Giorgio Bassani, një nga shkrimtarët më të mëdhenj italianë të shekullit të 20-të, po edhe të letërsisë europiane e asaj perëndimore, vjen për herë të dytë në shqip nga Botimet IDK, përkthyer përsëri nga Beti Njuma. Herën e parë IDK botoi romanin Kopshti i Finzi-Kontinëve, që është cilësuar nga kritika si shprehja më komplekse e botës së tij morale, intelektuale dhe politike dhe ku pasqyrohet jeta e borgjezisë së pasur hebraike në Itali gjatë fashizmit.
Giorgio Bassani është një nga shkrimtarët italianë më të përkthyer e më të lexuar në botë. Vepra e tij, e cila përmban një galeri të pamatë personazhesh me një ngarkesë të madhe humane, që, siç vëren kritika, herë herë shkëlqen nga energjia rinore, herë zhytet në vetmi, herë mishërohet në jetë të shkelura e të poshtëruara në skajet e shoqërisë, shikon përherë me shpresë të ardhmen. Me një ndjeshmëri edhe gjuhësore, e cila gërsheton tensionin lirik dhe tensionin civil.
Romani Gjyslyket e arta, i botuar në vitin 1958, përshkruan vetminë e detyruar të protagonistit të tij, që zgjidhet si kokë turku për shpërthimin e së keqes, të dhunës – që shkojnë gjithnjë së bashku – mes jetës dhe vdekjes, mes gënjeshtrës dhe të vërtetës. Romani ka në qendër një mjek të respektuar, doktor Atos Fadigatin, në qytetin e Ferrarës – është përsëri koha e fashizmit dhe e persekutimeve raciale. Fadigati është njeri i kulturuar, i përpunuar e shumë i aftë profesionalisht, që jeton i rrethuar nga respekti dhe konsiderata e të gjithëve. Por pak nga pak fillojnë e përhapen fjalë dyshuese për homoseksualitetin e tij, për lidhje sentimentale me një të ri të pashëm e cinik. I riu Deliliers, të cilin Fadigati e njeh në trenin e mëngjesit, është egoist, i gatshëm për ta përdorur joshjen e tij për të shfrytëzuar doktorin e njohur. Fadigati bie viktimë e Deliliersit dhe, për shkak të kësaj dashurie homoseksuale, do të heqë të zitë e ullirit – izolimin nga komuniteti dhe shumë pasoja të tjera. Kur Deliliersi e braktis, bashkë me paratë e tij, Fadigatit i fillon depresioni.
Kjo marrëdhënie, gati e hapët, e ndëshkon në sytë e bashkëqytetarëve. Ligësi pas ligësie, doktorit i ngushtohet rrethi jetësor, ai fillon dhe ndjehet i mbytur nga gjithçka që po ndodh përreth tij. Madje dhe një student i ri, hebre, që është dhe rrëfimtari i historisë e që bën pjesë në grupin që frekuenton Fadigati, provon një ndjesi bezdisëse ndaj mjekut. Por, për arsye krejt të tjera, për shkak të gjakut të tij jo « arian » edhe ky djalosh pëson diskriminimin e shoqërisë borgjeze dhe provinciale të Ferrarës. Dalëngdalë i riu afrohet me Fadigatin me mirëkuptim human dhe me solidaritet, edhe sepse i vjen keq nga çka po i ndodh. Por, doktori, gjithnjë e më shumë i përjashtuar nga shoqëria, nuk e përballon dot më jetën dhe vret veten, duke u hedhur në lumin Po. Ia mohojnë dhe vetëvrasjen: shtypi do të shkruajë se ishte aksident. Regjimi, që na kujton ish regjimin tonë, nuk e pranonte vetëvrasjen si veprim dhe si koncept: a nuk jetonin njerëzit në lumturi të plotë në regjime të tilla, sipas tyre?
Romani Gjyslyket e arta, ndonëse u botua që më 1958, i qëndroi kohës dhe sot çmohet si një prej veprave më shprehëse të penës së Bassanit, për shkak të qartësisë së ideve, përshkrimit të një realiteti të ashpër, por të vërtetë njerëzor. Takimi midis dy “të ndryshmëve”, homoseksualit dhe hebreut rrëfehet pa patetizëm, pa mëshira a sentimentalizma, duke e mbajtur gjithnjë në nivel të lartë narracionin. Fundi i trishtë nuk është një fund melankolik dhe vetëm tragjik, ai është përfundimi logjik i realitetit që Bassani ka trajtuar në veprën e tij.
Gjyslyket e arta të mjekut të respektuar u shndërruan në simbol të “të ndryshmes” gjithnjë të goditur nga shoqëritë njerëzore, nga tabutë, nga mos-toleranca, nga padija dhe dhuna.
Bassani, si shkrimtar, synon të zgjidhë gjithçka përmes narracionit. Ai është sa tradicional dhe klasik, aq edhe modern. Në përgjithësi Bassani i shmang përshkrimet fizike të personazheve të tij, duke i lënë liri përfytyrimit dhe duke i dhënë rëndësi idesë, veprimit dhe mendimit të tyre. Nga ana tjetër, Bassani vlerësohet për përshkrimin e detajuar të fizionomisë së borgjezisë italiane të kohës.
Do të shtoja se përkthimi i Beti Njumës, e cila e ka kaluar provën më të vështirë me këtë autor botëror me Kopshtin e Finzi Kontinëve, – që do ta quaja sprovë zjarri për çdo përkthyes, na sjell me besnikëri, me aftësi dhe me freski të gjuhës shqipe edhe Gjyslyket e arta. /Revista Saras