Letërsia shqipe është zhvilluar duke ecur herë para, herë mbrapa. Ky zhvillim i panatyrshëm e ka sjellë atë në pikën ku tashmë nuk dihet çka është vlerë dhe çka është antivlerë
Në letërsinë evropiane kemi poetikat që ndjekin një rend kronologjik: Mesjeta, Rilindja, Neoklasicizmi, Sentimentalizmi, Romantizmi, Realizmi, Modernizmi dhe Postmodernizmi. Natyrisht, ka edhe shumë formacione të tjera, por që mund të shihen si të subordinuara brenda këtyre formacioneve përfaqësuese, të cilat kanë autorët, stilet, figurat dhe format dominuese.
Në letërsinë shqipe ky rend përmbyset. Pas modelit mesjetar (letërsia probliblike), vjen modeli arabik (letërsia alamiado), e cila pasohet nga romantizmi (De Rada, Naimi etj.) i identifikuar me Rilindjen (kombëtare), pas të cilit vjen sentimentalizmi (Ndoc Nikaj, Haki Stërmilli etj.), ndërkohë që ndërtohet një urë mes romantizmit dhe realizmit (Çajupi, Asdreni, Migjeni) që pasohet nga “folklorizmi” (Fishta, Kuteli, Koliqi, Lasgushi), krahas të cilit zhvillohet neoklasicizmi (Ethem Haxhiademi) që i hap rrugë modernizmit (A. Pashku, R. Kelmendi, A. Shkreli etj.), paralel me të cilin zhvillohet realizmi, i cili mbytet shpejt nga socrealizmi, kurse postmodernizmi provohet me sukses vetëm në një roman kosovar deri në mbarim të shekullit njëzet.
Siç po shihet, letërsia shqipe është një mishmash modelesh, me një zhvillim atipik. Për të nuk mund të thuhet se ka evoluar, derisa ka aq kthime mbrapa, aq anakronizma.
Më poshtë do t’i shohim poetikat (drejtimet) e mëdha të kësaj letërsie, duke synuar edhe mbajtjen e një kriteri kronologjik.
Mesjeta
Atëherë kur Mesjeta mbaron në Evropë, fillon në Shqipëri. Letërsia shqipe vihet në shërbim të kishës dhe mjaftohet me përmbushjen e funksionit etik kristian. Edhe si letërsi kishtare, ajo nuk përpunohet mjaftueshëm si model, derisa dihet se modeli mesjetar në letërsinë evropiane kishte sjellë edhe pasuri zhanrore, formale e stilistikore; kishte zhvilluar një teatër dogmatik dhe kishte derdhur doktrinën fetare në forma të reja poetike. Pastoralet, fabulat, alegoritë, apo dramat e mistereve, moraliteteve, mrekullive, pasioneve, nuk janë provuar ndonjëherë në letërsinë shqipe. Prandaj, sot mund të thuhet lirisht se letërsia shqipe nuk e ka provuar me sukses modelin mesjetar.
Alamiado
Si në vendet e tjera të Evropës, edhe në letërsinë shqipe modeli arabik nuk është ngulitur mirë. Edhe pse ndikimi është në natyrën e letërsisë, kur bëhet fjalë për këtë model letrar ai na del si fenomen i papranueshëm. Ndoshta, kjo duhet të shihet ndryshe: ndikimi që vjen nga pëlqimi estetik është i natyrshëm, por jo edhe ndikimi që vjen nga imponimi politik. Alamiado ka format dhe figurat e veta, të tilla çfarë i ka edhe në letërsinë shqipe të quajtur “letërsi e bejtexhinjve”, por nuk i ka të atij niveli çfarë i ka letërsia origjinale arabe. Divani, gazeli, kasida etj., në letërsinë shqipe kanë ngelur gjithmonë si shartime të pasuksesshme. Edhe ky model shkrimi nuk mund të thuhet se ka dhënë fryte në letërsinë shqipe, ashtu siç nuk mund të thuhet se u tregua i frytshëm për letërsitë e tjera të Evropës që e provuan këtë model.
Romantizmi
Në letërsinë evropiane Romantizmi dhe Rilindja kanë shekuj ndërmjet, ndërsa në letërsinë shqipe këto janë e njëjta gjë. Romantizmi është Rilindje (jo si Rilindja evropiane që ishte rilindje e shpirtit të lirë, ringjallje e modelit klasik), por rilindje kombëtare. Romantizmi shqiptar rilindi një figurë të kohës së Rilindjes evropiane, Skënderbeun, të cilin e paraqiti si model të përkyer të atdhedashurisë. Ky është një romantizëm i instrumentalizuar që plotësoi kërkesat kombëtare, por mbeti larg plotësimit të kritereve letrare të modelit të cilit i përkiste. Romantizmi shqiptar është një romantizëm i zbehtë përballë romantizmit evropian. Shumë nga poetikat e subordinuara të këtij modeli romantizmi shqiptar nuk i provoi asnjëherë. Kështu që, as ky model nuk mund të konsiderohet i suksesshëm, sepse nuk shënoi ndonjë ecje estetike progresive, gjithpërfshirëse.
Realizmi
Krahas devijimeve të tilla si sentimentalizmi dhe neoklasicizmi, në letërsinë shqipe u provua edhe modeli i realizmit, që u mjaftua kryesisht me qëndrimin realist, por jo me kultivimin e formës tipike të këtij modeli. Më shumë realizëm pati në poezi sesa në roman dhe ky është një ndër paradokset e këtij modeli, proza e të cilit në letërsinë shqipe u mjaftua me skica tregimesh. Pikërisht kur pritej që të vinte koha e pjekurisë së realizmit, u instalua realizmi socialist që është ikje nga qëndrimi i realizmit dhe kthim në disponimin e romantizmit.
Modernizmi
Modernizmi është termi më i përdorur dhe më i keqpërdorur në letërsinë shqipe. Brenda këtij termi janë futur shpesh edhe autorë që nuk përfillnin as kushtin e parë të modernizmit: ikjen nga tradita. Fishta, Lasgushi, Koliqi, Kuteli etj., të cilët njihen si autorë të lidhur së tepërmi me traditën dhe folklorin, sigurisht që nuk do të duhej të pretendohej të futeshin brenda këtij termi që është alergjik ndaj traditës.
Mirëpo, brenda këtij termi mund të futen disa autorë të gjysmës së dytë të shekullit njëzet të cilët, edhe pse nuk deshën apo nuk ditën t’i shmangen traditës, së paku arritën ta përsosin stilin, ta bëjnë tekstin më të figurshëm dhe të paraqesin një disponim të dilemave të njeriut modern. Prandaj, është e kotë të kërkohet letërsi moderne në Shqipëri, ku menjëherë pas realizmit të lehtë, erdhi socrealizmi i hekurt. Letërsia moderne fillon në Kosovë, ku poezia, proza dhe drama marrin modele nga letërsitë moderne evropiane. Natyrisht, shumica e studiuesve në botë konsiderojnë se modernizmin ka mbaruar në vitet ’50, ndërsa në Kosovë veprat moderniste shkruhen pas viteve ‘50.
Megjithatë, sot mund të konstatohet që modeli modernist, edhe pse jo i liruar krejtësisht nga ruraliteti dhe tradita, ekziston në letërsinë shqipe, por ekziston vetëm në letërsinë e Kosovës.
Postmodernizmi
Pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, njerëzit humbën besimin në shpëtimin që vjen nga shkenca, sepse shkenca solli bombat atomike. E, rrjedhimisht u përmbys besimi në metarrëfimin modernist dhe gjithçka nisi të shihet me sy kritik. Duke dyshuar se të gjitha mundësitë e shkrimit i kishte shteruar modernizmi, John Barth shkroi esenë “Letërsia e shterimit”, ku i referohej letërsisë postmoderne, të cilën disa vjet më vonë e pa si “Letërsi të rimbushjes”. Vërshoi debati për postmodernizmin, ashtu siç vërshuan edhe veprat postmoderne. “Gjithçka lejohet” ishte motoja e të gjithë autorëve, të cilët në veprat e tyre iu kthyen të kaluarës të cilën e kishte mohuar modernizmi, por ky kthim u bë nëpërmjet filtrave ironikë dhe me teknikën e montazhit, si teknikë tipike postmoderne që thyen dhe bashkon gjithçka.
Shembullin e këtij modeli në letërsinë shqipe të shekullit njëzet e gjejmë te “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, ndërsa shkëlqimin e figurës së ironisë si figurë kryesore të postmodernizmit e gjejmë te kapitulli “Deklarata” në po atë roman. Në fund të shekullit të kaluar dhe në dekadën e parë të këtij shekulli, ky model u bë modë si në Shqipëri, ashtu edhe në Kosovë.
Edhe pse shumë studiues shqiptarë ende nuk e pranojnë postmodernizmin, në botë ka më se dy dekada që flitet për fundin e tij dhe për lëvizje dhe poetika të reja, si: performatizmi, dixhimodernizmi, rimodernizmi, post-postmodernizmi etj. I pari ia kundërvë erudicionit postmodernist idiotësinë performatiste, po ashtu ironinë e zëvendëson me sinqeritetin; i dyti tregon sesi teknologjia e çmonton postmodernën dhe e rikonfiguron kulturën; i treti ka vënë si moto fjalinë “drejt një spiritualiteti të ri në art”, duke sugjeruar kështu një fund dhe një fillim, sepse tani është koha për një art që kërkon jo thjesht një sensibilitet të ri (siç bënte dikur postmodernizmi), por një spiritualitet të ri; i katërti insiston të tregojë fundin e postmodernizmit nëpërmjet një termi që vështirë ta pagëzojë epokën e radhës.
Shkrimtarët shqiptarë kanë ngecur te postmodernizmi, thuajse ai është fundi i risive. Për të dalë nga ky pellg, duhet tejkaluar postmoderna, duhet kuptuar që ka ende shtigje për gjetjen e risive dhe se bindja që “gjithçka e mençur tashmë është thënë” ka ekzistuar që në antikitetin grek, veçmas tek Eskili. Mjafton të shihet se sa shumë gjëra të mençura e të reja janë thënë nga koha antike, për ta kuptuar që hapi nuk duhet të ndalet këtu. Idetë dhe temat mund të kombinohen deri në pambarim.
Njëmend tash mund të thuhet se postmodernizmi në botë ka dy dekada që ka vdekur, por letërsia është gjallë, madje më e gjallë sesa në kohën e postmodernizmit. Edhe në letërsinë shqipe, largimi i autorëve nga modeli postmodern do të jetë një hap drejt një letërsie që kthen spiritualitetin dhe sinqeritetin, aty ku tash ka vetëm formalitet dhe ironi. /GazetaExpress