Bashkim Shehu e njihte më shumë se shumë të tjerë Pallatin e Ëndrrave. Shumë njerëz që e rrethonin, hynin e dilnin në të…
Gjatë eksperiencave të ndryshme jetësore, do të mësonte ta lexonte ndryshe “Pallatin e Ëndrrave” të Kadaresë. Në konferencën “leximi dhe interpretimi”, mbajtur dje në Bibliotekën Kombëtare, shkrimtari dhe përkthyesi Bashkim Shehu do të sillte për të pranishmit një përsiatje rreth “Pallatit të Ëndrrave”.
Shehu ofroi së pari një historik të këtij “romani-përbindësh”, siç e quan ai, si doli për së pari, si u hesht në fillim rreth tij e si shpërthyen anatemat pas goditjes së kryeministrit të asaj kohe, Mehmet Shehut, me djalin e të cilit (pra, me atë vetë, Bashkim Shehun), ai kishte lidhje miqësie.
Shehu e pranon se arsyet pse Kadare nuk u dënua lidhen, nga njëra anë, me njohjen e tij ndërkombëtare dhe “refuzimin” nga ana e udhëheqjes komuniste për t’i dhënë Perëndimit një Solzhenicin të ri, dhe, nga ana tjetër, sepse Enver Hoxha e kishte “zgjedhur” për të lartësuar emrin e tij përmes një vepre madhore. Vetë ai e kishte talentin.
Ai zbulon alegoritë që fsheh Pallati i Ëndrrave, aludimin për Shqipërinë komuniste dhe më ngushtësisht me ndërtesën e Komitetit Qendror të PPSH-së. Në fund të fjalës së tij Shehu do të shprehej se kishte qenë një ndër njerëzit e parë që kishte lexuar veprën, qysh në dorëshkrim, në vitin 1980, më pas në vitin 1989, teksa ishte në internim, sapo kishte dalë nga burgu e do të futej sërish aty. E më pas në kushte lirie.
Pra, tri lexime në rrethana të ndryshme dhe pas eksperiencave të ndryshme jetësore. “Do të ishte interesante të mësonim se si të rinjtë e sotëm, që nuk i kanë jetuar ato rrethana (në komunizëm) arrijnë të shohin dimensionin universal të veprës në rrethanat e tanishme”, tha Shehu, duke ua propozuar këtë lloj leximi pedagogëve për studentët e tyre. Botojmë më poshtë, me shkurtime referatën e mbajtur në konferencën shkencore.
Çdo vepër narrative, për nga vetë natyra e saj, është njëfarë udhëtimi. Shtjellimi i subjektit është një trajektore për të mbërritur diku, dhe qysh në njësinë e parë domethënëse e në krejt semiotikën e rrëfimit është ngërthyer fshehurazi qëllimi i mbramë, destinacioni.
Kësisoj, nuk është e rastësishme që ka aq shumë kryevepra në formën e romaneve të udhëtimit, qoftë në kuptimin fizik, apo të inicimit, të të mësuarit, apo të zbulimit të vetvetes e të botës, apo në kuptime të tjera, duke filluar nga “Odiseja”, nga vetë themelet homerike, pra, të letërsisë, e pastaj me radhë “Komedia Hyjnore”, “Don Kishoti”, “Fausti”, “Shpirtra të vdekur”, “Uliksi”, “Mali magjik”…
Në këto shtigje, të çelura nga klasikët, edhe Kadareja është futur mjaft herë, madje qysh me romanin e tij të parë, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Po kështu, një udhëtim i jashtëzakonshëm, tmerrësisht mahnitës, dhe poetikisht marramendës, është romani i tij “Pallati i Ëndrrave”, një labirint i skëterrshëm i pushtetit të shpirtrave, ku autori na e shënon rrugën me saktësinë e rrëfimit të tij përmes të papriturash të panumërta gjer në dalje. Para se të futemi në udhëtimin ku na shpie ky roman, vlen të ndjekim peripecirat e një udhëtimi në të cilin vetë romani u përshkua.
Kjo fillon në vitin 1979. I ndërgjegjshëm për vështirësitë që do t’i sillte censura e regjimit të atëhershëm totalitar në Shqipëri, Kadareja e paraqiti të cunguar, si tregim, që përmbante afërsisht vetëm një të tretën e tekstit të romanit.
Ndërsa titulli ishte “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave”, si për ta shmangur vëmendjen nga protagonisti i vërtetë dhe i përbindshëm, që është vetë Pallati, duke e zhvendosur te një personazh me trajtë njerëzore modeste e të rëndomtë. E tërë kjo strategji apo sendërgji e autorit, veçanërisht cungimi i tekstit, synonte, me sa duket, që ta bënte veprën e pranueshme për censurën, duke e paraqitur gradualisht, ose, ndoshta, me një frikë të pavetëdijshme, të bënte ashtu një sondazh, një sprovë paraprake.
Ky tekst i cunguar u botua i përfshirë në një vëllim me tregime, krahas tekstesh “më të pafajshëm”, si të thuash, i fshehur mes tyre, që të binte sa më pak në sy. Ishte një moment politik i rrezikshëm, vendi sapo kishte kaluar valë të njëpasnjëshme spastrimesh në majat e pushtetit, ndërthurur me rritje të intensitetit represiv në të gjithë sektorët e shoqërisë.
Dhe, paradoksalisht, “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave” u botua dhe kjo kaloi në heshtje, si një nëpunës anonim që del nga një sallë mbledhjesh ku janë prerë koka të pushtetshme, krerët e pallatit metaforik të Kadaresë, kurse për nëpunësin mjeran kurrkujt nuk i bie ndër mend. Mbas një viti e ca, romani botohet i plotë, po përsëri i ambalazhuar si tregim, në një vëllim tregimesh të gjata.
Ndoshta vetë pushteti, vetë censura, nuk guxonte ta prekte romanin- përbindësh. Droja e autorit, viktimë e mundshme, ishte përcjellë, falë guximit të tij, te xhelatët e mundshëm. Ndoshta druheshin ta preknin ngase ashtu romani-përbindësh do të shndërrohej në autodenoncim të regjimit, përderisa regjimi do të gjente në Pallatin metaforik ngjashmërinë me veten, dhe do ta pohonte kësodore se ishte i tillë, i përbindshëm. Prandaj, më mirë heshtje.
Megjithatë, pa kaluar viti, “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave” rishfaqet si objekt anatemash të ashpra. Kjo ka të bëjë me një valë të re spastrimesh në majat e pushtetit. Kësaj here, diktatori Enver Hoxha goditi si komplotist një nga bashkëpunëtorët më të afërt, ndërsa Kadareja kishte lidhje miqësie me të birin e të akuzuarit për komplot, autorin e këtyre radhëve. Paranoja e diktatorit, që ishte në zanafillë të spastrimit, shkonte deri atje sa të dyshonte se edhe Kadareja mund të ishte përfshirë në komplot.
Ky dyshim buronte, natyrisht, edhe nga vepra e shkrimtarit, e cila iu nënshtrua një shqyrtimi që të kujton pikërisht shkoqitjen e ëndrrave të dyshimta në romanin e tij. Me sa duket, dhe sa kuptova nga insinuatat e atyre që më morën edhe mua në pyetje, rezultoi se Kadareja, ndonëse jo pjesëtar i komplotit, ishte njeri me “pikëpamje armiqësore”.
Një opinion i tillë ekzistonte qysh më parë, prandaj dhe më se një herë ai ishte qortuar dhe kërcënuar, ndërsa tani, ky opinion përforcohej më tepër se kurrë sidomos nga ridalja në dritë e “Nëpunësit të Pallatit të Ëndrrave”, si i harruar deri atëherë. Në një plenum ad hoc të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, praktikisht një gjyq joformal ndaj Kadaresë, në prill 1982, pra, afro një vit pas botimit të romanit, vihet në dukje shprehimisht paralelizmi ndërmjet Pallatit të Ëndrrave dhe institucioneve represive të regjimit aktual.
Ndërsa Ramiz Alia, ai që do të bëhej pasardhësi i Enver Hoxhës, i thotë Kadaresë në këtë mbledhje: “Partia të ngre në Olimp, partia të flak në baltë”. Ajo që po ndodhte ishte një kërcëllitje dhëmbësh e diktaturës ndaj shkrimtarit. Por Kadareja nuk u dënua, në të kundërtën e asaj që prej kohësh dëshirohej në zyrat e Sigurimit.
Dy gjëra e mbrojtën edhe në këtë rast: E para ishte njohja e tij ndërkombëtare, për çka Enver Hoxha nuk donte t’i jepte rast Perëndimit për të krijuar një Solzhenicin në Shqipëri. E dyta është më e vështirë për t’u shprehur. Ajo lidhet me gjakimin megaloman të diktatorit që emri t’i përjetësohej nëpërmjet një monumenti letrar.
Dhe Kadareja qe ai që zotëronte talentin e duhur për këtë, veçse duke u mbajtur nën zap, duke qenë syçelët ndaj krijimtarisë së tij, për të mos i lejuar “të devijonte”, gjë që ishte çështje efikasiteti të censurës, dhe duke i kërcëllitur dhëmbët sa herë të përpiqej të botonte vepra të atilla.
Si dhe, çka është kryesorja, duke i kërkuar haraçin, glorifikimin e tiranisë ekzistuese e të udhëheqësit. Kjo është, përnjëmend, historia e marrëdhënieve të Kadaresë me totalitarizmin shqiptar gjatë dhjetëra vjetësh, me luhatje të herëpashershme ndërmjet kompromisit dhe subversionit.
“Pallati i Ëndrrave” është ndoshta vepra e tij më subversive. Subjekti i romanit vendoset në kryeqytetin e Perandorisë Osmane, në periudhën e mbrame të saj, periudhë krize e dekadence, teksa shteti shekullor osman po hibridizohej me elemente të modernitetit, të një përzierjeje të despotizmit oriental me sistemin burokratiko-policor që synon të totalizojë gjithçka.
Sidoqoftë, për një lexues që e ka njohur Shqipërinë komuniste të viteve ’70, aluzionet dhe përqasjet alegorike janë të tejdukshme. Pallati i Ëndrrave, institucioni që depërton deri në skutat më të errëta të shpirtrave të nënshtetasve, për të zbuluar së këtejmi shenja paralajmëruese përbetimesh e komplotesh ndaj Sovranit, është një alegori e sistemit totalitar, dhe vetë mendësitë e paranojave të sundimtarit, projeksion dhe objektivim i delireve të tij.
Madje, Shqipëria e vetizoluar e atyre viteve shfaqet deri edhe në terminologjinë burokratike të institucionit, nëpërmjet një tretjeje të ndërsjelltë mjeshtërore të konteksteve historike gjithsesi të ndryshme: “Jo hyrja e ndikimeve të kashtme, por përkundrazi, mbyllja e tyre, jo depërtimi, por izolimi…”.
Këto janë fjalët e një funksionari të Pallatit të Ëndrrave qysh në kapitullin e parë, fjalë që pikasen, më 1982, nga censura, dhe i përmenden Kadaresë në plenumin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve për ta demaskuar. Madje, Kadareja, si të mos i mjaftonin aluzionet politike, deri edhe përshkrimin fizik të qendrës së kryeqytetit osman e ka bërë sipas gjedhes së Tiranës së atyre viteve, me zonën e ministrive, të xhamisë, të bankës shtetërore, ndërsa Pallati i Ëndrrave ka trajtën e ndërtesës së Komitetit Qendror.
Ndërkaq, vetë Kadareja ka thënë, a posteriori dhe në kushte lirie, se të tilla përkime i kanë dalë më së shumti në mënyrë të pavetëdijshme… Pavarësisht se ç’thotë Kadareja si autor, po t’u referohemi teksteve të tij të ndryshme, shohim se denoncimi i totalitarizmit ishte një nga motivimet më të fuqishme të tij.
Kjo shfaqet sidomos në romanet e tij më të arrira, duke qenë bashkudhëtare, pra, me cilësinë poetike, çka na bën të mendojmë se pa një dimension të tillë politik subversiv Kadaresë nuk i shijonte të shkruarit. Aq më tepër kështu nëse i ka ardhur në mënyrë të pavetëdijshme… /Panorama/