Virion Graci

Vepra e fundit që shkroi Kamy, e që mbeti e papërfuduar për shkak të vdekjes aksidentale ishte romani autobiografik “Njeriu i parë”. Pasi kish fituar gjithë suksesin dhe vëmendjen e duhur si shkrimtar i madh në Francë dhe në botë, kish marrë çmimin Nobel në letërsi, 1957, ai i kthehet me vendosmëri origjinës së tij për ta zbuluar atë për veten dhe për lexuesit e tij të shumtë. Megjithatë, studiuesit e Kamysë vërejnë se, pavarësisht radhës kronologjike të botimeve të veprave të tij, familja, fëmijëria, rinia, të përmbledhura në një emërtesë të përbashkët si të vërteta burimore, simbole familjare, kanë qenë motivet bazë qysh në veprat e para që ka shkruar Kamy. Ndonëse të botuara në Francë vetëm në vitet e fundit të jetës së autorit, veprat e rinisë së hershme: Verë, Dasmë, Mërgimi dhe mbretëria, Mbarë e mbrapsht, të mbështetura tërësisht në material autobiografik, dëshmojnë për vendosmërinë e përhershme të Kamysë për të zbuluar origjinën e tij, në kuptimin më të gjithanshëm e më përfshirës të fjalës; origjinën e fisit si dhe burimet dhe kushtet e formimit të tij intelektual e njerëzor. Fati e ka caktuar të rritet pa baba; jetën e kalon i përshtatur me këtë mungesë, por, në kulmin e lavdisë e të vëmendjes si letrar, duke kujtuar me qortim se e ka kaluar jetën pa asnjë ndjeshmëri të veçantë ndaj kujtimit të të atit, Kamy shprehet: “E më duhet ta ringre një të vërtetë pasi kam jetuar gjithë jetën në një lloj gënjeshtre”. Pasi ka zhvilluar me sukses ballafaqimet e tij publike për të tërë temat e mprehta të epokës, Kamy; romancier, dramaturg, eseist, tregimtar e publicist, në dhjetëvjeçarin e fundit të jetës iu kthehet sprovave të para letrare, kujdeset për ribotimin e tyre duke i shoqëruar me parathënie interpretuese. Në ribotimin e “E prapmja dhe e përparmja”, 1959, shkruan: “Veçse, ditën kur do të vendoset barazpeshimi midis asaj çka jam dhe asaj çka shkruaj, atë ditë ndoshta, dhe mezi po guxoj ta shkruaj, unë do mund të ndërtoj veprën për të cilën ëndërroj” – kjo mund të duket si shprehje e kredos krijuese të Kamysë, lidhur me kërkesat që i vë vetes për mjeshtërinë dhe kërkimin artistik, por, duke ndërmendur se pikërisht në këtë kohë po shkruante Njeriun e parë, librin e gjenezës vetjake, besohet se autori, i ngritur në lartësinë e suksesit botëror si letrar, nëpërmjet rrëfimit autobiografik që ka në process, kërkon të kthehet në pikën e nisjes, në vatrën modeste familjare, në provincat algjeriane, mes varfërisë, analfabetizmit dhe natyrës së plotfuqishme mesdhetare, me diell të ngrohtë dhe kaltërsi detare.

Ardian Marashi shkruan: “qysh më 1936 vëmendja e tij drejtohet pikërisht kah ato që ai i quan mite familjare”129 dhe citon Kamynë: “…këto rezonanca ndaj të cilave jam aq i ndjeshëm e ku më duket se gjej kuptimin e vërtetë të botës”. Në të njëjtën vijë arsyetimi A. Marashi vëren: “Rezonancë e këtillë, jehona e së cilës vepron te Kamy me forcën e të vërtetës burimore, është dialogu i heshtur me të atin e vdekur, dialog ngulmues e përvëlues që çon të Njeriu i parë, domethënë te ati. Heroi i romanit që nuk e ka njohur të atin kërkon gjurmët e tij, sepse vetëm zbulimi i së vërtetës së atit do t’i lejojë atij më së fundi të vendosë marrëdhënie autentike me njerëzit dhe me botën”.131 Megjithëse i kish shpalosur pikëpamjet e tij filozofike e estetike në një sërë veprash, duke lëvruar me mjeshtëri në disa zhanre, Kamy ka ndier nevojën që të pozicionohej akoma më ndershmërisht në raport me kolegët dhe bashkëkohësit e tij, të ishte më i hapur e më i drejtpërdrejtë në një shoqëri ku, krahas vlerave individuale shikohej me vërejtje dhe një kategorizmin tjetër, konservator, por gjithsesi aktual: rendi i familjes (familja Kamy, në këtë rast) në hierarkinë e familjeve të mëdha të Francës. Pozicionimi dhe individualiteti i Kamysë ishte i njohur botërisht në kohën kur nisi të shkruante “Njeriu i parë”, por atij i intereson vetvetja si kontinuitet, kërkon të gjejë lidhjet e këputura me të kaluarën, me familjen, me prindërit, me rrethanat e veçanta të mjedisit ku lindi, u rrit dhe u formua si mendje e shpirt krijues. Mund të thuhet se kemi të bëjmë me një rimarrje universale të botës nga autori, jo vetëm rimarrje të Algjerisë dhe kolonëve të varfër francezë, pjesë e të cilëve ishte familja e tij, por edhe të ngjarjeve të imëta familjare, rimarrjeve të historive modeste në dukje, por për shkrimtarin vlerësohen si themelore e përcaktuese. E bija e Kamysë, Katherinë Kamy shkruan:

“Jam e mendimit se ai dëshironte të shkruante diçka për të shpjeguar se cili ishte ai dhe sa i ndryshëm ishte nga brezi i vet, me të cilin duhej të krahasohej…..ishte diçka që ai e ndiente se nuk duhej të kalonte vetëm nëpërmjet mendimit. Nuk ishte e mundur të ndodhte kështu. Filloi të mendonte nëpërmjet ndijimit”.

Shkruar në kulmin e pjekurisë artistike të autorit, në një periudhë kur popullariteti dhe vëmendja ndaj tij dhe veprës së tij ishte në zenit, “Njeriu i parë” i Kamysë është i përcaktuar që t’i përgjigjet hapur interesit të publikut duke zbuluar fakte e ngjarje determinante për atë vetë si njeri dhe si shkrimtar i ardhshëm. “I shkruar me njëfarë egërsie dhe sensualiteti”, vlerëson e bija e autorit, Katerinë Kamyja “Njeriun e parë”; autori bëhet rrëfimtar i vetvetes por edhe “arkeolog” dhe “ciceron” i pararendësve të tij, zëdhënës i atyre që nuk kanë pasur mundësi të shprehen a të lënë gjurmë në histori: të varfërit, të pashkolluarit, kolonët e varfër francezë, të flakur tej mes një mospërfilljeje të dyfishtë armiqësore, si nga bashkëkombasit e pasur francezë, dhe nga vendasit, algjerianët. E, në krye të romanit qëndron përkushtesa për nënën, asaj ia kushton në radhë të parë, “asaj që kurrë s’do të mund ta lexojë këtë libër”.

Është për t’u theksuar se, pavarësisht zhanrit që ka zgjedhur për shprehje, romanit, autori synon të mbetet besnik i të vërtetave familjare. Katerinë Kamy, që ka transkriptuar dhe përgatitur për botim Njeriun e parë siguron për karakterin e mirëfilltë autobiografik të veprës: “Njeriu i parë” është tërësisht autobiografi. Nëna për të cilën flet autori, është pikërisht femra që unë kam njohur dhe ka qenë saktësisht siç është përshkruar”.

Në rrugëtimin krijues të Kamysë, udhëheqësi i tij shpirtëror dhe intelektual, profesori i filozofisë, Grënie e pat këshilluar që të mos i botonte në fillim prozat e para që ishin ese autobiografike dhe koha tregoi drejtësinë e gjykimit të tij: duke hyrë në skenën letrare të Parisit me “I huaji”, dhe “Miti i Sizifit”, botuar vetëm disa muaj larg njëri-tjetrit, Kamy e pa veten menjëherë në radhën e shkrimtarëve më të autoritetshëm bashkëkohorë. Por, megjithëse për hir të suksesit letrar la përkohësisht anash veprat e para me karakter të spikatur autobiografik, gati pas çerek shekulli, fjalën e rastit nga foltorja e Nobelit, e koncepton sërish si letër drejtuar mësuesit të tij, pra, rrëfimi autobiografik shenjtërohet më tej si parim pune duke marrë formën e një premtimi të hapur: autori vazhdimisht do ta kërkojë të shkuarën, në rrëfimet e tij të ardhshme, romanore.

Rrëfimi autobiografik i Kamysë, te “Njeriu i parë”, shënon një dukuri të pazakontë; ai arrin të “kujtojë’ dhe të “tregojë”, edhe çastet kur nuk kishte linur ende, karroca me nënën e tij shtatzanë nxitonin për te mjeku më i afërt për ndihmën e duhur. Natyrisht, nuk është spekullim me paktin autobiografik, por interpozim imagjinar, për të krijuar të hollësishme botën romanore. Po kështu, sikurse nuk lë pa plotësuar me anë të imagjinatës interpozuese, elementë të historisë vetjake për të cilat ai vetë nuk ka qenë i vetëdijshëm kur realisht ndodhnin, ashtu rikujton realisht, mbledh dhe rendit ato cilësi të lindura të tij që e kanë përcaktuar potencialisht të jetë shkrimtar dhe filozof, ose , duke perifrazuar A. Marashin, të jetë filozof rrëfimtar: “Kormëri do t’i dëgjonte brenda vetvetes, pa pushim: “Brenda meje ka një zbrazëti të urryer, një indiferencë që më bën të ndihem keq.” Kërkimi i origjinës së tij si njeri, e ka drejtuar Kamynë te gjeneza e temave që ka trajtuar në veprat eseistike dhe në romanet. Krahas zbulimit të un-it vetjak, në rrëfimin e hollësishëm autobiografik, jep pashmangshëm gjenezën e personazheve të tij. Kjo zbulohet lehtë nga lexuesit, rrëfimi hapur i autorit e mundëson; p. sh: eseja “Para gijotinës” e ka origjinën te një kujtim familjar: babai i Kamysë kish parë një ekzekutim publik dhe ishte kthyer në shtëpi tmerrësisht i tronditur. Kamyja, me personazhin alter ego Zhak, tregon dy epsode domethënëse te “Njeriu i parë”: “I ati i Zhakut qe ngritur në mes të natës e kishte shkuar për të qenë i pranishëm në dënimin publik të një krimi….” Dhe prej kujtimit, rrëfimtari filozof kalon në meditim polemizues: “Ti do të përfundosh në trekëmbësh!” i përsëriste Zhakut. E përse jo? Nuk ishte më gjë e jashtëzakonshme”. 136

Kamy nuk arriti të kryente as një të tretën e punës që kish parashikuar për realizimin e librit, por me dorëshkrimin dhe shënimet e punës, është e qartë optika dhe tempramenti i rrëfimtarit-autor: “Një përzierje egërsie dhe sensualiteti, me synimin për të folur në emër të atyre që nuk janë të aft të flasin për vetveten”.137 Varfëria nuk është çmuar nga Kamy si një virtyt, si shkollë e madhe e jetës; për shkak të saj ai ndihej vazhdimisht keq midis shokësh nga familje të kamura, por, nga tjetër nuk është kursyer për t’i dhënë pamjet e saj, të ftohta e të shëmtuara si pjesë thelbësore të jetës së tij: “Në shtëpi nuk kishin as gaz, as sobë me dru e gatuhej mbi një furnelë alkooli”138. Drama e heshtur e familjes Kamy është fragment nga drama e kolonëve francezë të sakrifikuar si ushtarë në Algjeri; fati familjar përgjithësohet, duke kaluar në shtegun e një arsyetimi të ndjerë, plot revoltë dhe ngrohtësi: “e si mund të ketë qenë vdekja e tyre! Si do të vijonin të vdisnin më tej. Në heshtje e të veçuar nga gjithçka, siç kishte vdekur ati i tij në një tragjedi të pakuptueshme, larg nga atdheu i mishit të vet, pas një jete të tërë të paqëllimtë, nga jetimorja në spital, duke kaluar përmes martesës së pashmangshme”. Veta e tretë e rrëfimit, ai, d.m.th unë, Kamyja dhënë me anë të Zhakut, e ka ndihmuar autorin që ta rritë kërkesën objektive ndaj së vërtetës vetjake; ai përshkruan me distancë emocionale, qortueshëm, me dashuri dhe me keqardhje, njëkohësisht. Kjo e ka ndihmuar ta bëjë më të saktë autoportretin, duke e nxjerrë nga vetja modelin për ta pasur përballë, jo duke hequr vija hamendësuese në vetën e parë të rrëfimit, relativisht më pak bindëse e tërheqëse, për shkak të shkarjeve të pashmangëshme në patetikë e subjektivizëm. Në kapitullin “I errët për vetveten”, Kamy shprehet: “e tillë kishte qenë jeta e djalit, e tillë kish qenë jeta në përgjithësi në ishullin e varfër të lagjes që përcaktohej nga nevojat lakuriqe, brenda një familjeje të sëmurë e injorante; me gjakun e tij të ri që ziente, me një dëshirë të pangopshme për të jetuar, me një zgjuarsi të babëzitur e të egër e një delir të vazhdueshëm gëzimi, të ndërprerë nga goditje të papritura, të cilat i sillte një botë e panjohur.”

Romani i papërfunduar autobiografik “Njeriu i parë” përfaqëson përpjekjen më kulmore dhe më intime të Kamysë për të zbuluar pikërisht vetveten nga këndshikimi njerëzor e familjar, nisur nga piku i lavdisë dhe suksesit, në drejtim të origjinës, anonimatit familjar e gjurmëve të zbehta të fisit. Kuptohet, kërkimet e Kamysë për Kamynë, me vdekjen e tij, kanë reshtur, por veprat e tij të pasura kuptimisht, ftojnë përherë lexues, provokojnë interpretime, ngjallin përherë kënaqësi estetike e diskutime. Njohësi dhe miku më i madh i Kamysë, mësuesi i tij i fëmijërisë Lui Zhermë, shkrimtarin e laureuar me çmimin Nobel, pak javë më vonë, në një letër të përzemërt e quan sërish Vogëlushi im i dashur dhe vazhdon: “Cili është Kamyja? Kam përshtypjen se ata që mundohen të rrokin personalitetin tënd, nuk ia dalin ta bëjnë këtë plotësisht. Gjithnjë ke patur një kundërshtim instiktiv për të shfaqur të gjallë natyrën tënde, ndjenjat e tua. Dhe ia ke dalë kësaj për mrekulli, ngaqë je i thjeshtë e i prerë. E mbi të gjitha je i mirë!.”