Urë lidhëse e Ciceronit me kulturën perëndimore të mëpastajme është Jeronimi (Eusebius Sophronius Hieronymus, 347- 420), i njohur si Shën Hieronymi, apo Shën Jemia, një figurë e përmasave botërore, por pak e konsideruar në Shqipëri, megjithëse shqiptarët mund të krenohen me të, thjesht për faktin se ai ishte nga Iliria. Anekdota thotë, se, në kohën kur kristianizmi kishte fituar epërsi, si e vetmja ideologji perandorake, Jeronimin e Ilirisë e përfolën si pagan, për shkak se promovonte kulturën klasike, shkruan Tonin Çobani në librin “Eseistika”, të botuar ditë më parë.Por në të vërtetë, ai vetë ishte i ndërgjegjshëm për atë që bënte, duke pajtuar kristianizmin e hershëm me kulturën klasike greko-romake, prandaj shkroi një ese ku paraqet gjyqtarët, të cilët, kinse në një ëndërr, e dënuan duke e kamxhikuar me akuzën se ishte ciceronian e jo kristian, transmeton fragmente Shqiptarja. Është pikërisht kjo vetëdije e shprehur në veprat e tij diturore, që ne mund t’i trajtojmë si ese (ose që i paraprijnë gjinisë së esesë) për idetë origjinale të qëndrueshme dhe stilin vetjak polemizues…

Jeronimi ka dëshmuar se atdheu i tij është Iliria

Vetë Jeronimi e ka dëshmuar me të shkruar se atdheu i tij është Iliria (pra, jo me origjinë ilire) dhe se kishte lindur në qytetin Stridoni (Dalmaci), që gjendej diku pranë Panonisë, sot territor i Kroacisë. Ai u largua nga vendlindja në moshën 18-vjeçare për të mos u kthyer më kurrë. Në Romë studioi latinisht me mësuesit më të mirë të kohës, dhe greqisht. Pasi kreu në qendrën e Perandorisë Romake studimet e plota filologjike, teologjike e filozofike, u vendos për tre vjet në Lindje, ku mësoi hebraishten: zotëronte 7 gjuhë, përfshirë edhe ilirishten, për të cilën na ka lënë dëshmi interesante. Në vitin 382 papa Damas e thërret në Romë. Si këshilltar i kreut të Kishës Katolike, Jeronimi shpalos aftësitë e veta që e venë në krye të dijetarëve dhe shkrimtarëve të kohës, veçanërisht me letrat e tij të bëra publike, të cilat përshkohen nga një satirë e mprehtë për shoqërinë romake të atëhershme, duke mos kursyer edhe organizimin e ngurtësuar të Kishës.

Ndoshta, për këto arsye ai bëri shumë armiq, ashtu si kishte edhe shumë miq e pasues. Në Romë, Jeronimi i Ilirisë ishte ngarkuar të rishikonte përkthimin në latinisht të Testamentit të Ri. Por me vdekjen e Papë Damasit (385), ai detyrohet të largohet përgjithmonë nga Roma për t’iu kushtuar jetës së jeremitit në shpellat e Tokës së Shenjtë, në Betlehem, ku kaloi 34 vitet e fundit të jetës. Atje, në të parin manastir murgjish, që kishte ngritur vetë, përfundon Vulgatën, që është rishikimi i Testamentit të Ri, dhe përkthimi nga origjinali në latinisht i Testamentit të Vjetër. Me interes edhe në ditët e sotme janë komentet e tij për Biblën tek vepra “Kronikat”.

Studiuesi Buzhala ka vërejtur se “duke e krahasuar Psaltirin me kumbimin harmonik të poezisë së Pindarit e të Horacit, kurse te Libri mbi Jobin… (duke) veçuar harmoninë,… në kontekstin historiko-letrar dhe në rrafshin e teorive letrare, do të mund të flitej, me siguri të plotë, për një teori e poetikë të Shën Hieronimit.” Konkluzione të tilla vijnë kryesisht nga komentet e Vulgatës si dhe nga vepra të tjera të Jeronimit të Ilirisë, si: “Epistolari”, “Njerëz të shquar”, “Polemika”, etj., që konsiderohen themele teorike të mendësisë perëndimore. Studiuesit seriozë e kanë vendosur Shën Jeronimin e Ilirisë përkrah Shën Agustinit (354–430), si dy fytyrat më të rëndësishme të Kishës Latine… Shën Jeronimi, cilësohet filolog erudit e polemist me një stil të fuqishëm ciceronian, prandaj mori edhe nofkën “Ciceroni i Krishterë”. Jeronimi i Ilirisë konsiderohet si pararendës dhe hero frymëzues i Rilindjes Evropiane.

Natyra rebele e Shën Jeronimit

Ndoshta duhen shtuar edhe shumë fakte të tjera, për të cilat Jeronimi i Ilirisë edhe u sulmua ashpër nga krahu mediokër i kohës së tij. Jeronimi i Ilirisë, p.sh., s’pranonte asnjë kufizim në procesin e njohjes njerëzore, prandaj iu drejtua dhe citoi klasikët paganë greko-romakë, ashtu si do të bënin shekuj më vonë rilindësit. Ai ishte kundër çdo kufizimi denatyrues të gruas, ashtu si bënë të gjithë rilindësit evropianë, duke lartësuar kultin e bukurisë dhe të intelektit femërore. Madje, Jeronimi i Ilirisë ishte edhe njeri i veprimit të pacensurueshëm. Kur nisi rrugët e jeremitit, ai mori pas vetes edhe disa vajza aristokrate (madonat romane), nxënëse të tij. Për të tilla sjellje dhe të tjera qëndrime laike e humane të Jeronimit të Ilirisë, rilindësit e zgjodhën si figurë-simbol dhe e evokuan në veprat e tyre.

Disa studiues kanë hulumtuar edhe lidhjet e Jeronimit me kulturën ilire (para e paskristiane) dhe me ilirishten, elemente të së cilës latinistët pedantë i kanë quajtur “gjurmë barbare” në veprën e Jeronimit. “Gjurmë barbare”, por me krenari i cilëson edhe vetë Jeronimi, sepse “jeta dhe vepra e tij vijnë si një dëshmi me peshë për vetë qytetërimin ilir të kohës.” Studiuesi Gasper Gurakuqi dallon dy-tre shprehje të tilla “barbare” në latinishten e Jeronimit, si: “Dignum patella operculum” (Ka gjetë rrasa vekshin), “Donec exeat per nares vestras” (Deri t’u dalin për hundësh) dhe “Quantum jactus est lapidis” (Sa e hedh peshën), të cilat nuk gjenden tek asnjë autor tjetër latin.

Gurakuqi, madje, sjell në shqip prej Jeronimit (Letra 7) edhe një dëshmi të mendimit të tij kritik për vendlindjen e vet, që po e citoj në gegërishten e sotme: “Në atdheun tem, e ndjek, ku trashamania rrin me shpi, bahet zot barku, e jetohet tue e shkue ditën me mend të tretun, e ma në shenjë asht kush asht ma i pasun. Shto (si thotë fjala) se e ka gjetë rrasa vegshin, priftin Lupicit… timonier i ligshtë i një barke zhavelle, e i verbër që u prin të verbërve kah gropa: si drejtuesi, ashtu gjindja e drejtueme prej tij.”

Shën Jeronimi në studimet e Nolit dhe Mjedës

I pari që e quajti shqiptar njeriun që në historinë e kulturës botërore, laike dhe biblike, njihet me emrin Shën Jeronimi, ka qenë Fan S. Noli. Ndërsa i pari që skicoi një jetëshkrim për tekstet e shkollave dhe e riaktivizoi emrin e tij në trojet shqiptare ka qenë Ndre Mjeda. Ai, së bashku me të vëllanë, Lazër Mjedën, aso kohe kryeipeshkëv i Shkodrës, themeluan shoqërinë letrare Jeronime ose Shën Jeronimi, që merrej me botimin e teksteve të vjetra në gjuhën shqipe.

Deri atëherë, së paku, asnjë nuk e kishte vënë në dyshim, se babai i shkencës letrare mesjetare dhe i asaj biblike, Jeronim Euzebi i përket grupit të shkrimtarëve ilirë (“Scriptores Ilyriani”)… Jeronimin e Ilirisë e kanë quajtur: “Babai i kishës latine”, “Erudit dhe filozof më tepër se teolog”, “Themelues i shkencës letrare mesjetare dhe asaj biblike”, “Njeriu që realizoi një bashkëjetesë të pëlqyeshme midis formave klasike dhe doktrinës kristiane”, “Pajtor i bibliotekave, përkthyesve, satiristëve, polemistëve”, “Polemist i ashpër dhe shkrimtar model i artit të fjalës”, dhe “Secila kohë tek ai ka mundur të gjejë shëmbëlltyrën e saj”, prandaj shkrimet e tij origjinale janë modele pararendëse të eseistikës evropiane.

Njohja e veprës së këtij dijetari ilir dhe veçanërisht, studimet e pritshme për artin e tij të të shkruarit, domosdo që do ta kthjellonin më tej edhe ndër shqiptarë kontributin e Jeronimit të Ilirisë në kulturën evropiane. Nga ana tjetër, kurdo që të rishkruhet një histori e gjithëmbarshme e letërsisë së shqiptarëve, përfshirë edhe kontributin iliro-shqiptar në gjuhët e mëdha të qytetërimit evropian ku duam të integrohemi, kryevendi do t’i takojë Jeronim të Ilirisë (edhe si pararendës i esesë evropiane, ndoshta po aq sa mjeshtri i tij Ciceroni).

Nëse piktura e Renesancës Italiane (dhe jo vetëm ajo) u frymëzua prej Shën Jeronimit të Ilirisë, atëherë kjo figurë është një kontribut iliro-shqiptar edhe për Renesancën Evropiane, si dhe për qytetërimin e sotëm, ashtu si mbetet gur-themel i qytetërimit të sotëm vetë epoka e ndritur, e quajtur Rilindja Evropiane. Gjithsesi, pavarësisht ç’qëndrim do të mbahet në shkencat tona albanologjike, Jeronimi i Ilirisë “ishte studiuesi më i madh i antikitetit për perëndimin e krishterë”.

Asnjë nga nëntë ambasadorët e kulturës që përfaqësojnë Maqedoninë nëpër botë nuk është shqiptarë. Sipas AM, ministrja Kançeska-Milevska arsyetohet se deri tek dikasteri që udhëheq nuk ka arritur asnjë iniciativë me emrin e ndonjë personaliteti shqiptar edhe pse ajo nuk ka asgjë kundër. Kançevska ishte më se e ndërgjegjshme për pyetjen dhe përgjigja e saj është kjo:

‘I dini se cilat janë emrat e tyre, apo? Në pajtim me ligjin, iniciativa duhet të dorëzohen deri tek Ministria e Kulturës dhe ne më pas ato ti dorëzojmë deri tek Qeveria pasi ambasador kulture është një titull nderi, kështu që Qeveria e bën këtë nominim. Ne jemi të hapur për të gjithë artistët’, deklaroi Elizabeta Kançeska-Milevska, Ministre e Kulturës.

Të gjithë ambasadorët e kulturës të emëruar ndër vite sot raportuan mbi aktivitetin e tyre. Bllagoja Nacevski ambasador kulture në Itali tha nuk ka asgjë kundër që ndonjë shqiptarë të jetë kolegë i tij kur siç u shpreh të gjithë ambasadorët e tjerë përveç tij janë emëruar në kohën kur me këtë dikaster ka udhëheqë kuadër shqiptar.

‘Unë nëse nuk gabohem jam ambasadori i vetëm për kulturë i emëruar prej kur jeni ju ministre, ndërkohë që të gjithë kolegët e tjerë janë emëruar gjatë vitit kur pikërisht Ministër i Kulturës ishte një përfaqësues i komunitetit shqiptar’, u shpreh Bllagoja Nacevski, Ambasador Kulture në Itali.

Ambasador kulture në Romë është Bllagoja Nacevski, Elena Miserkova në Vjenë, Millço Mançevski në Nju Jork, Vllado Janevski në Zagreb, Ivo Trajkov në Pragë , Snezhana Panovska në Kuala Lumpur të Malezisë, Zafir Haxhimanov në Beograd, Goran Stefanovski në Londër dhe Ivan Popovski në Moskë .

Universiteti i Prishtinës(UP) “Hasan Prishtina” po i amniston profesorët. Pas arrestimeve të bëra më 12 dhjetor që kanë çuar 11 veta nën pranga për keqpërdorim të detyrës zyrtare, marrje e ryshfetit, raste të posaçme të falsifikimit të dokumenteve dhe legalizim i përmbajtjes së pavërtetë, kurse përfitimi material ka qenë deri 10.000 euro për regjistrim të një kandidati dhe deri në 500 euro për kryerjen e provimeve…në mesin e tyre dhe dy asistentë të Fakultetit të Mjekësisë, nuk përmenden emra të profesorëve.

“Të mëdhenjtë” po kursehen nga akuzat për shkelje të ligjit dhe keqpërdorim në Universitet. As organet e rendit, as ato të Rektoratit nuk kanë konfirmuar hetime të tjera/zeri/