Takimet mes V. S. Naipaul dhe Luis Borges në Argjentinën e pas viteve ‘90 vijnë në një rrëfim të gjatë që Naipaul bën në librin me ese “Shkrimtari dhe bota”, sjellë në shqip nga botimet “Saras”
Historitë e diktaturave janë të gjitha njësoj. I ulur në një kafene në Buenos Aires, V. S. Naipaul dëgjonte rrëfimin mbi diktaturën në Argjentinë nga Luis Borges. Kur fliste për Eva Peronin, gruan historia e së cilës ishte legjenda e fshehur e Argjentinës, vështrimi i tij merrte ngjyra gëzimi.
“Kjo është një histori që unë nuk do të mund ta shkruaja kurrë”, thotë Borges, i bindur se asnjë varg apo tregim, sado i gjatë, nuk do të mund të japë asnjëherë atë çfarë vërtet jetoi e besoi kjo grua. Nën kaosin e një vendi që ende nuk ishte ndarë nga e shkuara, dhe ku censura ndihej ende në shtyp, V. S. Naipaul, e dinte se as orët e gjata nëpër arkiva, apo dhe takimet me personazhe të njohur të atyre viteve nuk do t’i tregonin Argjentinën e vërtetë, siç mund ta bënte rrëfimi i një poeti. E kishte njohur Borgesin herët përmes veprave të tij, dhe kur udhëtoi drejt Buenos Aires, e vetmja gjë që ruajti me kujdes ishte numri i tij i telefonit. Orët e bisedave të gjata në kafenetë e zhurmshme argjentinase, apo shëtitjet në rrugën e preferuar të poetit, do të ishin më shumë se një shkëmbim eksperiencash mes dy shkrimtarëve. Në morinë e biografive apo studimeve mbi veprën dhe jetën e Borges është veçuar nga stili dhe mënyra e të vështruarit, rrëfimi që V.S. Naipaul bën për Borgesin e këtyre takimeve.
***
Në librin “Shkrimtari dhe bota” sjellë në shqip nga botimet “Saras” nën përkthimin e Blendi Lamit, mund të ndalesh dhe të qëndrosh gjatë në kapitullin për Argjentinën, më pas te portreti që Naipaul i bën Borgesit. Një portret i shkruar me sinqeritetin e një shkrimtari që di të shohë brenda trupit të një shkrimtari tjetër, për të nxjerrë prej andej dimensionin e një njeriu që qe në njëfarë mënyre shpirti i Argjentinës. Një shkrim ku Naipaul është zhveshur nga sqima e një njeriu që shkruan, duke i dhënë Borgesit atë çfarë ai nuk ia dha asnjëherë vetes, duke zbuluar dalëngadalë gjuhën e një misteri që rrethonte gjithnjë veprën e tij. Për V. S. Naipaul, ironia te Borgesi qëndron në faktin se në pikën e tij kulmore, nuk është as misterioz as i vështirë. “Poezia e tij është e kapshme lehtësisht, pjesa më e madhe e saj është madje romantike. Temat e tij kanë mbetur të pandryshuara për pesëdhjetë vitet e fundit: paraardhësit e tij ushtarakë, vdekjet e tyre në betejë, vetë vdekja, koha dhe Buenos Airesi i dikurshëm. Ka shkruar gjithashtu rreth një duzinë tregimesh të suksesshme. Dy apo tre prej tyre janë të drejtpërdrejtë, madje të shkruara me një stil të vjetër, histori detektivësh (njëri është botuar në të përmuajshmen amerikane “Ellery Queens Mystery Magazine”).
Disa të tjerë shtjellojnë, në mënyrë kinematografike, jetën e ndyrë të Buenos Airesit në kapërcyell të shekullit. Gangsterëve u ka dhënë staturë epike, ata fuqizohen, pastaj sfidohen ose marrin arratinë, – shkruan Naipaul. Por, reputacioni i tij anglo-amerikan si një argjentinas i verbër dhe i vjetër, shkrimtar i tregimeve shumë të pakta, shumë të shkurtra dhe shumë misterioze, kaq i fryrë dhe i pavërtetë e errëson madhështinë e tij, sipas Naipaul, duke menduar se pikërisht kjo gjë i ka kushtuar mosmarrjen e çmimit “Nobel”. Naipaul e nis rrëfimin për Borgesin duke perifrazuar një shprehje të tij, që është dhe sot si një totem për njerëzit e letrave. “Gjëja më e rëndësishme është imazhi që krijon për vetveten në mendjen e njerëzve të tjerë. Shumë njerëz mendojnë për Bërnsin (Robert Burns) si një poet mediokër. Por, përveç poezisë, ai shquhet për shumë gjëra të tjera, dhe për këtë njerëzit e adhurojnë. Në fund të fundit, ky imazh – siç është edhe rasti i Bajronit – mund të jetë më i rëndësishëm sesa vepra letrare”, do të shprehej Borgesi.
***
Loja që Borges bën me fjalët, për Naipaul vjen natyrshëm tek ai. Kjo gjë i tërbon kritikët, por Borges është një burrë që s’mund të jetojë pa shakanë. Zotërimi i fjalëve dhe vendosja e tyre në kontekstin e duhur, është një art që Borges e ka fituar herët. “Borgesi merr një fjalë, p.sh. ‘i pavdekshëm’, dhe luan me të. Le të supozojmë, thotë ai, se njerëzit janë me të vërtetë të pavdekshëm. Jo vetëm njerëz që janë në moshë të thyer dhe nuk vdesin, por edhe njerëz të pashkatërrueshëm e të fuqishëm që i mbijetojnë përjetësisë. Cili do të ishte rezultati? Përgjigjja e tij, që përbën thelbin e tregimit, është se çdo eksperiencë e përfytyrueshme do t’i ndodhë çdo njeriu në një kohë të caktuar, se çdo njeri do të marrë në një kohë të caktuar çdo karakter të përfytyrueshëm dhe se Homeri (heroi i maskuar i këtij tregimi të veçantë), në shekullin XVIII, mund të harrojë madje se pati shkruar ‘Odisenë’. Ose, të marrim fjalën ‘e paharrueshme’. Le të supozojmë se diçka ishte me të vërtetë e paharrueshme dhe nuk mund të harrohej për asnjë moment; supozojmë që kjo gjë ju ndodh, ashtu siç ju bie në dorë një monedhë.
Le ta zgjerojmë më tej idenë. Supozojmë që ekziston një burrë – por jo, ai duhet të jetë një djalosh – që nuk mund të harrojë asgjë dhe kujtesa e tij, për pasojë, fryhet e fryhet me detaje të paharrueshme çdo minutë të jetës së tij”, shkruan Naipaul, duke hyrë brenda lojërave intelektuale të Borgesit, duke thënë se pjesa e tij më madhore prozaike, e cila është gjithashtu më e shkurtra, është thjesht një shaka. “Kjo është njëherazi absurde dhe e përkryer: parodi e shkëlqyer, ide groteske. Misteri dhe shakatë e Borgesit të bëjnë për vete. Por ato duhet të vlerësohen për atë çka përfaqësojnë; ato nuk mund të mbështesin gjithmonë interpretimet metafizike që u drejtohen. Megjithatë, ka shumë gjëra ku mund të kapen kritikët akademikë. Disa prej shakave të Borgesit kërkojnë një shfaqje ekstravagante njohurish të çuditshme”, shkruan Naipaul. Janë shumë gjëra që Borges i kujton Naipaul, shkrimtarin brenda tij. Të njëjtën qasje që ai ka ndaj disa gjërave në dukje të parëndësishme, e ndien dhe Naipaul, ndaj e besonte dyshimin e një zonje argjentinase, e cila mendonte se Borgesi aktronte me sjelljen e tij. Por Naipaul e di se ai nuk aktron, ashtu siç e di çmimin e të jetuarit të një jete gjithnjë në kërkim të thellësive. Nuk është e lehtë të jetosh në thellësi, të jesh gjithnjë në skajin më të ndjeshëm të gjërave. Përmes shakave që i thotë ashtu natyrshëm, Naipaul lexon vuajtjen që ai ndien. E kaluara e tij argjentinase është pjesë e popullaritetit të tij; të paktën në këtë mënyrë ai e shet të kaluarën e vet dhe, mbi të gjitha, ai tregohet patriot. E nderon flamurin, ku një i tillë valëvitet në ballkonin e zyrës së tij në Bibliotekën Kombëtare (në atë kohë Borgesi ishte drejtor).
Emocionohet kur dëgjon himnin kombëtar, por, në të njëjtën kohë, sa t’i krijohet rasti, mezi pret të deklarojë shkëputjen e tij nga Argjentina. Për të plotësuar rrëfimin për Borgesin, ai tregon një histori të treguar prej Norman di Xhovani: “Në dhjetor 1969, ndodheshim në Universitetin e Xhorxhtaunit, në Uashington. Personi që bënte prezantimin, ishte një argjentinas nga Tukumani (Tucumán). Ai shfrytëzoi rastin për t’i bërë me dije audiencës se regjimi ushtarak kishte mbyllur Universitetin në Tukuman. Borgesi ishte krejtësisht i pavëmendshëm ndaj fjalëve të këtij personi, derisa i dëgjoi gjatë rrugës për në aeroport. Dikush filloi të fliste për këtë çështje dhe papritmas Borgesi mori zjarr. ‘Po ti nuk e dëgjove se ç’tha ai burri? Kanë mbyllur universitetin në Tukuman’. E pyeta se pse u acarua dhe ai m’u përgjigj: ‘Ai njeri shau vendin tim. Askush nuk mund të flasë në atë mënyrë për vendin tim’. Unë i thashë qetësisht: ‘Borges, ç’do të thuash me fjalët ‘ai njeri’? Ai njeri është argjentinas. Dhe është nga Tukumani. Dhe ai tha një të vërtetë. Ushtria ka mbyllur universitetin në Tukuman”. Por si duket Borgesi? Borgesi ka një trup mesatar. Sytë e tij pothuajse të verbër dhe shkopi që mban me vete ia shtojnë veçantinë pamjes së tij. Ai tregon kujdes në veshje dhe thotë se është një shkrimtar i shtresës së mesme dhe një shkrimtar i shtresës së mesme nuk duhet të vishet si pispilluq ose shumë sportiv. Borgesi është i sjellshëm: ai mendon, ashtu si Sër Tomas Brauni (Sir Thomas Browne) se një zotëri fisnik është dikush që përpiqet të krijojë sa më pak telashe. “Duhet të lexoni medoemos veprën e Braunit ‘Religio Medici’.
Atëherë mund të kuptohet se, në disponueshmërinë e tij – dëshirën e tij për të dhënë intervista të gjata që janë përsëritje të intervistave të mëparshme, te Borgesi gërshetohet ideali i shtresës së mesme për modesti dhe sjellje prej fisniku me privatësinë e shkrimtarit, kjo e fundit shumë e nevojshme për punën e shkrimtarit. Historia e jetës së tij përshkruhet ashtu si ai vetë e ka treguar në shumë intervista: lindja e tij në Buenos Aires më 1899-n, i biri i një avokati, paraardhësit e tij ushtarakë, qëndrimi për shtatë vjet i familjes në Europë, nga 1914-a, më 1921-shin (kur peso kishte vlerë, dhe Europa ishte më e lirë se Buenos Airesi). Libri i parë me poezi i Borgesit titullohet “Zjarrmia e Buenos Airesit”. Në parathënien e tij, ai thotë se po përpiqej për të lartësuar qytetin që po zhvillohej dita-ditës në një mënyrë të veçantë. “Ashtu si romakët që pëshpëritnin fjalët ‘numen inest’, ndërsa kalonin nëpër pyll, edhe ‘këtu mbretëron një zot’, deklarohet në vargjet e mia, duke përshkruar mrekullinë e rrugëve … Çdo ditë, vendet bëhen, pak e nga pak, të shenjta”.
Por sipas Naipaul, Borgesi nuk e ka shenjtëruar Buenos Airesin. “Qyteti që sheh vizitori nuk është qyteti i poezive, ashtu siç ka mbetur Simla, qyteti i historive të Kiplingut. Ky i fundit u mundua shumë për të zbuluar një qytet të vërtetë. Buenos Airesi i Borgesit është personal, një qytet imagjinar. Dhe tani qyteti po rrënohet. Në zonën jugore të qytetit, ku banon Borgesi, mbijetojnë akoma ca ndërtesa të vjetra me porta të rënda dhe veranda të pjerrëta, secila prej të cilave me tjegulla të ndryshme. Por, në shumë raste, verandat e brendshme janë bllokuar, pasi ndërtesat e vjetra janë shembur. Flamuri argjentinas në të bardhë dhe blu të zbehtë që varet në ballkonin e zyrës së Borgesit në Bibliotekën Kombëtare, është i pistë nga pluhuri dhe tymi. Kjo ndërtesë, ndoshta më e hirshmja në zonë, përdorej si spital dhe burg në kohën e diktatorit Rosas, më shumë se njëqind vjet më parë. Ka ende bukuri në kangjellat me thumba të mprehta, portat e larta prej hekuri, dyert e gjera prej druri. Por brenda, mureve u ka dalë boja dhe u ka rënë suvaja, xhamat e dritareve në oborrin qendror janë thyer; më tej, pasi kalon kopshtin, sheh rroba të palara të varura në një korridor, pllakat e shkallëve janë bërë copë-copë dhe shkallarja metalike në formë spirale është bllokuar nga hedhurinat. Është ndërtesë qeveritare, një departament i Ministrisë së Punës, e cila dëshmon një administratë që po mbyt një qytet në agoni, një vend që nuk ka punuar në të vërtetë”, përshkruan Naipaul. Por pak rëndësi kishte si dukej tashmë qyteti, pas javëve të tëra jetuar aty.
***
Borgesi kishte mundur me forcën e artit ta bënte këtë qytet kaq grishës e imagjinar, sa shumë njerëz të duan të udhëtojnë sërish aty, në Argjentinën e poezive të tij plot dritë. Ky është vizioni i artit, shakaja që Borges e përdor aq mjeshtërisht, sa në grackën e saj bien dhe shkrimtar kalibri si Naipaul. Ky është arti i vërtetë, ta bësh të paharrueshme një rrënojë. Në takimin e tyre të parë Borgesi i kishte thënë “Unë nuk shkruaj për njerëz të degjeneruar”, duke treguar kështu arratisjen e bukur nga realiteti, për të krijuar Argjentinën e tij mitike, ndaj së cilës mijëra lexues dashurohen ende sot. Takimi i fundit mes Naipaul dhe Borges do të ndodhte pas kthimit të tij nga Montevideoja ku kishte shkruar për një javë pushime. Ja si e përshkruan Naipaul. “E takova Borgesin kur u kthye. Një vajzë simpatike po e ndihmonte të zbriste shkallët e Universitetit Katolik. Dukej më i brishtë, më i dobët fizikisht; duart ia shtrëngoje më lehtë. Ndoshta ia kishin marrë energjinë intervistat e shumta. I kishte mbetur në mendje katastrofa në Montevideo, ndaj ndihej i pikëlluar. Montevideoja ishte diçka tjetër që ai kishte humbur. Në një poezi, “Mëngjeset në Montevideo” janë ndër gjërat për të cilat ai falënderon “labirintin hyjnor të shkaqeve dhe efekteve”. Tashmë, Montevideoja, ashtu si Buenos Airesi, ashtu si Argjentina, ishte e magjishme vetëm në kujdesën e tij dhe krijimtarinë e tij”. V. S. Naipaul na e ringjall Borgesin me këtë rrëfim, duke të bërë të jetosh me ta duke i ndjekur pas në Argjentinën e atyre viteve. Udhëtimi bri tyre, është vetëm një pjesë e një udhëtimi të paharrueshëm që Naipaul të fton të bësh në librin “Shkrimtari dhe bota” të cilin e botoi për herë të parë më vitin 2002. Një libër që, ashtu si vetë shkrimtari thotë, është i mbushur me copëza të vyera që e kanë bërë të kuptoj më shumë nga bota, të cilave u është përkushtuar i tëri. Një libër i nisur nga një kureshtje e pambarimtë për të parë deri në zemër të qyteteve, që dikur ishin thjesht fjalë të shkurtra në harta, dhe për t’i shpalosur ato në mijëra fjalë. Një libër ku Borgesi është vetëm një nga qindra udhëtarë, që të bëjnë ta shohësh ndryshe botën.
/Alda Bardhyli/Shqip