Para pak ditësh u vërtetua edhe shkencërisht nga Instituti i Mjekësisë Ligjore në Universitetin e Strasburgut, se eshtrat e gjetura në Mal të Zi janë të heroit Isa Boletini. Familjarët e Boletinit, së bashku me Ministrinë e Kulturës, kanë vendosur që eshtrat e heroit të rivarrosen më 28 nëntor, në Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë.

Detajet e ceremonisë ende nuk janë bërë të ditura, por dihet se ajo do të organizohet në bashkëpunim me shtetin shqiptar. Analizat e ADN-së, u janë bërë edhe shtatë mbetjeve të tjera mortore që Shukriu i kishte zbuluar në të njëjtin vend në Malin e Zi. Njëri nga ta rezulton të jetë nipi i Isa Boletinit, Jonuz Ahmet Boletini. Ndërkaq nuk është arritur të identifikohen edhe gjashtë të tjerët.

Isa Boletini është vrarë në Mal të Zi më 23 janar të vitit 1916 nga xhandarët malazez dhe u varros në Podgoricë. Por shumë vite më vonë, do të dilte dikush që të interesohej për varrin e tij dhe rikthimin e eshtrave në Kosovë. Bëhet fjalë për Muhamed Shukriun. Mbesa e tij, Erleta Hoti, rrëfen për Tribuna historinë e hulumtimit të gjyshit të saj, deri në gjetjen dhe sjelljen e eshtrave në Prishtinë.

“Interesimi i gjyshit, Muhamed Shukriut, për gjetjen e eshtrave të Isa Boletinit dhe bashkëluftëtarëve të tij daton që nga viti 1973, kur ishte drejtor i Entit për Mbrojtjen e Përmendoreve Kulturore të Prizrenit. Përmes këtij Enti nisi kërkimet, gjetjet dhe erdhën edhe rezultatet e para rreth identifikimit të lokacionit të mbetjeve mortore, si: dëshmitë e pasardhësve, personave që kanë pas lidhshmëri me varrimet në Mal të Zi, faktet nga literaturat e materialet e ndryshme e të tjera”, thotë Hoti.

Të gjitha hulumtimet duke përfshirë incizimi gjeodezik dhe fotografimi i tri lokacioneve të ndryshme në Podgoricë, ku dyshohej se ishte varrosur Isa Boletini dhe të tjerët, ishin përmbledhur në Raportin e EMPKP-së, nr. 286, të datës 27.03.1979. Në po këtë vit, vazhdon Hoti, kur Kosova ishte Krahinë Autonome, përmes EMPKP-së, Shukriu parashtroi kërkesën e parë për projektin rreth kërkimeve të mëtutjeshme antropologjike dhe transferimin e eshtrave të Isa Boletinit dhe bashkëluftëtarëve të tij në Kosovë.

“Ky projekt nisi realizimin në Podgoricë por, vazhdimi i tij sipas gjyshit u pengua disa herë nga Republika e asokohshme e Malit të Zi”, thekson Hoti.

Gjetja dhe zhvarrosja e eshtrave

Muhamed Shukriu në përgjithësi kishte lidhje shpirtërore me trashëgiminë kulturore të Prizrenit e në veçanti me Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, e cila u mbajt në xhaminë e Gazi Mehmed Pashës. Hoti thotë se gjyshi i saj, si drejtor i EMPKP-së, në vitin 1977 pranë kësaj xhamie ndërtoi kompleksin monumental të Lidhjes së Prizrenit, që vizitohet sot e kësaj dite.

“Dihet se Isa Boletini ishte luftëtar i Lidhjes së Prizrenit që nga mosha 17 vjeçare. Përveç kësaj, nëna e bashkëshortes së dajës tim, Sadete Gora, ishte mbesa e Isa Boletinit, me ç’rast shkëmbenin shumë informata me të dhe me Ismet Boletinin. Me ndihmën e këtij të fundit dhe trashëgimtarëve të tjerë krijuan dhe trungun familjar të familjes Boletini (Foto 1). Gjyshi në shtëpinë e tij në Prizren, në një hapësirë të veçante të një dhome, ia ka dedikuar Isa Boletinit, ku figuron edhe cigarellëku dhe një element i pajës së gruas së dytë të tij”, rrëfen Hoti. Ajo thekson se Shukriu përveç Isa Boletinit, kishte lidhje shpirtërore edhe me anëtarët e tjerë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ku poashtu kontribuoi në kthimin e eshtrave të Ymer Prizrenit dhe të Abdyl Frashërit.

Gjurmimi i eshtrave të Isa Boletinit dhe të bashkëluftëtarëve të tij, si dhe tentimi për t’i kthyer ato në Kosovë, është ndarë në tri faza, që nga viti 1973 deri më 1998. Gjatë dy fazave të fundit, ndihmesë dhe informacione të shumta ka ofruar Bashkësia Islame e Podgoricës.
“Në fazën e parë të gjurmimit më 1973, Shukriu së bashku me kolegët nga EMPKP, në bazë të hartave dhe të skicave, kanë arritur që t’i kthejnë eshtrat e Ymer Prizrenit, si dhe ta identifikojnë varrin me epitafin e emrit të Isa Boletinit (Foto 2)”, thotë më tej Hoti.

Faza e dytë e gjetjes së eshtrave, sipas saj, ka filluar në vitin 1994, me ekipin nga Kosova të përbërë nga Muhamed Shukriu, Remzi Murati, nip i Isa Boletinit dhe Asllan Murati, kryeimam në Mitrovicë, si dhe me ndihmën e kryeimamit të Bashkësisë Islame të Podgoricës, Idriz Demirit.

“Sipas gjyshit, gërmimet ishin vështirësuar mjaft, si pasojë e dëmtimit të varrezave ndonëse shanset ende ekzistonin. Por, për shkak të presionit të pushtetit të asokohshëm të Malit të Zi, si dhe konflikteve në Kroaci dhe Bosnje e Hercegovinë është ndalë ky proces”, shton Hoti. Faza e tretë kishte nisur në vitin 1998, me ftesën e Bashkësisë Islame të Podgoricës, e cila alarmoi se Komuna e Podgoricës kishte vendosur që përmbi këto varre të ndërtojë një park të qytetit (Foto 3).

“Kjo fazë rinisi sipas projektit të vitit 1979 të EMPKP-së, si dhe me ndihmën e mbështetjen institucionale të Latif Berishës, kryetar i asokohshëm i LDK-së në Mitrovicë dhe përgjegjës për arsim, shkencë dhe kulturë. Në këto gjurmime, që zgjatën 20 ditë, morën pjesë Muhamed Shukriu, Remzi Murati, si dhe Shaqir Ismaili, ish-kryeimam në BI të Podgoricë (Foto 4)”, pohon Hoti.

Krejt ky proces kishte përfunduar më 15 nëntor, kur nga varri ishte zhvarrosur Isa Boletini së bashku me shtatë mbetjet e tjera mortore, që supozohej se ishin: Misin Limani, Hajdar Radisheva, Jonuz Boletini, Zait Boletini, Halit Boletini dhe Idriz Boletini, (Foto 5-6). Disa nga të dhënat që i ofron Hoti, janë marrë nga libri i Muhamed Shukriut, “Prizreni i lashtë” (2001).

Shukriu raportoi te presidenti Rugova

Eshtrat e tetë personave të zbuluar në Podgoricë, ishin sjellë me autobus të vendosura e të kamufluara në disa valixhe të mëdha.
“Këto valixhe ishin në banesën tonë, ndër ta edhe Isa Boletini. Gjyshi ia pastronte eshtrat nga dheu dhe më shpjegonte se si këto mbetje mortore duhej patjetër të ishin të tij, meqë sipas të dhënave, Isa Boletinit i mungonte gishti i mesëm i dorës së majtë, të cilin e kishte prerë me sëpatë në moshën 2-3 vjeçe, duke luajtur në oborrin e Kullës në Boletin, informatë kjo që kishte dhënë mbesa e tij”, deklaron Hoti. Pak më vonë, Shukriu së bashku me Latif Berishën, i kishin dërguar eshtrat në Mitrovicë.

“Atje, së bashku me mulla Asllan Muratin, i kanë fshehur eshtrat e Isa Boletinit dhe të tjerëve në oborrin e xhamisë. Pas këtij veprimi së bashku me Latif Berishën, raportin e paraqitën tek presidenti i asokohshëm i Kosovës, dr. Ibrahim Rugova ( Foto 7)”, tregon Hoti. Ajo shton se, me aq sa mban mend, lokacionin e eshtrave të Isa Boletinit, e kishin ditur vetëm Shukriu, Berisha dhe Mulla Asllan Murati.

“Që të tretë i ishin përbetuar njeri tjetrit se nuk do ta bënin publike këtë lokacion, deri kur shteti i Kosovës të vendosë që ta ndërtojë një kompleks memorial siç i ka hije Isa Boletinit”, thotë ajo.

Me gjithë tentimin e shumë familjarëve e poashtu të gazetarëve, këtë sekret nuk e thanë asnjëherë. Latif Berisha u vra në shtëpinë e tij nga forcat serbe, kurse Muhamed Shukriu ndërroi jetë në vitin 2009, gjithnjë i shqetësuar për zhvendosjen e eshtrave nga vendi i fshehtë.
“Sidoqoftë, uroj që ëndrra 31 vjeçare e gjyshit tim, si dhe porosia që Isa Boletini ta ketë kompleksin memorial në Boletin ashtu siç e meriton figura e tij kolosale, do të jetësohet denjësisht”, përfundon Hoti./tribuna/

Blendi Fevziu, thotë se libri që ai ka shkruar për mbretin Zog i cili do të jetë sot në librari, nuk ka për mision të sqarojë ekuivoket e keqkuptimet rreth figurës së monarkut, edhe pse një pjesë e tyre dalin në pah, në botimin më të fundit të UET Press. “E gjithë figura e Zogut, si figura e çdo njeriu që ka dominuar gjatë një vend, mbështillet nga ekuivoke, keqkuptime e debate kontradiktore. Libri sqaron aq sa mundet, por ky nuk është misioni i tij”, – thotë z. Fevziu. Libri sjell sipas tij, detaje të jetës së Ahmet Zogut që nuk kanë qenë deri tani në vëmendje ose janë trajtuar përciptazi, pasi pjesa më e madhe e shkrimeve rreth njeriut që sundoi si president dhe monark vendin janë të përqendruara pikërisht në periudhën e qeverisjes. “Ahmet Zogu, presidenti që u bë mbret”, synon të përsërisë suksesin që autori pati më parë me shkrimin e profilit të një tjetër pushtetari jetëgjatë në vend. Ashtu si në librin për diktatorin Enver Hoxha, edhe në atë për mbretin Zog, autori ia ka dalë të zbërthejë lidhjen e fortë me pushtetin dhe marrëdhënie që përndryshe ishin lënë në hije. “Orgazma e pushtetit e dominonte atë më shumë sesa raporti femëror. Edhe pse ndër të dashurat e tij përmendet p.sh Tanja Visavora, një ndër gratë më të bukura të Europës në atë kohë”, thotë ai duke iu referuar Zogut I në një intervistë për MAPO-n.

Libri fillon me një prolog që përshkruan arratisjen e fundit të Ahmet Zogut nga Shqipëria. Një arratisje që, ndryshe nga herët e tjera, ishte pa kthim dhe më pas përqendrohet me radhë në momentet kyçe të jetës. Dasma, fëmijëria, shkollimi, përfshirja në politikë, të 50 atentatet dhe një sërë detajesh të tjera rreth jetës së monarkut. Libri që prej sot do të gjendet në të gjitha libraritë, është një mundësi për të lexuar një profil të plotë të mbretit dhe po ashtu për të sqaruar një pjesë të miteve rreth tij apo marrëdhëniet e figurave të tjera shqiptare me të.

Në librin tuaj “Ahmet Zogu, presidenti që u bë mbret” vjen historia e Ahmet Zogut në kohën kur ishte Mbret i Shqipërisë, si portret, por bashkë me të edhe historia e Shqipërisë së asaj kohe. Si kanë qenë shqiptarët në “kohën e Zogut”?

Libri flet më shumë se sa për kohën kur Zogu ishte mbret. Është një libër profil i tij që përfshin gjithë jetën, nga fëmijëria në Burgajet e Stamboll, vitet në Vjenë, aktiviteti politik në Shqipëri dhe jeta në mërgim në Francë, Angli apo Egjipt. Gjatë jetës së tij, Zogu ka qenë aktiv politikisht rreth 27 vjet, nga 1912–1939. Libri del edhe përtej kësaj kohe. Ka detaje edhe për të si personalitet. Ka një kapitull që titullohet “Ahmet Zogu dhe gratë”; një tjetër “Oborri Mbretëror” dhe një që titullohet “Kush ishte Ahmet Zogu”. Në të flitet edhe për detaje që lidhen me mënyrën e tij të jetesës, pallatin, veshjet dhe shpenzimet që ai bënte. Për të ardhur tek pyetja direkte, mund t’ju them që shqiptarët në kohën e Zogut ishin fillesa e një kombësie për të jetuar në një shtet të centralizuar. Shteti unitar nis në Shqipëri me Mbretin Zog. Unitar kam parasysh njësinë territoriale.

A ishte e parathënë, sipas jush, që epoka e Mbretit Zog të ishte një ëndërr e pamundur apo e paarritshme? Pra, një pjesë tranzitore e historisë së Shqipërisë, e cila ishte e destinuar të mos zgjaste?

Jo, mendoj se nuk ishte as një ëndërr dhe as e paarritshme. Ishte një moment i fillesave të një shteti të vërtetë që erdhi duke marrë formë; ishte një tentativë për modernizim; një tentativë për t’iu afruar fqinjëve dhe për t’iu imponuar atyre. Ishte një kohë ndryshimi të madh, por jo një kohë për t’u idealizuar, edhe brenda saj ka nënndarje. Vitet e para janë padyshim mbresëlënëse, ndërsa vitet e fundit të Mbretërisë filluan të perceptohen si regresive.

Libri hapet me dashurinë e flaktë të Ahmet Zogut për Geraldinën. Në të tregohen detaje të ditëve të dashurisë dhe martesës së tyre. Si e shihni figurën e mbretit Zog si civil e familjar në raport me detyrën e tij?

Ahmet Zogu, kryeministri Zogu, presidenti Zogu ose Mbreti Zog ka qenë kryesisht një beqar. Ai u martua në vitin e fundit të mbretërimit të tij. Po të heqim vitet e fejesës me vajzën e Vërlacit, Behije Vërlacin (të cilën ai nuk e takoi kurrë vetëm për vetëm) Zogu ka pasur një jetë prej beqari. Ka shumë histori dashurie që i atribuohen atij, histori madje me femra ndër më të bukurat e kontinentit që ai i ftonte dhe i paguante me shuma marramendëse. Vërtetimi i tyre është i vështirë edhe pse ka materiale për këtë. Por pas martesës me Geraldinën, ai nuk u nda kurrë prej saj.

Çfarë raporti kishte ai me gratë?

Kompleks. Por raportet me femra duket se janë më shumë një përmbushje e dëshirave të momentit. Duket qartë dhe madje Zogu e shpreh edhe vetë, pushteti ishte afrodiziaku, synimi dhe kënaqësia e tij e vetme. Orgazma e pushtetit e dominonte atë më shumë se sa raporti femëror. Edhe pse ndër të dashurat e tij përmendet p.sh Tanja Visavora, një ndër gratë më të bukura të Europës në atë kohë.

Cilat janë ato pjesë të librit që ndoshta saktësojnë apo sqarojnë ndonjë ekuivok që koha/ historia e ka tjetërsuar?

E gjithë figura e Zogut, si figura e çdo njeriu që ka dominuar gjatë një vend, mbështillet nga ekuivoke, keqkuptime, debate kontradiktore. Libri sqaron aq sa mundet, por ky nuk është misioni i tij.

Atentati në Parlament ndaj Zogut, ardhja në krye si kryeministër e Shefqet Vërlacit, si edhe vrasja e Avni Rustemit, ishin kthesa e madhe që mori historia. Ngjarjet e 1924-ës, Noli i quante ‘Revolucion’, ndërsa Ahmet Zogu, grusht shteti. Si ishte në të vërtetë ndërgjegjja politike e shqiptarëve të viteve ‘20?

Me sa di unë edhe vetë Noli, por edhe historianët seriozë e quajnë një grusht shteti. Pastaj revolucioni dhe grushti i shtetit janë në thelb dy forma kur pushteti nuk merret në mënyrë legjitime, pra me zgjedhje, por me forcë. Ku qëndron diferenca mes tyre? Qëndron veç në atë që komunizmi e legjitimonte revolucionin dhe e quante atë fitore. Në thelb, kryeministri Vërlaci ishte legjitim dhe mazhoranca u përmbys me forcë nga një grup minoritar duke përdorur ushtrinë. Ky është grusht shteti i mirëfilltë. Po edhe kjo s’ka rëndësi. Në atë kohë, veç këtij detaji në thelb të pashmangshëm, jeta politike pluraliste ishte shumë interesante në Shqipëri.

Lidhja e Zogut me Papën apo edhe aura e prestigjit që rrethonte figurën e tij, na çojnë në idenë se kemi të bëjmë me një person shumë të rëndësishëm. Sa dhe si e ushtronte ai influencën e tij në atë kohë?

Nuk besoj se ishte një person kaq i rëndësishëm jashtë. Ishte drejtuesi i një vendi të vogël, që europianët e përkrahnin se kishte arritur të vendoste rregull dhe qetësi në një vend ku mbretëronte kaosi. Kaq.

Enver Hoxha e shpalli Zogun kriminel lufte, në një kohë që ai ishte larguar nga Shqipëria për në Angli 6 muaj përpara fillimit të saj. Kjo përkon me shpalljen e Shqipërisë Republikë Popullore, (viti 1945-1946). Pozicionimi i figurës së Zogut në këto vite, sipas jush, duhet të ishte më shumë një alibi për të justifikuar pushtetin e Hoxhës?

Kjo është historia më komike që mund të dëgjosh. Zogu u largua nga Shqipëria më 7 prill 1939. Ai e refuzoi me vendim parlamenti pushtimin italian dhe urdhëroi ushtrinë dhe xhandarmërinë të bëjnë rezistencë. Rezistenca zgjati thuajse 16 orë dhe dokumentohet nga shtypi botëror dhe diplomatët e huaj në Shqipëri. Lufta e Dytë Botërore nisi më 1 shtator 1939, pesë muaj pas ikjes së Zogut. Në vitet e luftës ai ishte në Angli. Si mund të shpallej Kriminel lufte në Shqipëri një njeri që s’kishte qenë asnjë ditë këtu gjatë luftës?!!! Kjo gjë u konsiderua madje qesharake edhe nga britanikët. Nga ana tjetër, Hoxha ndërtoi pushtetin e tij duke shtypur thellë filozofinë e Zogut, figurën e tij dhe parimet që ai kishte ndjekur në ndërtimin e shtetit. Por nga ana tjetër, Hoxha ishte tejet kurioz dhe për shumë vite e ka imituar atë. Thellë-thellë, ai kishte admirim për Zogun. Zogu ka ndikuar mjaft figura politike shqiptare, edhe pse ai ngjan i paimitueshëm në sukseset, por edhe dështimet e tij.