Shkruan: Tyran Spahiu
Hedh sytë jashtë dritares
Gërshetuar me stil aristokrat
Veshur në frako llullë të veçant
Frymon aroma e duhanit Castro.

Zëri melankolik Hawaian
Tingëllon në errësirën e mjegullës
Ndez fenerët me vajguri
Pak para muzgut.

Buzëqeshja e fshehur femërore
Godet cakun e dëshiruar
Ulë kokën këmbët mbajnë drejtimin
Rrugën deri te porta e saj.

Shtrati i përsosur
Luj XV i kadifenjtë
Në dhomën pa pasqyrë
Qëndron e eksituar Zonja Mistres.

Loja e qiftit arrin kulmin
Djersët pikojnë pa pra
Trupat elastik ekstaza fortifikohet
Në pikën kulmor.

Personat në odën e Lujit XV
Ndahen në drejtime të kundërta
Dashurija e dashur kërkon
Sjellje të qëndisur me shumë mjeshtëri.

Në vitin 1957 kompania diskografike “Festivali i Parisit” prodhoi shtypi dhe shpërndau një album dedikuar Selin me titull “Lui-Ferdinand Selin ju flet”. Albumi, diçka që sot është mjaft e rrallë, përfshinte në anën B ekstraktet e librit “Udhëtim në fund të natës”, të lexuara nga Pier Braso dhe “Vdekje me kredi” nga Arleti, dhe në anën A një monolog interesant të vetë Selin, i regjistruar në 22 tetor 1957, mbi veprën, stilin, lexuesit e tij dhe shoqërinë franceze, një pjesë të së cilës po e publikojmë më poshtë.

Një libër që plotëson boshllëqet editoriale

Atëherë për të qenë i sinqertë, shoh romanet e bashkëkohësve të mi dhe them: “Ka punë, por një punë e panevojshme”. Kjo është ajo që mendoj. Për shkak se ata nuk janë as në hapin dhe as në ritmin e epokës. Rritmi i kohës, eh, mirë, Zoti im… Duhet të kihet parasysh se romani, për shkak se për këtë bëhet fjalë, pasi mbi këtë më kërkohet të jap mendimin tim, romani nuk ka më misionin që kishte; nuk është më një organ informimi.

Në kohën e Balzakut, duke lexuar veprat e tij zbuloje jetën e një mjeku në fshat; në kohën e Floberit jetën e tradhtive bashkëshortore tek Bovaria etj etj. Tashmë ne jemi të informuar për të gjitha këto çështje, madje shumë të informuar: nga shtypi, gjykatat, televizioni dhe studimet mjekësoro-sociale. Oh! Nuk ka më histori, nuk ka më dokumente, fotografi … Nuk ka më nevojë për gjitha këto. Besoj se roli të dokumentimit, edhe psikologjik, tek romani i ka ardhur fundi, dhe kjo është përshtypja ime.

Dhe atëherë, çfarë i mbetet?

E pra, nuk i mbetet shumë, i mbetet stili, dhe pastaj rrethanat në të cilat gjendet njeriu i mirë. Prusti me sa duket ndodhej në botën e bukur, eh, mirë, ai rrëfen botën e shndritshme, atë që duket, dhe pastaj në fund dramat e vogla të homoseksualëve. Dakord. Shumë mirë. Me pak fjalë, duhet të qëndrosh ulur në rreshtin në të cilin të ka vendosur jeta, dhe të mos dalësh nga aty, në mënyrë që të mbledhësh gjithçka që ekziston, dhe pastaj për ta transpozosh gjithçka në stil.

Prandaj, është çështja e stilit. E pra, me stil unë cilësoj të gjitha këto gjëra këtu, të ngjashme me diplomën e shkollës së mesme, stilin e gazetës së zakonshme, të njëjtin ton të fjalimeve, të deklaratave në parlament, domethënë një stil fjalëshumë, që mund të jetë elokuent, por me siguri joemocional.

Shikoj sesi impresionistët duhet të vëzhgonin piktorët e kohës së tyre, të cilët nga ana e tyre mbanin kryesimin. Qartësisht impresioniste, kur shikoja në kishën Overit tabllotë e një piktori të kohës, një piktori të mirë të kohës, dhe që nuk është se ishte një Van Gog! Dhe tjetri thoshte: “Por ky është një horror, është një kriminel, duhet vrarë!”. E pra, mesa duket mendojnë ende kështu mbi librat e mi. Ata thonë, po ky tipi, çfarë ka që nuk shkon më të, dhe kështu me rradhë…

E pra, unë them se atë që bëjnë ata janë romane të padobishëm, pasi ajo që ka rëndësi është stili, dhe për stilin askush nuk dëshiron të jepet. Kërkon shumë punë, dhe njerëzve nuk u pëlqen puna, nuk jetojnë për të punuar, jetojnë për të gëzuar jetën, dhe kjo gjë nuk u lejon kryerjen e shumë punëve, në një kohë që libri kërkon shumë, shumë punë.

Impresionistët ishin punëtorë të mëdhenj. Pa punë, nuk mund të arrini shumë. Është shprehia e natyrshme, por ajo është vërtetë e dëmshme. Duhet që ajo që shkruan të ngjisë në faqe. Për të mbajtur në normë një faqe, kërkohet një përpjekje e madhe. Mendoj se kjo është diçka që duhet bërë në mënyrë të plotë:një stil. Dhe sa për stilet, dihet se nuk ka shumë në një epokë të caktuar. Pa qenë mendjemadh, them se nuk ka shumë syresh. Janë tre ose katër për çdo brez; duhet thënë e vërteta, pasi nëse nuk e them unë, nuk do ta thotë askush tjeër.

Me pak fjalë, tek e fundit ata janë vetë dekadentë; nuk zgjasin më shumë se një epokë. Ekziston një perceptim mbi jetën, një filozofi e përgjithshme, se jeta është e përjetshme, nuk është e vërtetë, se jeta fillon në moshën 60, 40, 50- vjeçare… Jo! Jo! Jo! Ajo është kalimtare! Pra, është koha që qeveris, dhe nuk është se zgjat përgjithmonë.

Zhorzh Sand bënte tallej me fytyrat e zhubrosura të oborrtarëve të moshuar. Por nëse do e shihnim vetë atë tani, do na dukej krejtësisht qesharake. Pra, ka një kohë, një kohë të saktë. Shikoni historitë e mëdha. Çfarë mbetet nga teatri? Jo shumë. Deomos rikthehemi sërish tek Shekspiri. Shekspiri, ka stofin e tij, kjo e shpëton atë. Pra vendoset jashtë kohës së tij. Atje ka fituar. Aq sa nëse recitojmë Shakspirin të veshur me rroba moderne, e dimë se është e shëmtuar, se nuk ka efektin e duhur.

Jo, jo. Ka një seri të tërë rrethanash që do të kontribuojnë. Pastaj, thonë:romanet e Selin, çfarë mundimi i kotë, çfarë mërzie etj:për shkak se unë nuk kam stilin e diplomës së shkollës së mesme, atë të gjithëpranuar, stilin e zakonshëm të gazetës, stilin e diplomantit në letërsi. Stilet që realisht të vetë-imponohen, formalisht, dhe që mbajnë dhe rezistojnë edhe më tej, dhe tani do t’ua them se pse, pak e nga pak.

Kthehemi tek stili. Ky stil, është një mënyrë e caktuar për imponuar frazat, për t’i nxjerrë ato nga kuptimi i tyre i zakonshëm, dhe pastaj t’i mjegullosh, t’i zhvendosësh, dhe duke e detyruar kësisoj lexuesin të zhvendosë kuptimin e tij … Por butësisht! Oh! Shumë butësisht! Pse e gjitha kjo, nëse e bëni të rëndë, është një gabim, dhe gabimi… Kjo, pra kërkon mjaft shkëputje, nga ndjeshmëria; ëstë shumë e vështirë për t’u realizuar, pasi duhet të silleni rreth … Rreth çfarë? Rreth emocionit.

Atëherë, dua t’i kthehemit sulmit tim të madh ndaj Fjalës. Ju e dini, në Shkrimet e Shenjta, është shkruar:”Në fillim ishte Fjala”. Jo! Në fillim ishte emocioni… Fjala erdhi më pas, për të zëvendësuar emocionin, ashtu si vrapimi trokthi zëvendëson galopin tek kuajt, ndërkohë që ligji natyror i kalit është galopant, jo trokthI; detyrohet të bëjë këtë të fundit.

E nxorën njeriun nga poema emocionale për ta futur tek dialektika, domethënë tek llomotitjet apo jo? Apo tek idetë. Ide, asgjë më vulgare se sa ato. Enciklopeditë janë plot ide, ka plot dyzet vëllime, të mëdha, të mbushura me ide. Veç të tjerash shumë të mira. Brilante. Që kanë bërë epokën e tyre. Por nuk është ky thelbi. Kjo nuk është fusha ime, idetë, mesazhet.

Unë nuk jam një njeri mesazhesh. Unë nuk jam një njeri i ideve. Jam një njeri i stilit. Stili, para të cilit bllokohen të gjithë, askush nuk angazhohet në këtë fushë. Për shkak se është një punë e vështirë. Ka të bëjë me marrjen e frazave, sikurse e thashë më parë, dhe mjegullimin e tyre. Ose një tjetër imazh:nëse merret një shkop dhe dëshirohet të duket i drejtë në ujë, më së pari duhet thyer, sepse përthyerja bën që nëse e vendos shkopin në ujë, ai do të duket i thyer.

Pra, duhet thyer para se ta zhysësh në ujë. Kjo është një punë, një punë e vërtetë. Është puna e vështirë e shkrimtarit me stil. Njerëzit shpesh vijnë tek unë dhe më thonë: “Duket që ju shkruani lehtësisht” Por jo! Unë nuk shkruaj lehtësisht! Vetëm me vështirësi të madhe! Dhe për më tepër e shkruara më mposht.

Dhe kjo duhet të bëhet me shumë finesë, shumë butë. Duhen 80.000 faqe për të krijuar 800 faqe dorëshkrim, ku puna është fshirë. Është normale që kjo të ndodhë. Kjo duket madje. Nuk është se lexuesi duhet të shohë punën. Ai është një pasagjer. Duke e blerë librin, e ka paguar vendin e tij.

Il Giornale / Bota.al

Cili është qëllimi i kinemasë? Filmat, apo dokumentarët janë përgjigjja më e mirë e kësaj pyetjeje. Në një Ballkan që vijon të jetë i tendosur nga përplasjet politike e historike, kinemaja nuk mund të jetë ndryshe veçse një rrugëtim për të parë më qartë arsyet e kësaj stine të gjatë dimri në rajon. DokuFest një nga festivalet më të rëndësishme në rajon, nuk mund ta shmangë atë me të cilën hapen shpesh gazetat jo vetëm në Kosovë e Shqipëri, përfshirjen e politikës apo eksponentëve të tjerë në korrupsion. Ky i fundit (korrupsioni) është tema që ky festival ka zgjedhur për edicionin e tij të 15-të që hap siparin më 5 gusht në Prizren. 238 filma pritet të shfaqen në ekranin e festivalit ndërsa nuk do të mungojnë të ftuar specialë, apo panele diskutimesh. Dhe për Nita Dedën ky jubile është ndryshe. Pas gjashtë vitesh përfshirje në ekipin e DokuFest këtë vit ajo është në krye të tij si drejtoreshë. Një sfidë që vajza e lidhur fort me artet, e sheh si një mënyrë për të kontribuar për rritjen e rolit angazhues të kulturës në hapësirat shqiptare.

Nita, kjo është hera e parë që ju drejtoni DokuFest. Si ndiheni?

Për mua, ky është fillimi i një kapitulli të ri në udhëtimin tim 6-vjeçar me Dokufest, dhe të drejtoj një festival prestigjioz siç është Dokufest është nder i madh. Ndonëse roli që kam ndërmarrë përsipër ka shumë përgjegjësi dhe kërkon punë të palodhshme, unë kam fatin dhe kënaqësinë të punoj me një grup njerëzish të përkushtuar dhe të vendosur që kolektivisht ta mbështesim momentin e rritjes së festivalit. Shpirti i Dokufestit janë njerëzit të cilët e mundësojnë atë, dhe unë jam tepër e lumtur që jam një nga këta njerëz.

Si është konceptuar ky edicion… Çfarë mendohet të ndodhë gjatë ditëve të festivalit?

Këtë vit ne shënojmë edicionin tonë jubilar të 15-të, i cili mbahet nga data 05-13 gusht në Prizren. Festivali do të prezantojë 238 filma në programet garuese dhe një numër të programeve speciale të përzgjedhura nga një numër rekord i mbi 5000 aplikimeve. Filmat do të shfaqen në kinema tanimë të njohura të Dokufest-it, si ajo përmbi lum dhe në kalanë e qytetit, që janë përzgjedhur ndër kinematë e hapura më të bukura në botë. Tema e festivalit është korrupsioni dhe kjo temë do të hulumtohet përmes programeve speciale të filmit, paneleve dhe diskutimeve, si dhe kampanjës zyrtare të festivalit. Tema tjera, si ballafaqimi me të kaluarën, tema për filmin dokumentar dhe prezantime të punëve të artistëve që janë mysafirë tanë do të vazhdojnë të jenë një pjesë e rëndësishme e diskutimeve në DokuFest. Përveç shfaqjes së filmave dhe programit të paneleve, festivali do të përmbajë edhe ekspozitën e fotografisë DokuPhoto, që këtë vit përfshinë punën e fotografit të shquar, Seamus Muprhy. Do të ekspozohen fotografitë nga projekti The Hollow of The Hand, të cilin Murphy e ka realizuar në bashkëpunim me këngëtaren Pj Harvey dhe që përmban një koleksion të poezive dhe fotografive nga udhëtimet e tyre në Kosovë, Afganistan dhe Washington. Koncertet e muzikës DokuNights do të sjellin yje botërore si Omar Souleyman nga Siria, këngëtarja libaneze, Yasmine Hamdan, grupi Super 700 dhe shumë muzikantë tjerë. Për hir të 15-vjetorit, ne kemi kuruar edhe një program të muzikës në Kalanë e qytetit (sunset stage), ku do të ketë muzikë çdo perëndim të diellit. Në datë 12 në skenën e kalasë kemi ftuar grupin polifonik nga Saranda, Jonianët. Konferenca e teknologjisë Doku:Tech mbahet në objektin e Lidhjes së Prizrenit dhe prapë do të jetë vendtakim i personave me ndikim të madh në fushën e tyre për të nxjerrë në pah inovacionet e teknologjisë. Festivali i fëmijëve DokuKids këtë vit përfshinë një numër të madh të madh të punëtorive të ndryshme për të vegjlit për film animacion, vallëzi dhe pikturë.

Nita-DedaKohët e fundit përballemi gjithnjë e më tepër me një kinema politike, a ndihet kjo në filmat që do të shfaqen në ekranin e DokuFest?

Dokufesti është festival i filmit dokumentar dhe dokumentari është zhanër i cili zbulon të vërteta dhe si i tillë është një akt politik në vete.

Si drejtoreshë e festivalit, gjeopolitikisht çfarë është DokuFest?

DokuFest është një kanal lidhës në mes të Kosovës dhe botës. Duke qenë që vendi ynë mbetet i izoluar është tepër me rëndësi të lidhemi me botën, dhe mënyra më e mirë për të bërë këtë është përmes kulturës. Rëndësia e DokuFestit është shumëdimensionale. Programi i DokuFest po e prezanton vendin tonë si një vendtakim kulturor dhe pikë të rëndësishme të shkëmbimit të ideve, mësimit dhe eksperiencave. Një prezantim i tillë i Kosovës është tepër me rëndësi, sepse i thyen paragjykimet për këtë vend. Çdo vit festivali ka mbi 200 gazetarë të akredituar, ndërsa gjatë edicioneve të kaluara për festivalin është raportuar nga disa prej mediave më prestigjioze. Përveç rëndësisë së përmirësimit të imazhit dhe ndikimit në jetën kulturore të vendit, Dokufest po ashtu po e zhvillon turizmin në qytetin e Prizrenit, duke promovuar qytetin përmes kulturës dhe duke tërheqë më se 60.000 turistë për ato ditë sa mbahet festivali. Kjo padyshim që ka bërë që festivali DokuFest të ketë një ndikim në rritjen e ekonomisë së vogël të Kosovës. Raporti i Institutit GAP që vlerëson ndikimin ekonomik të DokuFest në vitin 2015 ka vlerësuar se festivali rrit aktivitetin ekonomik në shifër 4.2 milionë euro. Përveç si festival, Dokufest funksionon gjatë gjithë vitit si organizatë kulturore dhe projektet tona janë të shumta. Përmes qendrës së filmit që e kemi ndërtuar në Prizren, vetëm vitin e kaluar kemi prodhuar 17 filma dokumentarë përmes punëtorive të shumta dedikuar regjisorëve të rinj dhe nxënësve të shkollave të mesme. Përmes kinemasë udhëtuese ne shfaqim filma dokumentarë në vende rurale të Kosovës ku nuk ka aktivitet kulturor. Po ashtu, Dokufest menaxhon edhe kinemanë e vetme në qytet.

Nga përvoja në këtë festival, cilat janë temat që dominojnë në filmat që shfaqen?

Kategoritë garuese të festivalit janë gara e dokumentarëve nga Ballkani, për të drejtat e njeriut, dokumentarët e ambientit, ndërkombëtar, kombëtar dhe filmat e shkurtër. Programet speciale të festivalit do të sjellin filma me tema të ndryshme si programi View From The World që do të sjellë disa nga filmat më të rëndësishëm të këtij viti në Prizren, përfshirë fituesit e Sundance, Berlinale dhe SXSË; programi i dokumentarëve për muzikë, programi homazh për regjisorin e madh të kinemasë iraniane, Abbas Kiarostami, si dhe homazhi që do t’i bëjmë regjisores Chantal Akerman me shfaqjen e filmit të saj të fundit No Home Movie, si dhe shfaqjen e versionit të restauruar të kryeveprës Jeanne Dielman. Filmat e shkurtër të nominuar për “Oscar”, filma për internet, për sulme masive me armë në SHBA, për një shkëmb të vetëvrasjeve në Japoni, si dhe gjendjen e refugjatëve të cilët përpiqen të arrijnë Europën janë të gjitha pjesë e programit të edicionit jubilar të këtij viti.

A do ketë Dokufest një kënd për kujtesën…filmat që kanë bërë histori në Kosovë?

Jo, por e kemi një program special të kuruar me filmat e ri të shkurtër të prodhuar në Kosovë, të cilin e kemi titulluar ‘New Kosovo Shorts’. Këtu më duhet të theksoj filmin HOME me regji të Daniel Mulloy, i cili është një bashkë-produksion i DokuFest dhe dy produksioneve të Britanisë së Madhe, me Jack O’Connell dhe Holliday Grainger në rolet kryesore. Filmi është prodhuar me ekip nga Kosova dhe Anglia dhe xhirimet janë bërë në të dy këto vende. Filmi fitoi çmimin më të mirë në Palm Springs Festival këtë vit, ndërsa javën e kaluar e morëm lajmin e gëzuar që filmi tashmë është nominuar për çmimin e Akademisë Europiane të Filmit.

Më thuaj një film që të ka përlotur në skenën e DocuTIFF?

Filmi që më ka bërë më shumë përshtypje në DoocuTIFF është dokumentari i shkurtër THE REFLECTION OF POWER nga Mihai Grecu, i cili ofron një pamje të Koresë Veriore totalitare dhe monumenteve të tij të deluzionit.

Atë Zef Pllumi ishte vetëm 16 vjeç dhjetorin e vitit 1940 kur një nga personazhet më të njohura të mendimit shqip, Atë Gjergj Fishta, mbylli sytë përgjithmonë. Djaloshi që ende nuk kishte kaluar adoleshencën, e ndiente se ajo mbrëmje e ftohtë dhjetori kishte marrë me vete një figurë që do të mbetej në kujtesën jo vetëm të qytetit të tij. Ai e kishte takuar Fishtën kur ishte ende fëmijë, kur ai bashkë me Padër Anton Harapin kishin ardhur miq te xhaxhai i tyre në bjeshkë. Shtati dhe prania imponuese e Fishtës, do t’i mbetej në mendje. Ai ishte përshëndetur me ta, dhe gjatë asaj përshëndetjeje të shkurtër xhaxhai u kishte thënë miqve që djaloshi donte të bëhej frat kur të rritej. Padër Arapi do t’i afrohej duke i dhuruar një medaljon të Shën Françeskut që do ta mbante gjatë në qafë, duke i thënë ta ruante me shumë kujdes në mënyrë që kur të shkonte në kolegjin françeskan ta paraqiste atë medaljon. Më pas Atë Zef Pllumi do ta njihte Fishtën si mësuesin e tij, kur më 1931 hyri në kolegjin françeskan të Shkodrës. Në kujtimet e shkruara pas burgut, Atë Zef Pllumi do të linte pasazhe të gjata dhe për Fishtën. Në vitin 1996 revista “Hylli i dritës” do t’i kushtonte një numër të posaçëm Atë Gjergj Fishtës, i cili hapet me shkrimin e Atë Zef Pllumit “Nji vorr për Atë Gjergj Fishtën”. “Ajo natë e 31 dhjetorit 1940 nuk kje natë gzimi: nji ndër bijt ma në za të Shqipnisë mbulohej në dhe të zi. Nuk pati andrra lirije, pse dy pushtues të huej luftojshin mes vedit mbi këtë truell. Qielli kje i ngrysun, i ftoftë, i merdhitun si zemrat e shqiptarëve e toka me borë e me skllotë, kur po zhvillohej funerali i zi mortuor i Fishtës.

Vonë në natën e 31 dhjetorit nji grup i vogël françeskanësh hapëm atë vorr me zemër të thyeme e me lot ndër sy. Te kryet nji kryq dullije për me çue në vend dishirin: Nji kryq druni, t’kojsha true,/nxierre e venma përmbi krye…Qindra kurora lulesh, që e mbuluen vorrin, nuk e zbukuruen atë vdekje”, shkruan At Zef Pllumi. Më pas ai ndalet në kohën kur komunizmi nisi të instalohej në vend, dhe lufta e parë që ai shpalli ishte kundër fesë. Ja si e përshkruan ai momentin kur ushtarët hynë në kishë dhe kërkuan të dinin ku ishte varri i Fishtës, për t’u hakmarrë ndaj tij. “Dukej sikur në luftën e madhe të popujve mëndjeçoroditun Fishta po binte fli. Vorri ishte aty, në fund të kishës. Heshtje e mallëngjim. A thue se bota kje përmbysë me tërbim. Furishëm hynë ushtarët e 1944-trës me hyllin e kuq në ballë. Ata shpallën se kishin shembë botën e vjetër dhe do të ndërtonin “botën e re”: “Internacionale do të jetë bota e re!”. Para tyne u duk sikur kombit tonë iu përvdorën të gjithë hyjt e diejt e vet.

Nga vorri në fund të kishës u hoqën në fillim kunorat me lule. Kryeqi dullije u zhgul. Mbet vetëm nji rrasë e bardhë e ftohtë mermeri, pa emen e pa kombsi. “Bota e re” që kishte ardhë nuk kje botë shqiptare; kjo e huej, sdihej e kujë. Nji botë me inade e maraze, pa din e pa iman, pa fe e pa atdhe, pa nderë e pa liri, pa gëzime as dëshirë , pa shpresa për të ardhmen. Kështu u ngrysën vitet e gjatë mbi atë vorr, ku prehej poeti: në nji robni që vetëm armiku e dëshiron”, shkruan At Zef Pllumi. Më pas frati françeskan ndalet në 6 shkurtin e vitit 1967 për të shpjeguar atë që u quajt nga regjimi si “revolucion kulturor” në qendër të cilit ishte shfarosja e fesë. “Kishat e xhamijat u shembën në tokë, bashkë me to Atdheu e njeriu. Herojt e kombit u quejtën spijuen e tradhëtarë. Hienat e kuqe, në tërbim e sipër iu suellën varrit në fund të kishës e dhunuen e shkatërruen”, kujton Atë Zef Pllumi. Më tej ai vazhdon duke shkruar se “Kjo natë. Simbas nji dishmitari okuar, eshtnat e të vorruemit i nxuerën gjithë inad e i hodhën në Drin. partia kishte vendosë që Kishën Françeskane ta kthejë në kino-teatër, ndoshta nga friga se nga fundi i Kishës mund të ngjallej nji za, kje shkak i veprimit të shëmtuem. Por ai çast i turpshëm për mbarë kombin dhe racën shqiptare ishte pregatitë kaherë: fillonte që te programet e para shkollore të pushtetit të ri. Vazhdonte me urdhën partiak, në fillim në surdinë te mbledhjet e plenumet e shkrimtarëve e gjuhëtarëve ndër rrethe të mbyllura, deri që shpërthente haptë me korin e neveritshëm të shkrimtarëve, kritikëve e historianëve të realizmit socialist, që u vunë në garë mes vedit se cili po hjedh gurë e baltë më shumë mbi poetin”, shkruan At Zef Pllumi. Gazeta letrare “Drita” do të niste një fushatë kundër personalitetit të Fishtës, e cila më pas do të vijonte dhe me heqjen e emrit të tij nga tekstet shkollore. Por sipas Atë Zefit, një sistem i tërë diktatorial nuk mundi ta hidhte në koshin e harresës një personazh si Fishta. “I mbetun pa vorr, Fishta vazhdoi me jetue i strukun në kujtesën e legjendën e kombit, bashkë me herojt e epopesë së tij. Me gjasë lexuesit e tij nuk dinin kurrgja mbi fatin e trupit e t’eshtnave , dinin se kishte dikund një vorr, ku Poeti pushonte në paqe , ndoshta as nuk u jepnin randësi të mbetunave të tij. Ndërkaq në heshtje nën za, recitonin me ngulm kangët e “Lahutës së Malcis”, ky ishte një veprim konspirativ antishtetnor, antisocialit, antitiranik, antiservil që dënohej së paku me 10 vjet burg”, kujton At Zefi. pas rënies së regjimit komunist në 50-vjetorin e vdekjes së Fishtës një grup intelektualësh vendosin që ky përvjetor të mos kalohej në heshtje.

Ishin Aurel Plasari, Skëndër Buçpapaj, Rudolf Marku, të cilëve iu bashkua dhe aktori Ndrekë Luca. Më 28 dhjetor 1990 në sallën e ish-Lidhjes së Shkrimtarëve do të ishte një moment emocionues, pikërisht në vendin ku ishte denigruar figura e tij.

“Gjysmë shekulli ka kaluar prej vdekjes së tij fizike, e ka vërtetuar jetëgjatësinë e veprës së tij letrare, me gjithë kushtet specifikisht të vështira në të cilat i është dashur asaj të gjallojë. Na bie neve, breznisë që do të përgjigjemi tash e tutje për respektin ndaj traditës sonë letrare, t’ia japim asaj votën e dashurisë. Jo me fjalë. Ta mbrojmë me jetëgjatësi, duke ia shtypur e rishtypur pjesën më të mirë të kësaj vepre, e sidomos duke rregulluar marrëdhëniet e saj me historinë e letërsisë. Unë do të thosha jo duke i dhënë Fishtës vendin që i takon, por duke i kthyer historisë së letërsisë atë çka i mungon”, do të shprehej Aurel Plasari. Pas kësaj ceremonie do të niste rikthimi i emrit të Fishtës në letrat shqipe, përmes aktiviteteve në Shkodër e Tiranë e shkrimeve që nisën që nga gazeta “Drita”.

Ndërkohë, në vitin 1993 kishte nisur rindërtimi i Kishës Françeskane të Gjuhadolit.

“Kur u emnue Provinçial Superjoj i françeskanëve të Shqipërisë, At Flavio Cavallini, fola me të për këtë punë që na priste. Dhe ma premtoi se kah mbarimi i rindërtimit të kishës, me siguri do të punohej edhe për reperimin e vorrit të përdhunuem. E mbajti premtimin. Mbas dy vjet punimesh erdh radha me u shtrue dyshemeja e kishës me rrasa mermeri. Ajo nuk u shtrue pa u ba sondazhet për vorrin, simbas të dhanave që kishim tregue. Më datë 13.11.1995 ditën e hënë, rreth orës 14.30 minuta, filluen gërmimet në prani të noteres V.Sulkaj. Aty kah ora 18.00 mbërritja edhe unë me At Leo Kabashin dhe kryeredaktorin e Hylli Aurel Plasari, kishim thirrë edhe drejtorin e radio Shkodrës, Z.D Luka. Me disa të tjerë që punojshim në rindërtimin e kishës ishte dhe Z. Ferdinand Topalli i cili dishmonte se e kishte pa me sy dikur kah i bajtën me karro eshtnat e Fishtës për me i hedh në Drin. Nga gërmimi i deriatyshëm u pa kjartë se nuk ishte dhe i zakonshëm i tokës, por nji material i ardhun nga prishje ndërtesash si copa tullash, gëlqere suvatimi, etj. Atë natë u punue deri aty kah ora 21 në thellësinë rreth 2 metra u gjetën vetëm pak eshtra të vogla dhe nji unazë kurrizore. U vërtetue plotësisht se vorrprishësit kishin gërmue jo vetëm në mes, ku gjindej rrasa e mermertë por në çdo qoshe, derisa kishin ra në eshtna. N’e nesre gërmimet vazhduen përsëri. U gjet fundi i kalbun i nji arkivoli drunit, nji copë nga petku fetar (stola), si dhe pak ornamente metalike t’arkës. Dheu aty përreth u kalue nëpër sitë e u gjetën edhe nji pakicë eshtnash , shpëtue prej dhunimit të vorrit”, kujton At Zef Pllumi, i cili do të vazhdonte të këmbëngulte deri në rivarrosjen dinjitoze të Fishtës.
A.Bardhyli