Pozita gjeografike e Hasit, që i ngjan një ishulli të thatë, të rrethuar nga të gjitha anët me lumenj e në anë tjetër i shtrirë në ashpërsinë e maleve të Pashtrikut, ka ndikuar që kjo malësi si zonë të jetë e mbyllur dhe e izoluar.
“Në këtë mënyrë, Malësia e Hasit ka qenë terren i përshtatshëm për përhapjen e besimeve dhe besëtytnive të ndryshme në të kaluarën, por të cilat gjallojnë edhe sot në kokën e shumë pleqve dhe plakave por që tashmë si besime besëtytnitë kanë filluar të humbin rolin dhe rëndësinë e tyre,” tregon për “Kosova Sot” dr. Nexhat Çoçaj entolog.
“Në përhapjen e besëtytnive në Has ka ndikuar edhe feja, sidomos në të kaluarën, mësime e së cilës janë plotë misticizëm dhe trillime të ndryshme fantastike, të cilat u ngulitën thellë në shtresat shoqërore”, tregon Çoçaj.
Ndërkaq Kadire Muhadri e lindur me 1921e kësaj treve, thotë se koha i ka transformuar jo vetëm figurat mitologjike, por edhe mendimet dhe parafytyrimet e njerëzve.
Këto ndryshime, banorët, madje edhe më të moshuarit, thonë se kanë ardhur falë zëvendësimit të kushteve të vështira me kushte më të mira. Një rol të rëndësishëm në zbehjen e përfytyrimeve të këtyre figurave mitologjike në fshatrat e Hasit edhe nga gratë e moshuara, të cilat kanë mbetur të vetmet, që vende – vende ende ruhen gjurmë të këtyre besimeve, e ka luajtur edhe përfshirja në shkollim e femrës hasjane, që deri në prag të luftës së UÇK-së nuk ishte e përfshirë si në vendet e tjera të Kosovës tregon e moshuara Muhadri.
Besimet e lashta, që nga paganizmi, janë të shumta në popullin e Hasit e që janë ruajtur me xhelozi kryesisht përmes riteve, festave e ngjarjeve të shënuara të jetës së njerëzve të këtij mjedisi. Prandaj, varësisht nga rastet, me qëllime shërimi e parandalimi të sëmundjeve të shumta, për mbarësi në familje, në ekonominë familjare etj., në shumë raste ritet dhe besimet janë përdorur edhe si përforcues të kodeve për besëtytnitë dhe përjetimet e tyre kanë zgjuar interesim të vazhdueshëm të banorëve, duke mbetur vazhdimisht zbërthimi i tyre fshehtësi të pakuptimta e misterioze, por gjithsesi të përhapura ndër banorë. Si në të gjitha trevat e tjera shqiptare edhe në fshatrat e Malësisë së Hasit ka pas shume vende të caktuara në rrugë, që shërbenin si vendqëndrime pushimi, siç ishin dikur: Kodra e Kalemit, Magarçi i Lumit, në Kodrën e Kalemit në Gjonaj në drejtim të Drinit të Bardhë, Trumshi në burimet e malit Pashtrik, Lalakeqi nën Kalanë e Skënderbeeut mbi fshatin Mazrrek, te Dragovodi në afërsi të staneve të Vlahnes, të Vorri i Delmes mbi fshatin Qarr në drejtim të fshatit Letaj, në Va Spas, të Hani i Brutit, te Guri i Shpuem etj.Pos qafëmaleve apo rrugëve, që i përmendëm më lart, në të kaluarën kishte pyje të veçantë me drunj shekullorë, që nuk priteshin, sepse një gjë e tillë konsiderohej mëkat.
Për ato pyje ishin thurur disa legjenda në lidhje me shumë figura mitologjike dhe në të shumtën e rasteve, ato pyje e në raste të veçanta edhe drunj të veçuar, konsideroheshin si “mrize” të këtyre figurave, por në shumë raste edhe si vende ku kanë gjetur shërim njerëzit, të cilët kanë vuajtur nga sëmundje të ndryshme. Të tilla vende kemi: në Lugishtë Pisha e Osmankaçve,Vidhi në Tupec, Ahishta në bjeshkë etj.Plaku Tana, për të gjithë këto thotë se dikur njerëzit për të shkuara në këtëo vende u është dashur mundi i madh, pastaj duhet se Hasi ka pasur mungesë të ujit të pijes, dhe kur ata është dashur të arrijnë atje shpesh të lodhur bile deri më jermi, Kjo ishte e mjaftiueshem pastj ata të qëndrojnë edhe këso rastesh për të pasur pastaj besim gjegjësisht bestytni./Kosova Sot/