Rreth 32 vite më parë, i ra në dorë “Kronika e një vdekjeje të paralajmëruar”. Atë kohë, rreth të 20-ave, prof. Aurel Plasari u befasua nga Gabriel Garcia Marquez. Sot, kur kanë kaluar më shumë se tri dekada e kur nobelisti është shuar, profesori rrëfen me emocion “marrëdhënien” e tij me këtë shkrimtar dhe veprat që i ka përkthyer. Ndërsa hedh sytë pas në kohë, i kujtohet se si mundi të mbrojë përkthimin e mirëfilltë të një vepre “fataliste”, “frojdiste”, ashtu sikundër kujton edhe “luftën” për të shpëtuar të paprekura shumë fjalë, që duke qenë të pista, iu kërcënohej censura.
Profesor, ju jeni i pari që keni sjellë në shqip Gabriel García Márquez-in. Si e keni njohur ju vetë atë?
E kam njohur në vitin 1982, kur botoi “Kronikën e një vdekjeje të paralajmëruar” në Bogotá. Sa për kureshtje, atë novelë unë dhe mjaft të tjerë e kemi lexuar për së pari në revistën ruso-sovjetike “Letërsia e huaj”, e cila botonte çdo muaj, në mënyrë të menjëhershme, çdo vepër që spikaste nga letërsia kudo në botë. Ishte befasim i madh. Mbaj mend, për shembull, që e lexoi ndër të parët Ismail Kadareja, i cili e kishte pëlqyer shumë, dhe filloi të flitej si për një novelë të pazakontë. Miqtë spanjollë, me të cilët bashkëpunoja qysh kur përktheja poezinë spanjolle, nuk patën vështirësi për të ma sjellë librin. E kam edhe sot atë ekzemplar, me vulën e shtëpisë së tyre ku banonin këtu në Tiranë. Fillova ta përktheja menjëherë: ishte një tekst që nuk mundeshe vetëm ta lexoje, të detyronte ta përktheje.
Në atë kohë ai sapo kishte marrë Nobelin dhe arti i tij pikasej, ashtu sikundër edhe tiparet e këtij arti që mundej të binin në kundërshtim me dogmën zyrtare të realizmit socialist.
Si ia dolët ta botonit pa censurime?
Shend e verë nga kënaqësia e përkthimit, tekstin e përkthyer e paraqita menjëherë në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”. Me atë shtëpi botuese, e vetmja që botonte “letërsi të huaj” në atë kohë, kam bashkëpunuar gjithnjë si përkthyes i jashtëm, më sak: në qejfin tim. Përgjigjja ishte negative, me sa mbaj mend e cilësuan si “vepër fataliste”, “vepër frojdiste”, dhe kësi etiketash që ngjiteshin lehtësisht asokohe. U zhgënjeva. Atëherë, isha shumë i ri, dhe punoja korrektor letrar në revistën “Nëntori”, por përkujdesesha edhe për rubrikën e letërsisë së huaj. Kryeredaktori i atëhershëm Dalan Shapllo, i cili e kishte lexuar novelën në revistën ruso-sovjetike, kërkoi ta lexonte përkthimin. Qysh të nesërmen në mëngjes herët ma ktheu daktiloshkrimin me një shënim në faqen e fundit, që ishte gjysmë bosh, të cilin e ruaj edhe sot: “Fataliste është sa të duash, edhe frojdiste etj., por është kryevepër. Prandaj bëji një shënim prezantues dhe mund ta botojmë”. Ah po, më porositi të mos e përmendja në asnjë mënyrë çmimin Nobel: ishte çmim “reaksionar” për Shqipërinë e atëhershme. Kështu që u botua në dy numra të revistës “Nëntori” më 1984, me variantin e parë të titullit që ndërrova më vonë: “Kronikë e një vdekjeje të shpallur”. Besoj se Shqipëria ka qenë ashtu ndër të parat vende që e ka përkthyer dhe botuar “Kronikën”.
Si u prit nga lexuesi?
Kam përshtypjen se u lexua sa asnjë vepër tjetër e atij viti. Atëherë shumë njerëz të kulturës i kam njohur pikërisht nga urimet për atë novelë. Të kujtoj edhe një hollësi: deri atë kohë kisha përkthyer më së shumti ose vetëm e vetëm poezi. Ishte sprova ime e parë në prozë. Ndoshta ishte ajo farë proze e mrekullishme e Márquez-it që ma prishi mendjen. Kisha përkthyer edhe dy-tri drama të Federico García Lorca-s, vërtet, por Lorca edhe në dramë mbetet poet. Për futjen në kulturën shqiptare të një shkrimtari si Márquez-i në atë kohë më kanë uruar lexues nga më të larmishmit: pedagogë, mjekë, njerëz të shkencave, njerëz të letrave po e po. U receptua pra në mënyrë befasuese, këtë mund të them.
Mendoni që ndikoi ky receptim për t’ia çelur edhe më tej rrugën shkrimtarit në Shqipëri?
Botimi në revistë, asokohe ishte si një lloj licence që një vepër mund të botohej, prandaj edhe shtëpia botuese “Naim Frashëri” lëshoi pe, vendosi ta botonte. Veprova atëherë si ai që i japin gishtin dhe të rrëmben dorën, madje krahun: u vura të përktheja edhe tekste të tjera prej Márquez-it, tekste për të cilat mendoja që mund të receptoheshin po aq mirë te ne. Kisha dëshirë, për shembull, të botoja edhe “Gjethurinat”, mandej edhe “Ora e ligë”, që në botimin tonë mban titullin alternativ të vetë autorit “Një histori me paskuinë”, sidomos “Kolonelit s’ka kush t’i shkruajë”.
Nuk patën më pengesa?
Pengesa… Ideologjike pothuajse jo më. Njëra nga përligjjet për ta bërë të mundur asokohe botimin e një shkrimtari të tillë, të gjallë dhe me emër botëror, ishte edhe gjetja e një “citati socialist” prej tij. Ia kam pas vënë citatin krejt në fund të Pasthënies dhe sot ai citat i Márquez-it tanimë të ndjerë më bën të nënqesh me veten: “Unë kam besim se herët a vonë bota do të jetë socialiste, dhe dua që kjo të ndodhë sa më shpejt, aq më mirë. Por gjithashtu kam bindjen se një nga faktorët që mund ta pengojnë këtë proces të pashmangshëm është letërsia e keqe. Detyra e një shkrimtari – detyra e tij revolucionare, po e deshët kështu – është të shkruajë mirë”. Censura atëherë u shfaq në një trajta të tjera.
Po përse, ç’trajtë tjetër mund të kishte censura përveç asaj ideologjike?
Márquez-i ishte problem për atë që redaktorët e quanin përdorim i “fjalëve të pista”. Për mua t’i hiqje ato ishte jo vetëm si t’i hiqje erëzat, beharnat, një gjelle të mirë, por edhe të cenoje nuanca të holla të natyrës së personazheve. Kujtoj, për shembull, fjalën “shkërdhatë”. Ishte i vetmi variant i mundshëm me të cilin dredhoja për të dhënë në shqip epitetin “maricón” të spanjishtes me të cilin autori shënjonte disa prej personazheve të tij me probleme invertimi seksual. Shqip fare ajo do të jepej me “bythqirë”, ose me ndonjë tjetër sinonim, që tingëllon edhe më këndshëm se “shkërdhata”. Ato do të binin rëndshëm në sy dhe asnjë redaktor, asnjë redaksi nuk do t’i lejonte. Kur teksti shqip u spastrua nga një varg “fjalësh të pista”, përkthimi ngeci në drejtori. Drejtori i atëhershëm i Shtëpisë Botuese kishte nxjerrë një listë të tërë “fjalësh të pista” nga përkthimi, listë që fillonte pikërisht me fjalën “shkërdhatë”, vijonte me emrat e organeve gjinore të mashkullit, të femrës, që nuk gjendeshin në veprën madhështore “Fjalor i gjuhës së sotme shqipe” (Tiranë 1980). Për shembull: atë sendin me ngjyrë të errët të Santiago Nasarit, që Anhelës nuk i shqitej nga mendja prej natës së parë të jatakut, “Fjalori” në fjalë nuk e kishte fare. Atëherë si duhej quajtur “sendi” që sillte dhe risillte nëpër mend e shkreta Anhelë netëve ndërsa përpëlitej e vetme në jatak? Shkurt historia, puna u bë hiq-e-vur: njëri hiqte, unë i vija përsëri. Nuk mund t’i bindja që heqja e termave të tillë ia vështirësonte tejmase lexuesit vetë të kuptuarit e personazheve me probleme të ndryshme seksuale. Heqja e tyre do të thoshte madje t’i korrigjoje këta personazhe, duke i bërë “pa probleme”.
Si përfundoi “beteja”?
Mbas procesit hiq-e-vur, që vijoi deri në bocat e shtypit, ia dolën të rezistojnë vetëm nja dy “shkërdhata”. Edhe ata i shpëtoi Homeri. Një kolegia ime shkrimtare, asokohe studente, ndërsa i qaja hallin më kujtoi e habitur se me “shkërdhata” të tilla ishte plot “Iliada” në shqip. U desh një mund i tërë duke rishfletuar “Iliadën” për të gjetur shprehjet si “dhe u sulën akejt shkërdhata” etj. Por sidomos shpëtoi fjala lapidare e përfundimit të veprës “Kolonelit s’ka kush t’i shkruajë”, kur plaka pyet: “Po çfarë do hamë nesër?”, koloneli ia ka dalë të përgjigjet shqip: “Një mut”.
Për një përkthyes poezish që e trajtoi me dashuri Márquez-in duke treguar kujdes ndaj fjalës dhe duke synuar t’i qëndrojë sa më besnik, çfarë do të thotë humbja e Márquez-it?
Një humbje fizike duke qenë njëherësh njerëzore. Shkrimtarët e mëdhenj vetëm këtë humbje kanë. Ju gazetarët përdorni rëndom togfjalëshin “ndërroi jetë”, ose “u nda nga kjo jetë”, siç duket duke qenë të bindur që ka edhe një jetë tjetër… Bukur fort nëse e keni këtë bindje, puna juaj. Por rasti i njerëzve të mëdhenj të letrave është ndër ato raste të rralla kur këto shprehje janë të vërteta, për ta po, ka një tjetër jetë: jeta e tyre letrare, komunikimi me lexuesit që madje as kanë lindur ende. Në këtë jetë letrare shkrimtarët e mëdhenj janë të gjallë. Ndonjëherë bëj ironi me shkruesit mediokër, për ta nuk them dot që janë shkrimtarë, dhe i shpotis për bindjen e tyre që pandehin se janë ata të gjallë, ndërsa paskëshin vdekur një Eskili, një Shakespear, një Hugo, një Tolstoi, kështu tanimë edhe një Márquez, që për qindra miliona lexues janë gjithnjë të gjallë.
Përse nuk keni vazhduar të përktheni edhe më nga Márquez-i?
Márquez-i gjeti më vonë përkthyes të tjerë të denjë. E ka përkthyer Mira Meksi, e cila ka qenë jo thjesht e pasionuar, por gati e sevdallisur mbas Gabriel García Márquez-it. Dhe për çdo shkrimtar është fat një sevdallisje e tillë nga ana e përkthyesit. Mendoj se Mira Meksi nuk ka rënë me tjetër autor në dashuri më shumë se me të. Mandej atij iu përkushtua edhe Robert Shvarci, që dha në shqip ndoshta kryeveprën e shkrimtarit, “Njëqind vjet vetmi”. Me këtë nuk dua të them që nga Márquez-i nuk ka ende vepra të mëdha për t’u përkthyer, sidomos nga ato që një herë e një kohë nuk mund të përktheheshin për arsye ideologjike dhe politike.
Për shembull, cila do të ishte njëra prej tyre?
Ëndrra ime, për shembull, ka qenë të përktheja romanin “Vjeshta e patriarkut”, një alegori e jashtëzakonshme antidiktatoriale. Tani që e mendoj them se kam bërë mirë që nuk kam ngulur këmbë për ta përkthyer në ato vite të vështira. Do të lidhej shumë keq, fjala vjen, me vdekjen e diktatorit tonë. Te “Vjeshta e patriarkut” Márquez-i bën alegorinë e një diktatori që vdes. Të gjithë i mblidhen përqark arkivolit, ndonjë i rrallë qan me tërë mend, shumica gëzohen, zënë e llogarisin se kush do të vijë në pushtet dhe ç’poste do të ndahen, si do ta zhvatin pushtetin etj. As kanë ndjenjë, as mallëngjim, gjithë dashuria që kanë shfaqur për diktatorin, gjithë servilizmi befas shndërrohet në arrogancë dhe shpërfillje. Mirëpo, fill mbas këtyre skenave, diktatori ngrihet nga arkivoli, ka parë gjithçka dhe fillon ndëshkimin e madh, shkakton njëfarë përmbysjeje politike nëpërmjet një diktature të re. Dikur vdes për herë të dytë, tanimë duket se prej së vërteti. Për shkak të herës së parë njerëzit ruhen shumë, presin një ditë, presin dy-tri dhe, kur binden që ka vdekur me tërë mend, futen në ceremoninë në pallatin diktatorial e sërish disa pak qajnë, ndërsa të tjerë qeshin e bëjnë llogaritë e pushtetit. Diktatori çohet për herë të dytë dhe ndëshkimi kësaj radhe është i tmerrshëm, i pamëshirshëm. Romani fillon me arkivolin e diktatorit, tanimë të vdekur për herë të tretë, në një pallat diktatorial gjysmë të rrënuar, arkivoli është i hapur, kufoma e kalbur, përreth minj e miza, dyshemetë e çmuara gjithë me bajga lopësh, hyjnë e dalin kafshë, aty-këtu kanë mbirë ferra, sepse me vdekjen e tretë askush nuk ka guxuar më t’i qaset arkivolit, as pallatit të diktatorit. Përfytyroni tani se çfarë do shkaktonte kjo farë alegorie nëse do të botohej ose nëse dikush do të ngulmonte që ta përkthente, qoftë edhe për qejfin e vet. Sot do të duhej të përkthehej dhe mua ende më vjen keq që ajo vepër ka mbetur pa u dhënë në shqip. Shqiptarëve ajo do t’u vlente shumë, mbase më shumë se intriga e Santiago Nasarit me Anhelën, me cipën e virgjërisë të prishur, me nderin e humbur etj.
Përveçse shkrimtar i madh Márquez-i është njohur edhe për pozicionimet e tij e ndaj politikës. Si do ta portretizonit ju atë politikisht?
Márquez-i ka promovuar për shumë vjet atë socializëm që promovohej në vendet e Amerikës latine, pra i ndryshëm prej atij që njeh Europa jonë. Për shembull, ka pasur mik të madh Fidel Castron, ka qenë mik tryeze i tij, ka shkruar për të gjëra fort interesante. Më kujtohet që ka treguar për njërin nga takimet me Fidelin: sapo kishte marrë nga shtypshkronja kopjet e para të një romani të ri dhe njërën ndër të parat ia shpuri Fidelit në tryezë, ndërsa hanin darkë. Të nesërmen në mëngjes, kur u zgjua, Fideli e priste për të ngrënë mëngjes dhe, me t’u ulur në tryezë, i thotë pak a shumë: “Romani është i mirë, por unë i kam nja dy vërejtje…”. Márquez-i habitet se si kishte mundësi, kur vallë e kishte lexuar. Fideli i thotë thjesht se kishte ndenjur gjithë natën derisa të përfundonte. Nga njëra anë, faktin që Fideli qenkësh lexues jo i zakonshëm le ta kuptojmë siç duhet: që diktatorët ose pushtetarët autoritarë janë edhe më të rrezikshëm kur janë lexues të tillë. Ka njëfarë pikëpamjeje se diktatorët qenkëshin injorantë, budallenj. Të jenë të tillë zor se vijnë dot në pushtet dhe zor shumë se e mbajnë dot pushtetin gjatë. Nga ana tjetër, është e kuptueshme se përse Márquez-i ka parë te Fideli një model të mundshëm të së ardhmes së Amerikës Latine. Edhe zhvillimet që ndodhin sot në vendet e Amerikës Latine, në fund të fundit, janë një dëshmi që shqetësimet e Márquez-it, shqetësimet e tij politike siç e doni ju, për fatin e Amerikës Latine kanë qenë reale e jo fantazi shkrimtari. Në këtë kuptim, pozicionimet e tij, që shpesh mund të na ngjajnë të debatueshme, nuk kanë qenë veçse pozicionime të një qytetari të madh, përveçse shkrimtari të madh.