhe Tiranës nuk ekzistonin kurrfarë kontaktesh.
Marrëdhëniet e Kosovës me Shqipërinë do të nisin të zhvillohen dy vjet më vonë.”
Pa dashur të përsëritim shpjegimet që u kemi bërë në shumë raste vendimeve të Konsultës së Prishtinës, këtu duam të vëmë në dukje se, sa herë që, nën trysninë e pushteteve, ndjenja kombëtare në Shqipëri është topitur, rizgjimi i saj ka ardhur nga shqiptarët jashtë saj: fillimet e Rilindjes i gjejmë tek arbëreshët e Italisë dhe tek intelektualët e kolonive shqiptare; ideja për thirrjen e Kongresit të Manastirit erdhi po ashtu nga jashtë; edhe shtysa për njësimin e gjuhës erdhi përsëri nga jashtë Shqipërisë. Prandaj vepra e intelektualëve shqiptarë që morën atë vendim, përbën një akt të lartë atdhetar dhe Konsulta e Prishtinës, e mbajtur në kushtet kur shqiptarët ishin të ndarë politikisht, ideologjikisht e fizikisht, do parë si një hallkë lidhëse midis Kongresit të Manastirit dhe Kongresit të Drejtshkrimit.
Ndër kundërshtarët, një qëndrim mohues ndaj Konsultës mban e para Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Prishtinës, e cila nuk i ka kushtuar asnjë veprimtari shkencore dhe, kur e përmend, e sheh gati si fajtore se “u dha mbështetje të rëndësishme vendimeve që do të merrte më vonë Kongresi i Drejtshkrimit”. Një ndër anëtarët e kësaj Akademie, është përpjekur më kot të gjejë a ka pasur atëherë kundërshtarë të vendimeve të Konsultës, tek të cilët të mbështetej për të formuluar tezat e tij antikombëtare për një shqipe policentrike me tri variante dhe për statusin minoritar të gegërishtes për shkak të mungesës në gjuhën standarde të infinitivit gegë. Këtij i përket edhe teza se shqipja standarde në Kosovë është e importuar, që është një kopjim i tezës së gjuhëtarëve serbë, me të cilët ka debatuar prof. Idriz Ajeti. Mund të importohet një gjuhë e huaj, por jo një variant letrar i një gjuhe. Përndryshe, po ta pranonim këtë tezë të tij, atëherë do të quanim të importuara në Rusi rusishten e Moskës me rrethina, në Itali italishten e Firences apo në Francë frëngjishten e Il dë Frans.
Sot kanë dalë në skenë edhe disa sociolinguistë që nuk janë linguistë, e linguistë të paktë të cilët duan ta revizionojnë këtë Konsultë dhe vendimet e saj. Për të hedhur poshtë devizën e Konsultës “Një komb – një gjuhë letrare”, i referohen modelit norvegjez të dy gjuhëve standarde, që “nuk ka kriju dy kombe norvegjeze”. Dy syresh, anëtarë të Këshillit ndërakademik për Gjuhën, të njohur për qëndrimet e tyre kundër Konsultës dhe kundër gjuhës standarde, u shfaqën së fundi në një debat televiziv, ku ngritën përsëri problemin e paskajores.
Është për të ardhur keq që këtyre u janë bashkuar edhe eksponentë të së majtës shqiptare, e cila mëton se mbron arritjet kulturore dhe historike të kombit tonë. Një prej këtyre, me shkrimet dhe me pohimet në ekranet e televizioneve shprehet hapur kundër gjuhës standarde, që zuri fill në Prishtinë, duke e quajtur të vdekur apo duke ia kufizuar asaj fushën e përdorimit vetëm si gjuhë e administratës dhe duke kërkuar kthimin te dialektet. Një tjetër, me shkrime e intervista në gazeta e revista, shprehet se gjuha standarde ua ka ngushtuar frymëmarrjen dialekteve, duke sugjeruar që në shkollë të mësohet krahas saj edhe dialekti dhe duke kërkuar një kongres a plebishit për gjuhën standarde!
Është për të ardhur keq që këta kritikë të Konsultës së Prishtinës dhe të gjuhës standarde, të cilët kanë zënë departamentet e gjuhës shqipe në Tiranë e Prishtinë, me qëndrimet dhe pseudoteoritë e tyre helmojnë breza të tërë mësuesish të ardhshëm të gjuhës shqipe, duke i bërë një dëm të madh kulturës kombëtare dhe unitetit kombëtar.
Është për të ardhur keq edhe që televizione kombëtare u bëjnë jehonë ideve të këtyre, duke u dhënë vendin kryesor në emisionet televizive, siç ishte emisioni “Standardi i ri i shqipes”, ku shqiptarët panë me sy se cilët janë afruar në Këshillin Ndërakademik dhe dëgjuan se për ç’arsye i kanë bërë anëtarë të këtij këshilli.
Më në fund, por jo e fundit, është për të ardhur keq që dy Akademitë e Shkencave dhe dy shtetet shqiptare mbështetin nisma sektare që shkojnë kundër interesave shtetërore e kombëtare, dhe jo institucionet shkencore që kanë për tagër studimin e gjuhës shqipe./RAMI MEMUSHAJ/