Nga: Lumo Kolleshi
Të shkruash për emërndriturin Sami Frashëri, nuk është aspak e lehtë, pasi përmasat e tij e kapërcejnë ngrehinën një biblioteke të tërë (po të kemi këtu parasysh dhe bibliotekën e tij personale); atë nuk e mban dot dhe përcaktimi “akademik”, pasi ishte dhe mbetet një akademi më vete. Është shembulli më i rrallë në botë që, në mënyrë autodidakte, plotësoi fushën e njohjes dhe krijoi një univers të vetin.
Tek ai nuk di se kë takon të parin. Sa përballesh me shkencëtarin e enciklopedisë gjashtë vëllimëshe Kamus yl alam, në krahun tjetër të befason leksikografi i shquar. Por, ai nuk ndalet thjesht dhe vetëm në këto fusha.
Shfaqet si romancier e me romanin Dashuria e Talatit me Fitnetin dhe, qoftë vetëm me këtë, do të shënojë të parin roman modern në letërsinë turke.
Po dramaturgjia e tij, po përkthimet nga frëngjishtja e persishtja në gjuhën turke? Po filozofi, humanizëm? Po një nga ideologët më të mëdhenj të Rilindjes sonë kombëtare? Po vepra e tij që ka lënë trashëgim për brezat e cila sipas studiueseve të Samiut vërtitet nga 20 mijë deri në 30 mijë faqe? Po dorëshkrimet e pabotuara e të pagjendura?
Janë një seri pyetjesh që kërkojnë të marrin përgjigje për t’i dhënë hapësirën dhe dimensionin e plotë kësaj figure emblematike të kombit tonë, që shpesh e kanë lënë në harresë.
Në kumtin tim do të përpiqem të parashtroj e t’i përgjigjem vetëm një pyetjeje: Pse u përkushtua kaq shumë Samiu me qytetërimin dhe kulturën persiane në përgjithësi dhe me atë iraniane në veçanti?
Është fakt i pamohueshëm që kontributi i tij kryesor ishte në turkologji, por qëllimi përfundimtar i gjithë veprës madhore të këtij dijetari të pashoq mbështetej në dy shtylla të fuqishme të një filozofie moderne: e kaluara e qytetërimeve dhe raporti me qytetërimin modern, në përgjithësi, dhe vlera që shton çdo popull shton në trashëgiminë botërore, në veçanti.
Duhet pohuar se shumica e veprave kushtuar qytetërimit pers kanë mbetur të pabotuara dhe kjo kërkon para së gjithash ndjeshmërinë e institucioneve për ta vjelë, sistemuar e sjellë në shqip.
Po këtu do të shtoja se vepra dhe kontributi i Samiut rreth qytetërimit islam në përballje me atë perëndimor, si një vepër me interesa të mirëfillta shkencore, u kundërvihet qëndrimeve fanatike të mjaft studjuesve perëndimorë dhe, në rastin më të mirë, ajo mund të konsiderohet dhe vetë dhimbja më e madhe e shkencëtarit. Lulëzimi i qytetërimit persian dhe rilindja persiane, në shumë fusha të njohjes, i sollën kulme dhe qytetërimit botëror.
Samiu vëren se pas pushtimit arab të Iranit, persishtja e re u bë krahas arabishtes gjuhë e islamit, ndërsa qytetërimi iranian luajti në zhvillimin e kulturës islame po atë rol që luajti qytetërimi grek në konstituimin e kristianizmit dhe kulturës së tij. Që nga kjo kohë Persia do t’i sillte botës emrat e mëdhenj, si: Rumiu, Hafizi, Sadiu, Omar Khajami dhe shumë poetë e shkencëtarë. Këtë qëndrim objektiv të Samiut do ta mbështesin më vonë dhe Hafiz Ali Korça (nën flamurin alevijan natë e ditë mentoheshin se qysh do ta ringjallnin vetëqeverimin e Persisë) apo Fan Noli me rastin e përkthimit të rubairave të Omar Khajamit. Analiza dhe përfundimet e tij shkencore nuk mbeten mbrapa nga mendimi shkencor bashkëkohor, përkundrazi ai vjen krejt i zhveshur nga ai i paragjykimeve eurocentriste te autorëve të kontinentit. Ja si shprehet Noli: Që në shekullin e gjashtëmbëdhjetë pas Kerishtit, Persia ka pasur një Përlindje kulture, diturie dhe letëryre, që produkoi një tufë mejtimtarësh dhe poetësh të mëdhenj si Firdusi, Avicenna (Ibn-i Sina), Omar Khajami, Atari, Nizami, Saadi, Rumi, Hafiz Shirazi, Xhami dhe Hatifi. Nga kjo përlindje e shkëlqyer, që buron drejtpërdrejt nga qytetaria greko-romake, lindi përlindja arabe, e cila me anën e Spanjës influencoi Evropën medievale dhe gatit përlindjen italiane, nënën e qytetarisë moderne.
Nga ky lloj ndikimi dhe influencimi të cilin e ka paraparë Samiu, le të sjellim në kujtesën e auditorit, inspirimin e krijuesve me famë botërore si Hajne, Gëte apo dhe Fitzxherald. Gëtja jo vetëm që u frymëzua nga kjo letërsi në veprën e vet Divani perëndimorolindor, por ai theksoi: Flitet se persët nga të gjithë poetët e tyre për pesë shekuj, njohim të denjë vetëm shtatë sish, por dhe midis të tjerëve, të lënë anash prej tyre, shumë do të ishin më të nderuar, më të mëdhenj se unë. Për të kundruar për së thelli lavdinë e Persisë nuk është se Rubaitë u shkruan në gjuhën e saj të bukur, por ca më tepër që këto kryevepra të një “dinësëzi”, siç e përcakton Noli, Khajamin, kanë mundur të shpëtojnë nga shoqata e fanatizmës orientale dhe të arrijnë në e përtej kohës sonë. Liria e mendimit është boshti kryesor i kësaj kryevepre, si një fe përmbi fetë.
Ja pra një fillesë që i vjen në ndihmë vëllazërimit të qytetërimeve, nga e cila është nisur Samiu për të sjellë nga qytetërimi pers në popujt e perandorisë, por edhe më tej se lindja e perëndimi.
Si një nga orientalishtët më shquar të kohës së vet, Samiu do të zbulojë e do të na sjellë lidhjet e ndërsjellta mes kulturës perse në përgjithësi e asaj iraniane në veçanti me botën dhe kulturën shqiptare, gjurmë të cilat kanë depërtuar natyrshëm përmes vjershërimit në letërsinë shqipe. Si gjuhëtar ai ka dhënë pikëpamjet e veta për lashtësinë e gjuhës perse, madje ka zbuluar dhe disa lidhësi gjuhësore midis persishtes e shqipes.
Bota perso-iraniane, sa e lashtë dhe po kaq mistike, eksplorohet prej tij jo si një soditës i thjeshtë apo me përshkrime empirike. Samiu depërton në thellësinë e gjërave dhe me zellin e shkencëtarit që vlen për t’u admiruar edhe kur jep përfytyrimin gjeografik të Iranit të kohë së tij, edhe kur na jep në mënyrë të hollësishme historinë e lashtë iraniane, po dhe kaq i përkorë mbetet kur pasqyron në mënyrë shkencore qytetërimin e lashtë persian.
Nuk mund të mbetej jashtë vëmendjes së Samiut letërsia persiane dhe sidomos poezia e Firdusiut, për të cilin do të flasim në një syth të veçantë, por kjo poezi në gjuhën perse, e cila, po sipas Samiut, persishtja është një gjuhë e krijuar për poezinë dhe poezia është shpikur për atë gjuhë. Si për studimin e kësaj poezie, ashtu dhe në përkthimet e bëra prej tij në turqisht nga letërsia perse, do të udhëhiqej nga kriteret shkencore dhe estetike. Kështu do të ndodhte kur përgatiste për botim në turqisht librin Hurdeçin të Mulaim Naxhiut dhe rigorozitetin e shkencor e estetik të tij i vë në dukje në parathënien e këtij botimi.
Po këtu vlen të theksohet edhe një fakt i nënvizuar nga vet Samiu: Kohë pas kohe, i lodhur nga detyra të rënda të marra përsipër-detyra të ftohta, si hekuri të rënda … për ta qetësuar mendjen nga lodhje e madhe… i kthehej poezisë perse. Është fakt që ai nuk ishte poet dhe nuk krijoi poezi, por leximin dhe përkthimin e saj ai nuk e ndali. Edhe kur ishte i mbytur me punime të fushave të tjera, poezia do të mbetej si prehje e bukur. Bukuria dhe eleganca e poezisë persiane do të mbetej për Samiun kura më e mirë për çlodhje në mënyrë estetike. Përsëri dhe me çlodhjen e vet ai sërish do të përkthente. Samiu dinte çfarë lexonte, madje ai ishte sqimatar në lexime, sepse donte vlera të vërteta poetike. Nuk mungonte dhe nuk përtonte që përkundër këtyre vlerave, ai do të mbante qëndrim prej kritiku të mirëfilltë. Le t’ua lë po këtu radhën fjalëve të tij si vlerësues: Khajami është nga poetët më të njohur e nga më të mëdhenjtë shkencëtarë, filozofë sufinj të botës muslimane … Khajami kishte zotësi të madhe dhe një bagazh të madh në dituritë mendore, në dituritë natyrore, në filozofi dhe tesavvuf (misaticizëm). Rubairat që ka lëvruar përfshijnë shumë sende të holla dhe të thella që kuptimi i tyre njeriun e çon shumë larg. Fjalët e tij janë shenjë inteligjence spirituale, që me pak fjalë tregojnë shumë hollësira.
Edhe pse Samiu nuk shkëlqeu në fushën e poezisë si vëllai i vet Naimi, ndërsa nuk dihet se ka shkruar ndonjë varg në shqip apo turqisht, megjithatë ai ndriçimin e vet e lë si studiues i saj. Duke qenë se jemi brenda tematikës dhe frymëzimit nga poezia persiane, ku çdo krijues apo studiues ka edhe idhujt e vet, Samiu do të përqendrohej në tro drejtime vetëm te një nga poetët më të mëdhenj të Persisë, te Firdusiu. Ai parapëlqen së pari të ballafaqohet me të në rrafshin studimor; së dyti, ta sjellë me përkthimin në gjuhën turke Firdusiun dhe kryeveprën e tij Shahname-ja (Libri i mbretërve); dhe, së treti, të ndikohet prej tij dhe t’u drejtohet motiveve të Shahnamesë dhe të na sjellë vepra origjinale për kohën e vet, madje me vlerë edhe për të sotmen. Samiu dhe Firdusiu janë një përballje me njëri-tjetrin, ku në njërën anë qëndron një poet shumë i madh i përmasave botërore dhe, në anën tjetër, një njeri shumë i madh i botës shqiptare i përmasave jo vetëm kombëtare – si Shemsedin Sami Frashëri, orientalisti dhe enciklopedisti i shkëlqyer që kapërcen dhe kohën e vet jo vetëm në juglindjen e Evropës, por edhe më tej Lindjen e Afërme apo të Mesme.
Samiu, si studiues i kësaj vepre madhore e të papërsëritshme, vlerësimet e veta për këtë vepër do t’i bënte në parathënien e përmbledhjes së Shahnamesë në persisht dhe në përkthim e saj në turqisht, mbetur në dorëshkrim. Për të kuptuar më mirë dimensionin dhe vendin që zë Firdusiu, nuk po zgjatemi dhe ia lëmë fjalën vet Samiut: “Shahnameja” është një vepër që meriton të përmendet si kryevepër e letërsië persiane dhe, ndoshta, kryevepër e letërsisë islame. “Shahnameja” është bërë njëherë, nuk është e mundur të bëhet edhe një tjetër si ajo. Kjo vepër, është ndër ato vepra të rralla që kanë hyrë në histori si monumente. Ajo së bashku me “Ramajanën” e Hindit të vjetër dhe “Iliadën” e Greqisë së lashtë, janë vepra madhështore të cilat do të ekzistojnë sa të jetë bota. Po këtu, Samiu jep vendin që zë e do të zërë Firdusiu jo vetëm poeti më i madh i botës iraniane, por dhe një nga poetët më të mëdhenj të botës. Edhe pse mbetet një vepër me rimë e ritëm, kjo sërish është po kaq spontane dhe e frymëzuar, ku bukuria dhe eleganca vijnë me një qartësi të mahnitshme.
Nisur nga fakti që Shahnameja mbetet një vepër vëllimore dhe, për lehtësi leximore nga ana e nxënësve, Samiu do t’i hynte një tjetër pune të mundimshme për të dhënë nën titullin Ajka e Shahnamesë, një përmbledhje të saj në gjuhën perse, duke treguar edhe në këtë rast mendimin e vet racional. Por, ajo që të bie në sy në një punim të tillë është zhveshja prej Samiut nga fjalët arabe.
Gjithsesi një ndërmarrje e tillë nuk ishte e lehtë, por jo e pamundur për një shkencëtar të përmasave të Samiut që shquante për vullnetin e tij të hekurt në zënien dhe përfundimin e punëve. Kështu, si Ajkën e Shahnamesë në persisht dhe përkthimin e saj në turqisht, duke i qëndruar besnikërisht origjinalit, dhe kjo mbetet si një veçori e rrallë e punës së tij, ai arrin t’i kryejë me sukses të dyja. Edhe në këtë rast do të vërejmë se Samiu, ndryshe nga përkthyesi turk Qemal Pashai i cili e kishte përkthyer këtë vepër para tij në turqisht, por që kishte përzgjedhur prej saj vetëm ato pjesë që lidheshin me moralin apo këshilla dhe tek-tuk ide filozofike, titaniku shqiptar do të përqendrohej në thelbin e veprës firdusiane. Ai përqendrohet te përshkrimi i situatave, i ngjarjeve dhe i ndodhive të kreshnikëve. Firdusiu i sjellë prej tij është më i plotë dhe më i madh – pasi pikëpamjet historike e filozofike dhe etike, të paraqitura këto bukur dhe poetikisht – edhe pse do të përballej me censurën pendorake.
Siç nënvizuam dhe pak më lart, prej veprave të letërsisë persiane dhe më konkretisht prej Firdusiut, Samiu jo vetëm që u mrekullua nga bukuria dhe ëmbëlsia e tyre, nga forca përshkruese e medituese në raport me mesazhet filozofike që buronin prej tyre, por gjithashtu ai u ndikua drejtpërsëdrejti si krijues. Një tërheqje e tillë nuk ishte aspak rastësore, por kjo vinte nga fuqia magnetike e këtyre autorëve dhe sidomos prej Firdusiut. Nuk është rast i vetëm dhe vetëm te Samiu. Prej Shahnamesë gjashtëdhjetëmijë-vargëshe, ku përmblidhen historitë më në zë të Iranit, do të ndikoheshin jo vetëm poetë Lindjes, por edhe të Perëndimit si, Henrik Hajne, Lamartin, Viktor Hygo dhe Johan Volfang Gëte. Kështu Samiu u ndikua nga motivet e Shahnamesë në drmën Gjave, botim i vitit 1876, dhe Sohrab në vitin 1896, fati i së cilës nuk dihet. Xhamshidi i Firdusiut, që i ftonte njerëzit në rrugën e Zotit, do të arrestonte mbretin despot të Arabisë. Shejtani do të puthte supet e këtij mbreti vrasës dhe aty mbinë dy gjarpërinj që, për t’i ushqyer, sulltani do të vriste çdo ditë dy njerëz. Ky motiv i marrë prej Samiut vjen me ndryshime nga modeli ku është mbështetur, dhe drama ka fituar tipare krejt origjinale. Në paralajmërimin që ka bërë më parë vetë autori se përmbajtja e dramës Gjave do të kapërcente vet kohët – duke pararendur te ato pagane, tematikë kjo e panjohur për shqiptarët e vet turqit, për t’i hapur rrugë të lirë qëllimit patriotik dhe humanist si për popullin e vet ashtu dhe për popujt e tjerë të perandorisë, për çrrënjosjen e despotizmit dhe emancipimin e tyre. Figura e farkëtarit në këtë dramë vjen si simbol i luftëtarit popullor që lufton për liri. Madje Samiu shkon deri atje sa t’i vërë nëntitull Tirania e tiranit dhe kjo do t’i hapte shumë peripeci për t’u publikuar. Një fakt të tillë e nënvizon vet Samiu kur i shkruan të vëllait, Abdylit në Janinë. Drama i kishte pëlqyer dhe vet ministrit të Arsimit të perandorisë për kohën, me kushtin e heqjes së nëntitullit.
Një tjetër shtysë, po nga Firdusiu, është dhe figura Sohrabit e cila vjen nga eposi iranian dhe historia e Rustemit me Sohrabin që kanë të përbashkët besën, por edhe këtu ngjarjet do të vihen në terrenin shqiptar. Megjithatë kjo dramë ka mbetur në dorëshkrim.
Nga gjithë kjo parantezë për ndikimet e krijuesit Sami prej Firdusiut dhe letërsisë persiane, mund të arrijmë në konkluzion të vetëm: mjedisi dhe koha kur krijoi e punoi Samiu, tregojnë se kemi të bëjmë me një personalitet të paarritshëm, ku shkencëtari u paraprin të gjitha arritjeve të tij, ku përkthyesi dhe krijuesi janë në harmoni të plotë me objektivat e lëvizjes kombëtare shqiptare dhe të zgjimit të lëvizjes demokratike edhe te popujt e Perandorisë Osmane. Samiu mbetet iluministi më i madh shqiptar, pavarësisht se pjesa më kontributive e tij i përket turkologjisë.