Takim imagjinar me poetin e madh të lirikave që nuk harrohet
Lasgushi Poradeci: “Gjallë do të jem edhe për 500 vjet të tjera!”
Nga Vepror Hasani
Sapo kisha zbritur në Pogradec, befas pashë një njeri tepër të moshur, i kishte kaluar të 100-at. Pata përshtypjen se ishte 121 vjeç. Dukej tejet i përmalluar. E njoha: ishte Lasgush Poradeci. Nuk doja t’u besoja syve, ai kishte 32 vjet që ishte larguar nga kjo jetë dhe kishte shkuar diku tjetër, ndoshta në një botë më të mirë. Nuk po u besoja syve, por ajo që po shihja ishte e vërtetë. Ndoshta kishte ardhur sepse e kishte marrë malli për Poradecin, për liqerin pa kufi, për nositin, për shtergun e fundit, për Shëndaumin, për turizmin e vjetër, për peshkatarët, për dimrin e këtij qyteti… Por unë e pashë, dhe nuk kisha asnjë dyshim që ishte ai. Kishte lot te syri i tij, kishte mall për gjithçka. Sapo kishte dalë nga shtëpia e vet, ku ishte përshëndetur me bashkëshorten Nafije Poradecin, perëndeshën e tij, dhe me dy vajzat: Kostandinën dhe Marien, miket e tij më të mira. Çapitej ngadalë drejt bregut të liqenit, i veshur me sqimë, me kapelë republike, i mbështetur te bastuni. Kishte marrë me vete edhe qenin e tij, Cucin. Shumë emra njerëzish harrohen pas vdekjes së tyre, por çuditërisht edhe qeni i tij jetonte. Ecte i bindur pas zotit të tij. Gjithçka që prekte ky plak i çuditshëm, merrte përjetësinë. Ndoshta sot shumë njerëz kanë mbetur të penduar që nuk ditën të merrnin bekimin e tij, por kështu ndodh gjithnjë…
Në përvjetorin 121 të tij
Ai kishte ardhur në Pogradec sepse kishte marrë një ftesë të madhe. Në përvjetorët e tij, të gjithë ata që e duan, mblidhen dhe e kujtojnë. Ndokush thotë: “Ah, sikur të ishte edhe ai!”Këtë “ah”, Lasgushi e kishte marrë si një ftesë të madhe, si brengë të adhuruesve të tij, ndaj kishte vendosur të rikthehej edhe një herë e të çmallej me të gjithë. Gjithkush mund të ishte në atë takim, të gjallë dhe të vdekur: do të flitej për poezinë e tij, për letërkëmbimet, për mikun e tij Mitrush Kuteli, për bashkëshorten e tij, Nafijen, për miqtë e vërtetë, për gjithçka; edhe për ata që nuk ishin më. Do të fliste N. Naço, L. Seitllari, B. Hyka, B. Xhelo, I. Shyta, J. Basho, M. Kyçyku, A. Pajo etj. Do të shfaqej edhe një dokumentar dhe do të recitoheshin lirikat e tij. Bashkëkohësit do të sillnin kujtimet e tyre. Piktorët A. Kostandini, S. Lako e G. Zeka do të çelnin ekspozitën me motive nga jeta dhe vepra e tij. Kjo kishte qenë arsyeja që Lasgushi ishte shfaqur në Poradecin e tij. Dëshironte të nderonte të gjithë ata që e donin. (Për shumë vite me radhë kishin qenë të pakët ata që i kishin falur dashuri).
Me qivur të kuq, a me qivur të kaltër?
Lasgush Poradeci, kishte arsye për të qenë i përmalluar dhe të kishte lot te sytë e tij. Megjithatë, çuditërisht, nuk kishte harruar të merrte me vete edhe qenin e tij Cucin. Ai e dinte cilët kishin qenë ata që nuk e kishin dashur, ndaj kishte vendosur të ulej atje në fund të sallës, që të ishte i padukshëm si gjithnjë, dhe të dëgjonte çfarë do të thuhej për jetën e tij. Nuk e kishte patur kurrë këtë dëshirë, të dëgjonte për jetën e vet, por tani që ishte 121 vjeç, ndoshta kishte nevojë edhe për një fjalë të mirë. Nga jeta e dikurshme i kishte mbetur në kujtesë vetëm dita e largimit nga kjo botë. Ishte nëntor i vitit 1987. Shteti ishte vënë në dilemë, nëse Lasgushi duhej të vendosej në qivur të kaltër si gjithë vdekatarët e tjerë, apo në qivur të kuq si hero. Për Lasgushin kjo gjë ishte më e parëndësishmja: Zoti i di të gjitha! Ai u përcoll si çdo njeri tjetër i kësaj bote. Nëse do të kishte mundësi të fliste, këtë gjë do të kishte kërkuar edhe ai vetë, mjafton ta vendosnin pranë bashkëshortes së tij, Nafijes, këtë gjë u kishte kërkuar dy vajzave të tij Kostandinës dhe Maries dhe gjithçka do të ishte e plotë, sepse atë nuk e kishin lejuar kurrë që të fliste.
Qeni i poetit
Atë ditë që u rikthye, Lasgushi kishte dalë shumë herët nga shtëpia e tij. (Ky nuk kishte qenë zakoni i tij), por atë ditë gjithçka do të ishte ndryshe. Ndoshta nga që fillimisht dëshironte të shihte “liqerin e tij pa kufir”. U ndal buzë liqenit dhe nisi të vizatonte perëndeshën e bukurisë. Po, ai ishte edhe piktor. Lasgushi kishte studiuar në të njëjtën kohë në disa fakultete: në Akademine e Arteve te Bukura për 4 vjet , në Drejtësi për 3 vjet, në Fakultetin e Letrave 1 vit, në Konservatorin e Muzikës dhe të Artit Dramatik 6 muaj dhe në Mjekësi 6 muaj. Në konkursin e Akademisë së Arteve të Bukura në Bukuresht, ai vizatoi skulpturën e perëndeshës Afërdita dhe fitoi. Edhe këtë mëngjes dëshironte të vizatonte atje buzë liqerit, perëndeshën. Ndoshta do t’i jepte pamjen e Nafies që asnjëherë nuk e la vetëm. Qeni i tij, Cuci, do t’i qëndronte aty si gjithnjë. Cuci ishte një kafshë e denjë. Nuk janë të paktë ata që nuk kanë as dinjitetin e qenit. Këta të fundit nuk kishin trokitur kurrë në shtëpinë e tij. Shpresonin që Lasgushi të largohej në vetmi të plotë dhe në harresë, njësoj sikur të mos kishte lindur kurrë. Për ta, ai ishte vetëm një vdekatar, por kurrsesi hero. Edhe Cuci i kuptonte këto, kur e shihte të zotin të mërzitur, angullinte me dhimbje.
Brengat e Lasgushit
Po, jam i sigurtë që Lasgush Poradecin e pashë atë mëngjes. E pashë kur nisi të vizatonte. Liqeri ishte i qetë, dukej sikur flinte. Rezet e dritës reflektoheshin sipër tij. Po ndodhte diçka e çuditshme. Sapo kishte nisur të hidhte dritëhijet mbi telajo, kur befas iu afrua një hije. I tha se dikush e kishte quajtur atë (Lasgushin) si poet pa frymëzim. Lasgushi qëndroi i heshtur. Nuk kishte dëshirë të jepte ndonjë përgjigje. Qeshi lehtas. Ishte një qeshje gati e padukshme. Qeni i tij, Cuci, lëvizi nga vendi. Lëshoi një zë të çuditshëm, por poeti i bëri shenjë që të qëndronte urtë. Befas edhe liqeni u trazua. Valët e tij rrahën bregun. Shpirti i poetit ishte shqetësuar. Dikush po përpiqej t’ia prishte ditën dhe gëzimin që i kishte sjellë ai mëngjes. I duhej të dilte nga dëshpërimi, por si, a ishte e mundur? Ku ta kërkonte një fjalë të mirë? Ashtu si papritur nisi të dëgjonte një zë. Vinte nga thellësia e liqenit:
E mora shoqëzën përkrah,
E matmë rrugën ca-nga-ca,
Sikur na ndillte larg diçka.
Pa zuri dita perëndoj,
Pa zuri nata na mbuloj,
Pa zura shoqen t’a pushtoj…
Pikërisht në këtë çast, poeti që kishte dëgjuar zërin e njohur të mikut të tij iu përgjigj:
Përse buçet liqer i qet!
Liqer, ti ç’thua ndaj buçet!
Çfar pe, liqer mi zall të shkret?…
Por hije-fantazmat e asaj ditë nuk do të kishin të sosur. Dukej sikur mbinin aty papritur. Një tjetër kishte thënë se Lasgushi nuk ishte atdhetar. Mjeshtrit të fjalës i duhej të duronte: I erdhën nëpër mend disa vargje të shkrura dikur:
Tashi me gas, tashi me lot,
Tashi dhe nj’herë,
Duro durimin si për-mot
E si përher…
Por nuk ishte e thënë që ditët e tij të ishin të qeta, bashkë me sëmundjen që e mundonte prej vitesh, nuk i ndaheshin as fantazmat që i vinin rrotull. I thanë që vjershat e tij nuk kishin jetë, i thanë se vargjet e tij ishin të stisura, e çfarë nuk i thanë! Çuditërisht kërkonin që fjalëmbëli të ndihej keq, por ai përsëri i kishte vargjet gati:
Kur nuk ndjehesh fare mirë,
(Sepse shpirtin e ke plot),
Zë këndon në vetësirë
Pa të derdhen pika lot…
Pika lot, si pika dylli,
Që të derdhen aqe shpesh,
Kush qepallat nuk i mbylli…
Nuku mund t’i marrë vesh….
Letër nënës për çupën që donte
Pas shëtitjes që bënte bregut të liqenit, kthehej sërish te shtëpia e tij në Pogradec. Ndodhte, që ndërsa ecte rrugës të dëgjonte të thuhej: “Ai është plak i rrjedhur” ashtu sikurse nuk nguronin ta quanin reaksionar. Sërish nuk kthente asnjë përgjigje, ishte i kënaqur që qeni i tij Cuci e ndiqte pas. Cuci i kuptonte të gjitha, nuk ishte si qentë e tjerë. As Lasgushi nuk kishte kohë për përgjigje të tilla. I duhej të përkthente kryeveprat e letërsisë botërore “Eugjen Onjegin” të Pushkinit, lirikat e Lermontovit, poemat e Hajnes, të Bllokut, lirikat e Gëtes, të Majakovskit e Miçkieviçit, poezi të Lanaut, Brehtit, Hygoit, Mysesë, Bajronit, Shellit, Bërnsit, të Emineskut etj. Po, i duhej edhe të nxitonte për në shtëpi. Poeti gjente ngrohtësi vetëm te familja e tij. Atje e priste Nafija dhe dy vajzat e tij, Kostandina dhe Maria. Me Nafien ishte njohur në Tiranë në vitin 1937. Pasi kishte vendosur të martohej më të, i shkroi nënës së vet, Kostandinës:
“Nëna ime e dashur, Dyke dashur të martohem me një çupë pe shkolle që më ka hije, kërkoj lejën t’ënde. Çupa ka mbaruar përpara tetë muajsh Institutin “Nëna e Skënderbeut” dhe bën vjersha. Eshtë një lesh-verdhë e hollë, ashtu siç më pëlqen mua, por më shumë se këto më pëlqen mendja dhe shpirti i saj. Unë me çupën jam njohur përpara dy vjetëve kur ajo ishte nxënëse në klasën e tetë. Kishte ardhur klasa e VII-të dhe e VIII-të e Institutit nënë udhëheqjen e kujdestares së tyre, të vizitojnë Ekspozitën e Rilindjes ditën e 25-vjetorit. Emri i çupës është Nafije Mema, ajo është një atdhetare e përvëluar si dhe unë. Ju dërgoj të gjithëve shumë të fala dhe ty, nëna ime e dhembshur, të puth dorën me dashuri dhe më nder të math. Djali yt Llazar.”
Nafija u nda nga jeta në 3 gusht të vitit 1983, pesë vjet para të shoqit. Në çastin e varimit ai bëri kryqin mbi trupin e saj. Sërish pati njerëz që thanë: “Ai ka vite që ka rrjedhur dhe nuk di çfarë bën, kujton se ka Zot!”. Ndoshta edhe mund ta arrestonin, por nuk guxonin. Kishin punuar shumë për harrimin e tij, nuk ishte koha për ringjalljen e tij, ai nuk ishte hero.
“Gjallë do të jem edhe 500 vjet të tjera!”
Studiues, poetë, pedagogë, dashamirës të arit, adhurues të Lasgushit, po mblidhesin të gjithë bashkë për të nderuar në pvjetorin e lindjes së tij. Isha i bindur që edhe Lasgushi do të ishte aty. Ai kishte ardhur enkas nga një botë tjetër. Sapo e kishte përfundur vizatimin e tij, buzë liqerit. Isha gjithë kureshtje, çfarë do të thoshte poeti në këtë takim ai nuk kishte folur kurrë edhe kur e sulmonin. Befas u gjenda mes të tjerëve. Dëshironin të flisnin të gjithë, por unë prisja të dëgjoja Lasgushin i cili ishte ulur në fund të sallës dhe dëgjonte i heshtur, krejtësisht i padukshëm. M’u duk sikur dëgjova zërin e tij. Lasgushi tha:
“Pse shkruaj, pse parapëlqej të shkruaj vargje dhe jo prozë? Kur them vargje, kuptoj që duhet të jenë të përsosur nga arti. Vetëm këta të përsosurit rrojnë (dhe mezi dhe këto). Të papërsosurit vdesin. Sepse gjuha ndryshon pas 500 vjet. Ajo më s’është siç ishte. Është ligji i saj fiziologjik dhe shpirtëror (siç është zhvillimi i njeriut). Bibla e Lutherit për shembull, e shkrojtur para 500 vjetëve, më s’do mundte të përdorej prej gjermanëve pa iu bërë përpunime gjuhe…”.
Lagushi vazhdonte të fliste, por tashmë unë kisha bindjen se ai do të kthehej në Pogradec edhe për 500 vjet me radhë. Poezia e tij ishte e gdhendur ashtu siç ndodh me skulpturat, të cilat mahnisin për mijëra vjet.