Panairi i Librit në është organizuar në Prishtinë për herë të 18-të ka pasur një numër prej 40 mijë vizitorëve, njofton Klan Kosova.

Daut Demaku si bashkorganizator nga Shoqata e Botuesve të Kosovës ka thënë se janë shumë të kënaqur nga panairi i sivjetmë për arsye se ka pasur shumë prurje të botimeve të reja.

Ai ka thënë mangësia e këtij panairi ka qenë mungesa e literaturës për yjësi të cilat i kanë kërkuar fëmijët.

Libri i Veton Surroit, “Përcaktimi i dashurisë së Marie Gjonit” ka qenë më i shituri sivjet nga autorët vendorë, kurse pas tij janë ai i Bekim Fehmiut, “Shkëlqim dhe tmerr”, Albatros Rexhaj “Rebelimi i Lulusë” dhe i Azem Deliut “Puthësi i Paligjshëm.”

Kurse nga autorët e huaj më të kërkuarit kanë qenë: Adam Grant, Umbero Eco, Orhan Pamuk dhe Nail Malco.

Sot është dita e fundit e këtij panairi.

Moti i sivjetmë shënon 450-vjetorin e lindjes së Pjetër Budit. Në këtë kapërcyell të mijëvjeçarit të tretë, përkujtesa e Budit nuk mund të jetë e plotë pa qëndrimin e studimeve letrare dhe gjuhësore ndaj vetë autorit dhe librave të tij, të shtrira në kohë dhe hapësirë.

Në këtë mot të rikthimit të vëmendjes nga jeta dhe vepra e tij, nga prania dhe mungesa e librave të aurtorit, vëmë re një qëndrim të dyzuar ndaj vlerave që përçon vepra e Budit, aq sa ende hamendësohet se a ishte poet apo jo? Dyzimi ekzistencial ndaj veprës shkrimore të Pjetër Buditm, ende sot e gjithë ditën, vijohet në dy largpamje:

A- Vepra e tij ka qenë e pranishme në hapësirë dhe kohë, në arealin e letrave shqipe.
B- Mëdyshja e pjesës së dytë të shekullit të njëzet për të përcaktuar përmasën e poetit dhe të prozatorit.

Prania e Budit, e librave të tij, vjen në dy përmasa:

1. Katër librat e Budit, Doktrina e Kërshtenë, Pasqyra e të Rrëfyemit, Rituali Roman,
brenda të cilit është edhe libri i katërt, Kush thotë meshë këtë kafshë duhet me shelbuom, qysh në momentet e botimit janë bërë pjesë e pasurisë shpirtërore të bibliotekave të Romës, Parisit, Londrës, Kopenhagenit etj. , pra e salloneve të kulturës dhe qytetërimit evropian. Kjo tregon se librat e Budit, bashkë me autorët e letërsisë së shekullit 16-17, Buzuku, Matrënga, Bardhi, Bogdani dhe Kazazi, nxorrën nga mugullimat e kohës gjuhën shqipe, fytyrëzuan periudhën e parë të ligjërimit të shqipes dhe po ashtu hodhën urat e komunikimit dhe ndërlidhjes shpirtërore të botës arbënore me qytetërimin perëndimor, me gjasë me vetë Rilindjen Europiane.

2. Libri “Doktrina e Kërshtenë”, në tërësinë e vet, me tekstet e ceremonialit fetar, si dhe me 19 poezitë, ka qenë në përdorim të shqiptarëve në dy forma:
Së pari, si tekst mësimor, në shkollat fetare të kohës të ritit katolik, por ka të dhëna dokumentare, që ky libër është përdorur edhe si tekst mësimor në shkollën e Dhërmiut në vitin 1632.

Së dyti, alfabeti i librit të parë të Pjetër Budit, Doktrina e Kërshtenë, është përdorur në
tregti, sipas Kalendari Kombiar, Shoqëria Dija Vjenë 1908.

Pra, Budi hyn ndër autorët e letërsisë së hershme shqipe, që ka qenë i pranishëm në komunikim me grigjën katolike, por edhe me botën e arbënorëve, pra shqiptarëve, më përtej besimit, vizion dhe mesazh, që megjithatë formulohet në letrën drejtuar Kardinal Gocadinos, shkruar në italisht më 15 shtator 1621.

Mëdyshja dhe refuzimi për të dhënë përcaktimin e poetit dhe të prozatorit.

Askush nuk ka vënë në dyshim se është shkrimtari më prodhimtar i letërsisë së shekujve 16-17, madje që si trashëgimi vjen me katër libra. Madje, ka të dhëna që ka edhe tekste që kanë humbur, ose që do të dalin në dritë, në prozë apo poezi të përshpirtshme. Studimet gjuhësore, përkatësisht Kol Ashta, përpos analizave të thelluara të dëshmisë gjuhësore, më herët ka përcaktuar se vepra e Budit ka leksikun më të gjerë, krahasimisht me shkrimtarët e tjerë të asaj periudhe. Kjo rrethanë e thellon dhe qartëson mëdyshjen e studimeve albanologjikë.

• – Vepra shkrimore e Budit është studiuar e zbërthyer si dëshmi historike dhe gjuhësore, edhe në këtë ndërkohë. Nga ana tjetër, në shumicën e herëve, refuzohet vlera letrare, madje në jo pak herë, pa e pasë lexuar veprën e Budit, si tërësi dhe jashtë paragjykimeve biografike. Vihet re se refuzimi si vlerë letrare e librave të Budit, pra si poet dhe prozator, ka ardhur në dy forma:

– Duke përcaktuar drejtpërdrejt trashëgiminë poetike si të përkthyer dhe të përshtatur, si dhe përgjithësisht, duke e lënë jashtë vëmendjes prozëshkrimin.

– Duke e përqasur me veprën e Bogdanit “Çeta e profetëve”, pra në një qasje tërthore.
Lidhur me përcaktimet e drejtpërdrejta, pavarësisht faktit se qysh me kohë ka qenë shqyrtim i mjeshtërve të shkrimit letrar, Konica, Mjeda, Koliqi, Henrik Lacaj, Selman Riza e deri te Martin Camaj, përgjithësisht ka pasur një përpjekje për të lenë në hije të paartikuluar vlerën letrare të pozisë së Budit. Po përmend këtu një fakt të hershëm: Ende nuk është botuar monografia studimore e Henrik Lacajt, megjithëse dorëshkrimi i zbërthimit të poezisë, të vlerës së saj, të hetimit dhe të shenjave poetike, është dorëzuar qysh në vitin 1949 pranë Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë. Fil pas këtij momenti në Shqipëri nisi leximi antifetar i librave të Budit, ku pranohet shenja gjuhësore dhe historike dhe gati fshihet aspekti i krijimtarisë origjinale të shkrimtarit. Nga ana tjetër, në Kosovë, në vitin 1986, nën kujdesin e Rexhep Smajlit, botohet e gjithë poezia e autorit, e shkruar në gjuhën shqipe.

Dritarja e hapur për të lexuar poezinë e autorit solli në vëmendje një punim të Zeqirja Nezirit, “Poezia e Budit” (1995), që merr në shqyrtim poezitë e librit “Doktrina e Kërshtenë”. Në ndërkohë, periudha e parë e letërsisë shqipe, si dhe e vlerave letrare të zbërthyera përmes optikës së teorive moderne, vjen në librat e Anton Berishajt, Kujtim Shalës, me gjithë zanafillë.

/Marrë nga Gazeta Express/

Shkrimtari i njohur, Jose Manuel Cavallero, tregon kujtimet me një nga personazhet më të njohur të letërsisë spanjolle, Huan Rulfo

Kur u njoha me Huan Rulfon, ai nuk shkruante më, ose më mirë nuk e bënte këtë si shkrimtar, po të përjashtojmë ndonjë rast sporadik të aktivitetit të tij si autor tekstesh për filma. Një ditë, aty nga viti 1978, shkova dhe e takova në Institutin Kombëtar Indigjenist atë njeri të mbyllur dhe si të painteres, konservator të vështirë dhe qejfli për të pirë, pak apatik dhe, herë-herë, pak thumbues, vlerat e mëdha letrare të të cilit qëndronin tek një vepër aq e pakët. Siç dihet mirë, Rulfoja gjatë tërë jetës së tij ka botuar romanin “Pedro Páramo”, 17 tregimet e “Rrafshinës në flakë” dhe ndonjë fragment të rrallë narrativ. Po ashtu, që kur ishte gjallë, u fol për disa shkrime të fshehta, si, për shembull, një roman fantazmë, të cilit iu bë i njohur vetëm emri: “Vargmali”.

Rulfoja kishte përzemërsinë lakonike të vetëmohimit dhe përsëriste me këmbëngulje të madhe se e kishte lënë të shkruarin ngaqë nuk kishte kohë, meqenëse i qe kushtuar me një regjim intensiv antropologjisë kulturore dhe, sidomos, fotografisë, art të cilin e kultivoi me aftësi të dukshme. Në një rast kishte deklaruar se, pasi vdiq xhaxhai, njeriu që i tregonte historira, kishte mbetur i zbrazur. Nuk përjashtohet as mundësia që të vuante nga një përtesë e pashërueshme apo se i kishte thënë ato që kishte për të thënë, kështu që nuk kishte ç’të shkruante më, gjë që në çdo rast ishte më e arsyeshmja. Gjithnjë kam menduar se shembulli i tij sintetizonte plotësisht një traktat didaktik në lidhje me suksesin publik të letërsisë. Vetëm një roman i shkurtër dhe disa tregime të pakta do të mjaftonin për ta bërë Rulfon një shembull, një referim të jashtëzakonshëm.

Qysh në vitin 1955, kur doli në dritë romani “Pedro Páramo”, heshtja e autorit vjenez bëhet një legjendë. Si mundet që një romancier si ai, i njohur universalisht, të heqë dorë nga të shkruarit? Aq i fuqishëm dhe përthithës paska qenë përqendrimi shprehës – poetik – i “Pedro Páramos”, sa mandej nuk paskej çfarë të na tregonte më?! Nuk ka dyshim se këtu do të mund të hulumtohej një rast dorëheqjeje përshtatshmërisht enigmatike. Është më se e mundur që çështja e Rulfos në romanin e tij të vetëm dhe jo të madh ka të bëjë me ndonjë lodhje të ndjeshme. Ky lloj të shkruari, ose ky zhbirim në intimitet të thellë nëpërmjet shkrimit, depërton deri në disa humnera psikologjike. Ndoshta bëhet fjalë për një gjasë të tërthortë romantike, por që nuk ka pse t’i shmangem. Mjafton t’i qasem sistemit poetik të “Pedro Páramos” që të përvijohet ajo që dua të them.

Ç’shtysa të habitshme imagjinate dërgon ky model, e mbase i rastësishëm, romani? Ndërkohë, nuk ka argument, ose më mirë, argumenti qëndron në atë që nuk ka argument: vetëm disa fragmente realiteti shfaqen vagëllimthi midis mjegullnajës së joreales. E vetmja pistë është ai lloj itinerari përrallor i Huan Preciados, biri i pronarit Pedro Páramo, i cili udhëton për në Komala në kërkim të babait të tij dhe të cilin e ndjekin gjithandej fantazmat e njëpasnjëshme të dashurisë dhe të vdekjes. Jeta matet me një orë të ndalur. Ka vetëm një të tashme të vagëlluar pa të ardhme, një histori pa vazhdim logjik, një vend funebër ku ëndrrat ndërthuren poetikisht me realitetin. Të gjithë personazhet janë të vdekur qysh në fillim, deri edhe Komala është një fshat i humbur, matanë mureve të kujtesës, si i përpishur nëpër monopatet meksikane të fatalitetit. Pikëllimi i peizazhit përpuqet me pikëllimin e personazheve, ai “páramo (shkretim) i Pedros” të cilit i referohet Oktavio Paz. Aty qëndron madhështia poetike e ngjarjeve të rrëfyera, midis të cilave shfaqin pa ndalim fantazmat e kllapisë dhe të jetimërisë.

Te romani i Rulfos, planet narrative mbivendosen, ndërthuren derisa formojnë një lëmsh të ngjeshur me tregues tematikë. Kufiri midis së mbinatyrshmes dhe së natyrshmes, midis së trilluarës dhe së besueshmes, bëhet gati i pakapshëm. Dhe ka një mosmarrëveshje midis njëfarë shprehjeje të gjallë realiste dhe konceptimit fantastik të historisë apo të rikonstrukturimit mitik të historisë. Nuk duket mosbesuese që në sfond të romanit e tregon si një mbetje të përhapur nga dhuna revolucionare, jo e manifestuar në terma të mirëfillta, por përmes vetë gjendjes së nderë të mjedisit. Por Rulfoja e kapërcen me shumë mjeshtëri trajtimin natyralist të tematikës rurale; ai nuk i përket absolutisht asaj tradite dhe, me gjithë lidhjet e tij me kulturën dhe besëtytninë popullore, mbetet jashtë gjithë kësaj. E njëjta dykuptimësi e romanit dhe pështjellimet konstruktive, në të vërtetë, e kthejnë atë në një arketip të izoluar të një poeme narrative.

“Pedro Páramo” është padyshim një libër magjepsës i hapur në një larmi të bollshme interpretuese. Çdo lexim ka shpërblimin e vet të veçantë analizues, por të gjithë përfundojnë duke plotësuar njëri-tjetrin. Romani të habit pikërisht për këtë mbresë ashpërsie që të jep, në dukje, brishtësia e saj e brendshme. E ngritur vërtet mbi mjegullimin dhe mbi pështjellimin kompozues, rreptësia e formës së tij përfundon duke e neutralizuar gjithë atë rrëmujë në dukje. Prej këtej vjen origjinaliteti i qartë i romanit dhe ekuilibri teknik i rrallë, i cili bën që natyra e ndërlikuar strukturore e tij të përfundojë si bosht magjie i tij. Dhe ja, më në fund aty është proza, një prozë e krijuar me mjetet e poezisë, bashkëngjitur procedurat e zakonshme bisedore; një prozë e pajisur dhe e stisur, në çdo moment, me një mjeshtëri të hollë imagjinate. Procedimi është bërthama që bën të rrezatojë forca estetike. Pikërisht këtu qëndron madhështia e një vepre si “Pedro Páramo”, ku me aq mjeshtëri turbulluese kondensohet epika meksikane e jetës dhe e vdekjes.

Portret

*Hose Manuel Kavajero (1926) – poet dhe shkrimtar i shquar spanjoll, i cili, për krijimtarinë e vet letrare, është nderuar me mbi 20 çmime, midis të cilëve edhe Çmimin Cervantes (2012).

*Para një viti, shtëpia botuese “Pika pa sipërfaqe” botoi veprën e plotë të Huan Rulfos (Juan Rulfo), pra romanin “Pedro Páramo”, ose ndryshe “Murmurimat”, dhe “Rrafshina në flakë”, 17 tregime. Esenë “Poetika e fatalitetit” e kisha përkthyer për ta futur si parathënie te vepra e Rulfos, por botuesi hezitoi, pasi nuk kishte leje autori për të. Po e publikoj këtu për ata që e kanë lexuar veprën e Rulfos në shqip, por më shumë për ata që nuk e kanë lexuar, si më të mirin sugjerim për ta lexuar atë. /Shqip/