Korab Lecaj
Sikur sot e kujtoj vrapimin pas traktorit tonë dhe vajin e Dautit (atëkohë 13-14 vjeç), nga fshati Babush i Muhaxherëve të Lipjanit. Ai nuk e pranonte dot se familja jonë po kthehej në Kosovë dhe se më nuk do të ishim “komshinjtë” e parë të tij në kamp. Me Dautin kisha kaluar kohën më të madhe si refugjat në kampin “Medecins Sans Frontieres”, i cili ishte ngritur buzë fshatit Gostil të Kukësit. Lufta na kishte sjell miq të rinj, ndërsa çlirimi po na sillte ndarjen nga ta.
Unë qëndroja në fund të traktorit, i cili ishte i stërmbushur me njerëz dhe rroba të disa familjeve. Nga lart ia bëja me dorë miqve tanë, të cilët qëndronin në hyrje të kampit, derisa ne humbëm poshtë rrugës që të shpie në Kukës.
Pas po e lija kampin ku kisha kaluar pjesën më të madhe të kohës si refugjat. Pas po lija një histori të tërë. Shumë rrëfime; shumë miq; shumë vuajtje; shumë pjesë të lumtura… E lija pas shkollën time të improvizuar në tendë, ku jepte mësim edhe motra ime, Merita; fushën e volejbollit të cilën na kishin ndërtuar për t’u argëtuar; qendrën informative ku çdo ditë shfletoja gazetat shqiptare dhe në një tranzistor të vogël dëgjonim lajmet e Zërit të Amerikës, të Evropës së Lirë… Po lija pas një vend që përgjithmonë do të mbetej në kujtimet e mija.
Pas lash edhe Drinin që gjendej pas një kodre të vogël të mbjellë me molla, ku herë pas here – së bashku me shokun tim të “luftës”, Dautin dhe ca djem të tjerë – freskoheshim në ato ditë vape qershori. Pas e lash edhe Gjallicën, e cila si mburojë qëndronte mbi kampet e refugjatëve të luftës. Pas lash edhe rrënojat e një aeroplani ushtarak të NATO-s, i cili një ditë pas nënshkrimit të marrëveshjes së Kumanovës, ishte rrëzuar pak metra nga tendat e kampit (sepse, aty afër ishte një aeroport të cilën e kishte ndërtuar Ushtria arabe dhe aeroplanët aterronin e fluturonin çdo ditë).
Gjithçka është një histori në vete. Por, më e dhimbshmja ishte ndarja nga familja Azemi nga Babushi i Muhaxherëve, nga familja e Dautit, me të cilët ishim miqësuar aq shumë në ato ditë lufte. Pas e lamë kampin e “Medecins Sans Frontieres” dhe shkonim rrugëve të Kukësit.
***
Kaluam edhe buzë një rruge të këtij qyteti, të cilën s’do ta harroj kurrë. Nuk do ta harroj për vetëm një arsyeje: aty pari kisha kaluar në një ditë me shi, së bashku me babanë tim, me të cilin kishim dalë për të kërkuar një strehë për familjen tonë. Buzë asaj rruge gjendej një byrektore e vogël. Sa për t’i ikur shiut, babai më kishte ftuar për ta ngrënë nga një byrek. E, aty kam ngrënë byrekun më të shijshëm ndonjëherë, ndaj edhe sot e ndjej aromën e tij – avullin që na dilte nga goja që të dyve. E kujtoj edhe sot shikimin e babit tim, përtej atyre xhamave që i godiste shiu, si dhe buzëqeshjen e lehtë që herë pas here ma falte në atë kohë të shëmtuar.
Byreku nuk e kishte formën e atij që gatuhet në Kosovë, nuk e kishte as shijen, por në ato ditë lufte kur luftonim për të mbijetuar, kishte kaluar një kohë e gjatë që nuk kisha ndier aromë të tillë – një shije të tillë.
Edhe historinë e kësaj rruge, e edhe aromën e byrekut, i lash pas. I vetmi në këtë kujtesë timen qe babai dhe buzëqeshja e tij plot shpresëdhënëse.
Duhej të kthehesha në shtëpinë time të cilën e kisha kujtuar çdo natë, sa herë binim të flinim në tendat e kampit. Sa shumë e kisha ëndërruar këtë ditë – ditën e kthimit. E, ajo tashmë erdhi.
***
Rrugës për në kufi, tek disa uzina të shkatërruara në trazirat e vitit 1997, lash pas edhe kampin italian – aty ku kisha qëndruar ditët e para si refugjat. Ishte pikërisht ky vend ku në muajin prill të 1999 kisha takuar për herë të parë një vajzë të gjatë, një biondinë, të veshur me xhinse dhe me atlete “All Star”. Vinte nga Mitrovica…
E takova në hyrje të tendës ku qëndronte familja ime. Ajo ishte në shoqërim të motrës time, Meritës, dhe fliste rrjedhshëm gjuhën angleze e spanjolle gjatë komunikimit me dy gazetare të një gazete nga Spanja. Kjo vajzë quhej Luljeta, e cila një dekadë pas lufte do të bëhej bashkëshortja ime.
Traktori lëvizte atyre rrugëve të ngushta dhe të rrezikshme, ndërsa unë, pak e nga pak, largohesha nga vendi i cili përgjithmonë do të mbetej vendtakimi me dashurinë e jetës time.
***
U afruam te kufiri. Fillimisht takuam kufitarët e shtetit shqiptar. Kaluam edhe urën që gjendej në “tokën e askujt”, ndërmjet Shqipërisë dhe Kosovës. Nga larg e shihja se flamuri serb nuk valëvitej tek kufiri i Kosovës. Në vend të Ushtrisë serbe, ishin vendosur ushtarët gjermanë të KFOR-it. Çfarë ndjenje. Ende nuk besonim se ishim çliruar.
Tek kufiri kishte shumë njerëz: makina të organizatave të huaja, e shumë e shumë makina dhe traktorë të refugjatëve që ktheheshin në shtëpi.
U futëm në tokën e Kosovës. Ushtarë serbë nuk kishte. Kishte vetëm rrënoja që ata i kishin lënë pas. Rruga ishte e mbushur me bordura betoni, të vendosura nga Ushtria serbe.
Gjatë gjithë rrugës na shoqëronte Drini i Bardhë, i cili ndoshta ishte dëshmitari i vetëm që kishte parë nga fillimi e deri në fund tragjedinë e refugjatëve kosovarë.
Arritëm tek udhëkryqi i Zhurit. Aty pashë shumë njerëz, nga vende të ndryshme të Kosovës. Makina, traktorë dhe shumë ushtarë të UÇK-së. Buzë rrugës ishin të vendosura dy tanke të Ushtrisë gjermane. Ishte pikërisht ky udhëkryq, ku më 31 mars 1999, autobusë nga qytete të ndryshme të Kosovës sillnin qytetarët e dëbuar me dhunë. Por, tani ishte ndryshe. Refugjatët po ktheheshin, e në mesin e tyre isha edhe unë me familjen time.
***
Ne morëm rrugën për në fshatin tonë që shtrihet në kufirin me Shqipërinë, në magjistralen Prizren-Dragash. Nga lart pashë Zhurin, njërin prej fshatrave më të mëdhenj të Kosovës. Banorët kishin filluar të kthehen nëpër shtëpi. Aty-këtu kishte shtëpi të djegura. Aroma e luftës ndjehej akoma – kudo.
Rrugës nuk hasëm në asnjë makinë. Ishim vetëm ne dhe zhurma e traktorit që ushtonte gjatë ngjitjes përpjetë. Kjo zhurmë e thyente atë heshtjen e cila prej muajsh kishte mbretëruar nga ato anë.
Rrugët dukeshin të ngushta. Bari ishte rritur shumë. Ngjiteshim lartë rrugës gjarpërore, ndërsa unë vështroja malet dhe nga lart qytetin e Prizrenit. Por, duket se rruga nuk do të na shkonte mirë deri në fund.
Pak kilometra para se të arrinim në fshat, tek vendi i quajtur Trokoni, goma e traktorit pëlcet. Në ato çaste nuk lëvizte asgjë; asnjë i gjallë nuk kalonte andejpari. Kishim mbetur në mes të rrugës. Nuk e dinim nëse ushtarët serbë tashmë kishin ikur të gjithë, apo në ikje e sipër do të na takonin në mes të kësaj rruge – në mes të malit. Nuk ndjeheshim të sigurt. Pas shumë diskutimesh, vendosa që unë të nisesha në këmbë për të kërkuar ndihmë në fshat, meqë kishim informacione se disa familje tashmë ishin kthyer.
Rrugës nuk lëvizte asgjë. Ishte një pasdite dhe kohë më diell. Isha i lodhur, por dëshira për ta parë pas tre muajsh vendlindjen, ishte më e madhe. Sepse, për këta tre muaj kisha jetuar me ndjenjën se nuk do të kthehesha ndonjëherë në fëmijërinë time. Prandaj, lodhjen nuk e ndjeja.
Tek hyrja e fshatit, pash shtëpi me dyer të hapura. Orendi nëpër rrugë dhe rrugë të boshatisura. Rrugës takova një qen, i cili me shikoi çuditshëm dhe pas pak sekondash ia futi vrapit. Dukej i frikësuar. Më vonë e kuptova se ushtarët serbë kishin qëlluar sa herë që shihnin kafshët nëpër rrugë të fshatit. Këtë e kishin treguar disa shqiptarë të zënë robër, të cilët kishin punuar detyrimisht në fshatin tonë – për nevoja të Ushtrisë serbe = derisa ne ishim refugjatë.
***
Ecja rrugës së fshatit. Ajo që me vriste më së shumti, ishte qetësia. Nuk ndihej asgjë e gjallë. Fshati im, me rreth 400 shtëpi, ishte shndërruar në një fshat fantazmë. Por, të vetmen frikë që kisha ishin minat.
Hyra tek oborri i shtëpisë time. Bari ishte rritur shumë. Kisha frikë të futesha brenda. Qëndrova 10 minuta, derisa nga larg e dëgjova një zë mashkulli: “Futu, futu brenda se nuk ka mina, kam hyrë unë dje”!
Ishte xhaxhai im, i cili kishte ardhur një ditë më herët dhe ishte futur edhe në shtëpinë tonë.
Hyra. Kudo rrëmujë – dyer të hapura. Një biçikletë ishte para shtëpisë, në gjendje të rregullt. Qindra libra të babit tim ishin hedhur në rrugë. Në njërën nga pjesët e shtëpisë ishte vizatuar një kryq me katër C (S në shkronjat latine). Poshtë tij shkruante: “Shiptari, vratiçemo se opet” (Shqiptarë, do të kthehemi sërish). Me rëndësi për ne ishte se shtëpia nuk ishte djegur.
Ndërkohë, xhaxhai kishte nisur ta ndihmonte familjen tonë që ta rregullonte gomën e traktorit. Bashkë me familjen time, në fshat filluan të kthehen edhe shumë familje të tjera. Fshati kishte filluar të merrte frymë sërish – t’i kthehet jeta. Dalëngadalë nisi të thyhej qetësia që të vriste më parë.
Deri atëherë nuk e kisha kuptuar se rruga disa orëshe që kisha bërë nga Kukësi deri në shtëpinë time, ishte shijim i çlirimit. Ishte shijim i lirisë. Atë ndjenjë e di që nuk do ta përjetoj më kurrë. Sado e mirë, lutem që këtë ndjenjë mos ta përjetojnë gjeneratat që do të vijnë pas meje, sepse prapa kësaj ndjenje janë kujtimet e frikshme.
Por, unë nuk mundem të harroj. Ndaj, shkruaj, siç duhet secili të flasë për momentet më të rënda të historisë së viteve të fundit të shqiptarëve. Kështu, këto përjetime – të hidhura të luftës e të lumtura të çlirimit – ua përcjellim gjeneratave që do të vijnë pas nesh – që të mos harrojnë.