Një mëngjes dimërak ka përqafuar Tiranën, teksa shiu, qetazi ia ka larë mëkatet qytetit. Dritat e dyqaneve, bareve, madje edhe ato të semaforëve, shkëlqejnë mbi asfaltin e zi, mbi rrugica e herë-herë, me llamburitjen e vet, krejt padashur të japin një ndjesi paqeje. Një ditë më herët, kishim rënë dakord me Fatos Kongolin që takimi ynë të ishte tek “Friend’s book house”. Një shkrimtar, ndihet rehat, veçse mes librash. Veçse aty, mundet, mbase (dëshirova me vete) të flasë qetësisht, për shtatë dekadat e jetës së tij.

Është veshur me të zeza nga koka tek këmbët, në kokë mban kapelen e vet të zakonshme, në njërën dorë çantën e në tjetrën, një çadër. Me të mbërritur shkrimtari, i afrohemi një qoshke të kafenesë. I sugjeroj të ulet në një poltron dyvendësh, ku mund të rehatohej. Fillimisht refuzon, e meqë këmbëngulja, detyrohet të më thotë se nuk do të rrijë përkundruall të tjerëve. Rrjedhimisht, atë vend e zë unë, e ai, ulet në një karrige të drunjtë që mua më dukej se ment do thyhej. Është e djelë, por kafenejashtëpi libri është plot. Dy tavolina më tutje, është edhe një ministër i ri. Kongoli, është njeri pa vese. Ndërmendja më thotë, se nuk iu ngjan shkrimtarëve tipikë që teksa mendojnë vetmevete, në dorë a në cep të buzës mbajnë një cigare, tymi i së cilës kërcen në ajër, e përpara, një gotë që e rrëkellejnë krejt natyrshëm. As cigare, e as alkool!!! Porosit një çaj kamomil, ndërkohë që zona ku jemi ulur është nosmoking. Mbas disa pyetjesh mirësjellje për këta 2-3 muaj(takimi i fundit ishte në nëntor), vendosim të nisim bisedën që do të botohet. E dija, që s’ka për të qenë e lehtë të marr përgjigje për një sërë gjërash. Kongoli, nuk i do lëvdatat, është i qetë, i tërhequr, më shumë modest se ç’duhet, s’ia ka ënda kryetitujt, qendrën e vëmendjes, debatet, akuzat, fjalët e pafundme e të pabereqet, dhe në mos qe për librat, ai me shumë gjasa, nuk do të dilte fare në media. Çështjet e ndaluara? Të flasë për politikën, vendimet e saj, bëmat e saj, mëkatet e saj (të pafundme)! I ka zët këto komentesh, anipse prej vendimeve të kësaj varet shumëçka në jetën tonë. Nuk do bindej, edhe, nëse do i thoje se si intelektual, ka ‘detyrë’ t’ju tërheqë veshët vendimmarrësve. Por, në vendin tonë, pa u marrë me vërtetësinë e mendimit, merren me ty, duke sulmuar burimin e mendimit për ta bërë atë të duket i pavlefshëm, duke e lënë kështu problemin të qetë në rrokopujën e vet. Biseda, vijon si më poshtë.

Ditëlindja juaj e 70-të, çfarë ju bën të mendoni?

Nuk më vjen në mendje ndonjë gjë e madhe. Më vjen habi që u bëra 70 vjeç. Është edhe për të qeshur se vetja më duket i ri, por është edhe trishtim kur mendon se ke hyrë në zonën e rreptësisë dhe mund të dalësh jashtë loje.
(Me një trishtim, që s’lë rehat, mendoj se kur vitet ikin fluturimthi, fillon mendon se ç’mban mend prej kohës kur ishe veçse një fëmijë, me një livadh të madh para, dhe e pyes)

Cili është kujtimi i parë nga fëmijëria?

Kujtimi i parë nga fëmijëria është i turbullt dhe i largët. Me një llogari që bëj unë, duhet të kem qenë shumë i vogël. Mbaj mend gjyshen nga babai, të sëmurë në krevat, në prag të vdekjes. Ajo ka vdekur rreth vitit 1946, kur unë i bie të kem qenë vetëm 2 vjeç. Ishim në shtëpinë e vjetër të tim eti në Elbasan, shtëpi që gjendej rrëzë kullës së Sahatit. Tani janë vetëm rrënojat e asaj shtëpie.
A vuani nga kujtimet që mbetën brenda saj? Fëmijëria bart kujtimet më të këndshme…
Kujtimet nga fëmijëria janë diçka që vezullon, një lloj mirazhi, është e shkëlqyer dhe unë kam shumë mall. Vitet e para të fëmijërisë i kam kaluar kryesisht në rrugicën e shtëpisë që thashë më lart, ku jetonte familja e tim eti, ngjitur me bedenat e kalasë. Kam kujtime nga shumë shokë e miq, kushërinj, disa prej tyre s’janë më. Mbase edhe për këtë më mungon.

Zakonisht në fëmijëri, në ato lojërat e para me shokët, vendos aty për aty, profesionin e së ardhmes, pilot, mjek, mësues… Ju, ç‘patët vendosur asokohe?

Nuk më kujtohet. Nuk duhet të kem menduar për atë që do bëhesha. Madje, edhe vite më vonë, kam vendosur fare rastësisht.
Në fakt, ka qenë babai juaj që ka vendosur për ju.
Po. Unë, nuk kam menduar, ngaqë s’isha fort i sigurt se çfarë doja të bëhesha. Kam qenë gjithnjë në kërkim dhe ia kam lënë rastësisë.
A ruani sende nga shtëpia e vjetër? Pasqyra, tavolina, dollape, sëndukë?
Jo ndonjë gjë të veçantë. Ruaj, e që i kam sot e kësaj dite, mobiliet e dhomës së gjumit të prindërve të mi. Mobilie, prodhim italian i paraluftës. Janë shumë të bukura. Relike të vjetra nuk para kam, kanë humbur. Një pjesë të madhe i kemi humbur ne vëllezërit. Relike do quaja violinën e babait. Edhe atë e kemi dhënë në fis.

Pse?

Sepse violina sipas muzikantëve shurdhohet po ndenji e varur në mur. Im atë deshi që një nga fëmijët tij të bëhej violinist, por asnjëri nuk u bë i tillë.
Dukeni tejet i tërhequr si karakter, megjithatë, Kongoli djalosh i ri, si e mban mend veten: kryeneç, i hedhur, i bukur, tërheqës, ngacmues?
(Qesh me zë, por pa tërhequr vëmendje. Diçka bluan në mendje, por nuk thotë shumë.) Unë kam qenë gjithnjë i druajtur si tip. Mundet të kem qenë sanguin, por nuk e kam shprehur, ose, kjo ka ndodhur në raste shumë të rralla. Në adoleshencë s’mbaj mend të kem qe qenë tip i hedhur, as i guximshëm. Ky ka qenë një defekt i madh për mua, sepse kur dëshiroja të hyja në intimitet me ndonjë vajzë që më pëlqente, (dhe mua vajzat më kanë pëlqyer gjithmonë) kam qenë i druajtur, nuk guxoja.

A ka të bëjë kjo me një mungesë besimi tek vetja, apo duhet kërkuar me thellë në fëmijërinë tuaj?

Kam vuajtur gjithë jetën nga një kompleks inferioriteti, që është shumë i dëmshëm për njeriun.

Ku e kishte burimin ky kompleks inferioriteti?

Vështirë ta them. Për shembull më kujtohet diçka. Kur kam qenë i vogël, dy dhëmbët e parë i kisha pak të mëdhenj dhe shokët e lagjes më thërrisnin, ku je o dhëmbç? Kjo më bënte të ndihesha keq. Fyhesha.
E shohim nga një tjetër këndvështrim: djali i një kompozitori në zë, pjesë e elitës intelektuale, i gjatë, me sy blu, student i shkëlqyer, ju pra, i kishit gjitha për të qenë i lakmuar…
Kjo, mbase ka qenë në një periudhë më të vonshme, kur fillova ta njoh më mirë veten, në periudhën e gjimnazit a të shkollës së lartë, por sërish thelbi i druajtur ka mbetur gjithë jetën. E po ashtu naiviteti i lindur. Nuk i shpëton dot naivitetit: beson shumë tek të tjerët, jep shumë dhe duke marrë shumë pak përgjithësisht. Unë i përkas kësaj kategorie.

Raporti juaj me matematikën, cili është?

Matematika s’ka qenë talenti im. Sido që të jetë, ka qenë një periudhë e shkurtër kohe që unë i mbajta mëri tim eti që më futi në këtë degë, por më pas i qeshë mirënjohës, se në mos për gjë tjetër, matematika si shkencë, si kurora e shkencave, të jep atë që quhet logjikë matematike: ajo që nuk e lejon njeriun të fluturojë pa qenë i sigurt për diçka. Në matematikë, teorema vërtetohet dhe pranohet si e vërtetë vetëm pasi të vërtetohet, ndryshe nga aksiomat që nuk kanë nevojë për vërtetim.

Një pjesë e shkollës së lartë ju e keni bërë në Pekin. Sot, Kina krejt ndryshe prej asaj kohe, cilësohet një përbindësh i përgjumur, që me resurset e veta dhe me një fuqi më të madhe ekonomike do të ishte pa dyshim një superfuqi. Çfarë keni marrë ju prej Kinës ‘komuniste’?

Kinezët vendin e vet në gjuhën e tyre e quajnë: Xhung(qendër) guo(vend) – që në shqip përkthehet qendra e botës, vendi i mesit të botës. Ka qenë perandoria e lashtësisë. Libri im “Dragoi i fildishtë” iu kushtohet viteve të mia studentore atje. Para se të shkruaja këtë libër, vajta në Kinë për 2 javë. Në mungesën time 30-vjeçare, ndryshimi ishte kolosal, i paimagjinueshëm. Ishte viti 1994, tani jemi në 2014 dhe në këto 20 vite ka pasur ndryshime të tjera. Kina është një vend ku mund të rrish 10 vite dhe ta kesh të vështirë të gjesh thelbin e mentalitetit e botëkuptimin të kinezëve.

Meqë jemi tek ai botëkuptim, cili është mendimi dhe qasja juaj ndaj rimishërimit?

Unë nuk kam qenë ndonjëherë i fortë në fushën e filozofisë. Kam pasur një prirje të hershme që u shua shpejt. Në bazën e kulturës së kinezëve është konfucianizmi dhe budizmi. Kam lexuar diçka për këto dhe e kam pasqyruar tek “Dragoi i fildishtë”, por nuk dua të futem në fusha ku jam në nivelin amator edhe pse kam studiuar 3 vjet në Kinë. Marrëdhëniet e mia me këtë vend kanë qenë shumë praktike, të drejtpërdrejta, jo filozofike, por të lidhura me një realitet i cili në kohën që studiova unë, ka qenë shumë gri e shumë i egër.

Ishte koha e revolucionit kulturor kinez?

Para revolucionit. Unë nuk e përjetova atë, sepse u ktheva, në fakt më kthyen në Shqipëri. Kam kujtime të bukura atje, por edhe të dhimbshme. Megjithatë, me kalimin e viteve ajo që mbetet është një thelb dhimbjeje e dëshirueshme, e këndshme.
Sepse përzjehet me mallin për veten në atë kohë.
Sigurisht. Ç’është dashuria për atdheun? – mes të tjerash mall për fëmijërinë, për kohë që nuk kthehen më. Malli është i fortë. Marrëdhënia ime me Kinën ka qenë e drejtpërdrejtë, materiale. Kam vajtur 18 vjeç dhe jam kthyer 21 vjeç dhe ju mund ta mendoni ç’mund të bëjë një djalë nga mosha 18-deri në 21 vjeç.

Ishte kjo, koha kur ju u formuat?

Si natyrë jam formuar në shkollë të mesme, ku unë kam studiuar shumë, kam qenë shumë i rregullt. Periudha tjetër ishte përvojë e jo formim. Vitet universitare në Kinë e këtu, më vonë, kanë qenë përvojë. Periudha ku unë kam marrë më shumë në fushën e letërsisë ka qenë koha kur punoja në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”. Por, edhe kjo ka qenë përvojë, jo formim. Ende më duket vetja si gjimnazisti i dikurshëm.

E mbani mend sot gjuhën kineze?

Po të bëjmë një llogari, una isha atje para 50 vitesh. Gjatë kësaj kohe nuk e kam përdorur e në pesë dekada, nëse nuk e përdor, harron edhe gjuhën e nënës. Mundem të komunikoj vetëm për gjëra të përgjithshme.

Cili është raporti juaj me muzikën? Sa ju ndihmon të shkruani, apo të mendoni për të shkruarin?

Unë jam djalë muzikanti dhe muzika ka qenë e afërt për mua që në fëmijëri. Më ka pëlqyer shumë dhe ka ushtruar efekt magjepsës. Im atë synoi të më jepte pianon dhe violinën, por mua në muzikë me nxorën pa talent që në moshën 6-7 vjeçare.

U zhgënjyet?

Kam qarë kur mora vesh që nuk u pranova në lice, edhe pse më thanë se nuk kisha vesh për muzikë. Asokohe më vinte habi pse s’kisha vesh për muzikë kur unë e pëlqeja shumë atë. Ka pasur periudha të jetës që kam dëgjuar intensivisht muzikë, jo vetëm i ri kur e dëgjoja në radio. Për tri vite në Institutin e Lartë të Arteve kam qenë përkthyes i një pianisti të shkëlqyer kinez. Përktheja leksionet e tij dhe rrija më shumë në Institutin e Arteve se sa në fakultetin tim. Kam dëgjuar veprat e kompozitorëve më të mëdhenj botërorë të repertorit klasik të pianos.

Po në kërcim si keni qenë?

Kam qenë vallëzues i shkëlqyer, kjo është e vërtetë. I kam ditur të gjitha kërcimet, që na rock en roll, tëist tek mambo, cha-cha-cha, charleston, etj.
Atëherë nuk keni qenë edhe aq i ndrojtur.
Druajtja është tjetër gjë.

Kur mësuat të kërceni?

Në mbrëmje të hapura me studentët e huaj në Kinë. Më së shumti mësova nga studentë më ngjyrë.

Kishte edhe femra mes tyre?

Vallëzimi me femra mësohet, jo me meshkuj.
Sot nuk janë më këto lloj argëtimesh…
Është tjetër kohë e tjetër atmosferë. Atëherë ka qenë diçka më shpirtërore. M’u kujtua diçka me të cilën njerëzit mund të qeshin sot. Në gjimnaz ishim të lumtur kur bënim ato që i quanim mbrëmje vallëzimi. I bënim në shkollë, por jo pa telashe. E para, se do kërkoje nga drejtoria që të lejonte ta bëje aty. Problemi i madh ishin vajzat që të merrnin leje në shpi. Ishte shqetësuese për prindërit, dyshonin, kishin frikë. Pasi kaloheshin këto, e siguroheshin 6-7 vajza, ishte puna e gjetjes së orkestrës. Muzika jonë bëhej vetëm me një fizarmonikë. Pastaj ndodhte që mësuesi dezhurn i shkollës s’rrinte dot më dhe i hipnin nervat e na thoshte këputni qafën.

Çfarë pijesh kishte në këto mbrëmje vallëzimi?

Asnjë. Birrë kam pirë për herë të parë në mbrëmjen e maturës. Nuk bëhej fjalë për alkool. Vetëm kërcenim. Qëllonte që shkonim ekskursion në malin e Dajtit, me program mësimor. Ishim dy matura, shkonim në këmbë dhe qe kënaqësi shumë e madhe. Ishim vetëm, larg familjes, rrinim me kë të donim, me ata që na hahej muhabeti dhe mezi prisnim mbrëmjen e vallëzimit. Qëllonte që kishte edhe ekskursionistë të tjerë që mund të na vinin tek mbrëmja jonë, dhe mbajtja e tyre jashtë ishte hall i madh. Ky ka qenë pak a shumë dëfrimi më i madh kolektiv. Ndërsa individualisht, gjithsecili kishte emocionet e veta.
Martesa ju ka dhënë dy fëmijë, vajza e martuar me një amerikan e djali me një ruse. Do doja të ndanit me ne emocionet e një dasme vjeneze.
Vajza prej 16 vitesh e djali prej 14 vitesh jetojnë në Neë York. Shtëpitë i kanë afër e kur shkoj, rri te djali. Në vitin 2008 unë pata fatin të shkoja në Vjenë në një rezidencë për shkrimtarë. Në muajin e dytë, në shkurt, me rastin e Shën Valentinit, erdhën fëmijët në Vjenë. Apartamenti ishte shumë i bollshëm; dy dhoma, një paradhomë e madhe, një mjedis ngrënie. Pra, kisha shumë hapësirë. Pasi kishin bashkëjetuar 8 vjet, ime bijë dhe bashkëshorti i saj erdhën dhe e bënë kurorëzimin në Bashkinë e Vjenës. Ishte diçka shumë e bukur dhe pas celebrimit shkuam në një restorant karakteristik të Vjenës, që ishte i kripur, por që për rastin ia vlente.

Cili është raporti juaj me bashkëshorten? Shkrimtarët janë të vështirë…
Unë jam shumë i vështirë. Shkrimtarët përgjithësisht janë qenie egoiste, tekanjoze e me huqe, por me kohë ajo i ka mësuar huqet e mia, nuk më ngacmon dhe përpiqet të më krijojë qetësinë e nevojshme.

E keni pyetur bashkëshorten dhe veten nëse ju për të keni qenë ‘princi i kaltër’, apo vetëm ‘princi’ me sy të kaltër?

Ne njiheshim se kemi qenë në një lagje. Nuk i kishim larg shtëpitë, por nuk më kishte shkuar në mendje që do martoheshim. Mund të them pa diskutim, se sot ne jemi më të lidhur se kurrë e nuk bëjmë dot pa njëri-tjetrin.
Keni bërë një jetë të ndarë mes Shqipërisë e Amerikës dhe mbase nuk i keni ndjekur me vëmendje të madhe zhvillimet këtu. Megjithatë, ju, secilën ngjarje që keni parë të ndodhë në Shqipëri, e keni gjykuar me mendjen tuaj. Ka qenë një rast, (që shkaktoi debat) kur ju u shprehët publikisht, për protestën e deputetëve të opozitës së kohës më 2009, duke dalë kundër saj.

Si ndodhi që u përfshitë duke habitur shumëkënd?

Më kujtohet, dhe më vjen keq. Është një moment që e kam menduar shpesh edhe vetë. Unë jam shkrimtar, në librat e mi nuk ka politikë aq më pak anësira politike dhe nuk dua të zgjatem në këtë. Por, ka një gjë: ne duhet të pranojmë se kushdoqoftë ka mendimet, bindjet e opinionet e veta. Kushdo nga ne, vjen një çast e ndjen për detyrë ta shfaqë atë që ndjen, pavarësisht në e ka gabim apo mirë. Sinqerisht u ndjeva i lënduar nga reagimet që pati për qëndrimin tim. Nuk ishte refleks i çastit, ishte i menduar. Ky qe mendimi im, nuk mund të thosha ndryshe. Për oportunizëm mund të mos kisha pranuar të flisja për çështjen: të thosha, jo, nuk dua të shprehem. Por, mua më erdhi turp ta bëj këtë kur kisha një mendim për ngjarjen.
Mendimi i lirë, shpesh në Tiranë, interpretohet si të bërit palë me njërën nga dy kampet, paçka idesë me të cilën ti e ke shprehur atë.
Po. Jam lënduar shumë edhe nga një episod tjetër, aq sa mora një vendim: të mos flas më. Kjo është një formë tjetër censure. Kur tjetri të turret e të shan për një mendim që ti jep, do të thotë mbyll gojën, sepse në vazhdon kështu, mund të të rrjepë shtatë lëkurë duke të sharë. Kjo pra, sipas meje, është një lloj censure sui generis.
Vijmë tek libri. Letërsia e para 1990-ës, e përgjuar nga censura, e ndaluar nga censura e më herët nga autocensura. Ajo e pas 1990-ës, krejt ndryshe ecën e lirë, pa censurë, por pa u vënë as në peshoren e kritikës. Pra, nga mbyllja brenda një kornize të hekurt, nën kontroll, në një të ashtuquajtur liri, pa iu nënshtruar, asnjë mendimi kritik.
Unë kam një mendim timin për këtë. Shumë njerëz mund të mos jenë dakord. Letërsia jonë, me aq sa vërej unë, është në rrugën e saj normale. Ka faza që një letërsi ka vepra të shumta, ka faza që veprat me vlerë janë të pakta. Në panairin e vitit të kaluar u vërejt se kishte pak libra të rinj, por kjo nuk është hata se letërsi s’mund të ketë çdo vit. Nuk mund ta parashikosh letërsinë si të ardhurat nga doganat. Autorët e mëdhenj nuk dalin çdo ditë apo dekadë.
Këtë e them me rezervë sepse nuk jam as kritik, as studiues, as nuk e di mirë çfarë shkruhet e lexohet se nuk kam kohë, por po jap një mendim timin personal. Letërsitë botërore janë më të zhvilluara se ka më shumë shkrimtarë. Një popullsi 300- milionëshe nuk krahasohet me një popullsi 3- milionëshe dhe jo të dyja mund të japin të njëjtin numër shkrimtarësh. Sa për kritikën, nuk kam pasur e as nuk kam ndonjë shqetësim, si ecën e ku ngecën. Letërsia ecën e pavarur nga kritika. Nuk shoh as rozë as zi në këtë pikë.

Sa po e gllabëron teknologjia artin e letërsinë?

Është çështje e diskutueshme. Mua nuk më intereson aspak. Më intereson që në këto vite që më kanë mbetur të shkruaj. Është një problem që shqetëson më shumë brezat e rinj, që e kanë karrierën para.

Ju shkruani direkt në kompjuter?

Jo, gjithë jetën time kam shkruar me laps e me gomë – shkruaj e fshi. Më tej e kam diktalografuar. Shumë vonë kam filluar të punoj me kompjuter, jo më shumë se 6-7 vjet kur m’u prish makina daktalografike. Ka qenë një ditë e zezë për mua, sepse e doja atë shumë. Kisha shkruar romanet e mia më të mira në të.
Kompjuteri? Në fillim kisha paragjykime, por të punosh me të është e mrekullueshme.

Bashkëshortja
Ne njiheshim se kemi qenë në një lagje. Nuk i kishim larg shtëpitë, por nuk më kishte shkuar në mendje që do martoheshim. Mund të them pa diskutim, se sot ne jemi më të lidhur se kurrë e nuk bëjmë dot pa njëri-tjetrin.

Ndrojtja
Unë kam qenë gjithnjë i druajtur si tip. Mundet të kem qenë sanguin, por nuk e kam shprehur, ose, kjo ka ndodhur në raste shumë të rralla. Në adoleshencë s’mbaj mend të kem qe qenë tip i hedhur, as i guximshëm. Ky ka qenë një defekt i madh për mua, sepse kur dëshiroja të hyja në intimitet me ndonjë vajzë që më pëlqente,

Të shkruarit
Gjithë jetën time kam shkruar me laps e me gomë – shkruaj e fshi. Më tej e kam diktalografuar. Shumë vonë kam filluar të punoj me kompjuter, jo më shumë se 6-7 vjet kur m’u prish makina daktalografike. Ka qenë një ditë e zezë për mua, sepse e doja atë shumë.

Censura sot
Jam lënduar shumë edhe nga një episod tjetër, aq sa mora një vendim: të mos flas më. Kjo është një formë tjetër censure. Kur tjetri të turret e të shan për një mendim që ti jep, do të thotë mbyll gojën, sepse në vazhdon kështu, mund të të rrjepë shtatë lëkurë duke të sharë. Kjo pra, sipas meje, është një lloj censure sui generis.

Titujt e librave
Tregime – 1978
Ne të tre (1985)
Karuseli (1990)
I humburi (1992)
Kufoma (1994)
Dragoi i fildishtë (1999)
Ëndrra e Damokleut (2004)
Lëkura e qenit (2003)
Te porta e Shën Pjetrit (2005)
Jetë në një kuti shkrepësesh, 2007
Bolero në vilën e pleqve, 2008
Iluzione në sirtar, 2010
Si-do-re-la, 2011
Njeriu me fat, 2013
(BalkanWeb)