Nga Marin Barleti, Aurel Plasari, Naum Prifti, Sabri Godo, Gjergj Zheji, Kristo Frashëri … jeta e heroit e parë në kohë
Në Europën e fillimshekullit të 16, disa dekada pas rënies së Perandorisë Otomane, një ndër personazhet më të përfolura të kohës do të ishte prijësi shqiptar, Skënderbe. Ndërsa kishin nisur politikat për të krijuar hartën e re europiane, jeta dhe vepra e këtij personazhi shihej si modeli më i mirë mbi bashkimin. Skënderbeu do të ishte jo thjesht një frymëzim për politikën e re, por dhe personazhi më i kërkuar i piktorëve apo shkrimtarëve. Janë të pafund librat, pikturat apo vizatimet kushtuar kësaj figure të historisë sonë. Dhe pse pjesa më e madhe e dokumenteve historike që do të na sillnin më të plotë tablonë e Shqipërisë në vitet kur Skënderbeu jetoi gjenden ende në arkivat turke, gjatë këtyre viteve janë botuar libra historikë apo studimorë mbi këtë figurë. Marin Barleti ishte i pari që i frymëzuar nga shkrimet e kohës, ndërtoi historinë mbi të cilën do të bazohej më vonë një pjesë e mirë e studimeve mbi këtë figurë. Por, nga koha e Barletit e deri më sot, janë të pafundme librat që çdo ditë dalin nga arkivat e bibliotekave të ndryshme mbi këtë personazh historik. Më i fundit, i cili është më i plotë në vazhdën e botimeve të bëra mbi këtë personazh, është libri “Skënderbeu, një histori politike”, me autor Aurel Plasarin. Njohës i mirë i këtij personazhi, Plasari ka sjellë në një libër angazhimin e tij disavjeçar në hulumtimin e kësaj figure, duke e parë atë në një kontekst tjetër atë politik. Më 2010-n, një tjetër shkrimtar dhe historian, Sabri Godo, do të ribotonte një nga romanet më të njohura të tij të quajtur “Skënderbeu”. Një roman që përshkruan trimëritë e luftës 25-vjeçare kundër turqve, por edhe ndjenjat e tij, çfarë ai mendon, mënyrën e të dialoguarit me të afërmit, me ushtarët, me trimat shqiptarë, dashurinë e tij për Shqipërinë. Por romani i Godos, i cili i ka kushtuar edhe më parë studime këtij personazhi, nuk ishte i pari në letrat shqipe që kërkon ta sjellë këtë personazh në lëmin letrar. Shumë herët, Naum Prifti sjell në një libër “Legjenda dhe rrëfime për Skënderbeun”. I konceptuar në formën e disa rrëfimeve, ky libër i Priftit është si një film me disa episode, i cili tregon jetën e zakonshme të princit europian. Gjergj Zheji është një tjetër autor që i ka kushtuar një roman këtij personazhi. “Muret e Krujës” është romani që ai e ribotoi disa vite më parë, duke e shoqëruar me një parathënie, e cila jepte rëndësinë e të parit dhe vlerësimit drejt të kësaj figure. “Kalojnë vite, kalojnë shekuj dhe ai nuk resht. Kryetrimi i lavdishëm i Krujës legjendare, kryetrimi i Krujës madhështore vazhdon të ecë me hapin e tij burrëror, duke i veshur shkëmbinjtë me rreze ngjyrë argjendi dhe fushat bujare me ar diellor. Nuk ka bukuri më madhështore se kjo që më shohin sytë! Ne të gjithë nuk jetojmë dot pa këto fusha, pa këto male, pa këngët e rapsodëve të dashuruar me tërë këtë mori bukurie dhe trimërie. Këto këngë më flasin për nënën tonë të shtrenjtë Shqipërinë, për beteja të lashta e të reja, ku bijtë e saj kanë derdhur gjak dhe përherë i kanë thënë armikut: ‘Ndal! Ky vend ka zot!’ Kjo nënë lindi shenjtore e shenjtorë që u mësojnë të gjithëve rrugën e drejtë të Zotit …
Ne jemi të larë trupërisht dhe shpirtërisht me ujin e bekuar të historisë sonë, që shkëlqen si e vërteta, si kënga e amshuar e rapsodëve, si urtia mijëvjeçare e kuvendeve tona, si mençuria e pashtershme e Skënderbeut të madh, mësimet e të cilit nuk shuhen kurrë dhe sot ende vazhdojnë t’u mësojnë brezave që vijnë fisnikërinë, trimërinë, nderin, atdhedashurinë, bukurinë e vdekjes për mëmëdhenë. Mjerë ata që, me dashje a pa dashje, shkelin me këmbë gjithçka që duhet ngritur lart e nuk duhet ulur kurrë! Çdo gjë mund të falet, por tradhti është mohimi i së vërtetës, është një marrëzi e turpshme, një i vdekur të cilin e kall edhe varri!”, shkruante Zheji. Kjo parathënie, vjen sot si një metaforë e fortë mbi rëndësinë e të kuptuarit të historisë.
Kristo Frashëri i ka kushtuar disa libra kësaj figure. “Skënderbeu, jeta dhe vepra” është një libër i mbështetur në dokumente dhe materiale të shumta arkivore. Ndryshe nga historitë e tjera të shkruara për Skënderbeun, kjo është më e kompletuar dhe e sheh heroin jo vetëm si udhëheqës të luftës çlirimtare, por edhe si nismëtar të shtetit shqiptar. Disa vite më parë, Frashëri do të botojë librin “Skënderbeu i shpërfytyruar”, si një përgjigje ndaj librit “Skënderbeu” shkruar nga historiani zviceran O. J. Schmitt. Kristo Frashëri, një njohës i mirë i historisë së Skënderbeut, nuk u pajtua në asnjë pikë me këndvështrimin negativ të historianit zviceran. Sipas tij, O. Schmitt-i e ka shpërfytyruar nga shumë pikëpamje portretin historik të Skënderbeut. Ndërsa historiografia shkencore botërore dhe shqiptare e ka vlerësuar heroin shqiptar, si një udhëheqës i shquar i kryengritjes çlirimtare të shekullit XV kundër zgjedhës osmane, si një strateg gjenial që korri vazhdimisht fitore ushtarake kundër sulltanëve turq, si një farkëtar dorëfortë që krijoi shtetin e përqendruar kombëtar shqiptar, si një burrë shteti, i cili me luftën e tij një çerekshekullore konsolidoi identitetin kombëtar të shqiptarëve, si një personalitet i historisë mesjetare, i cili në të njëjtën kohë mbrojti edhe qytetërimin e Europës humaniste. Përkundrazi, historiani zviceran e paraqet Skënderbeun si një kapedan që luftoi për t’u hakmarrë për vrasjen e të atit nga dy sulltanë turq, si një prijës që synoi të ripushtonte zotërimet feudale të prindërve të tij, si një udhëheqës ushtarak, që në luftë kundër ushtrive osmane pati disfata pas disfatash, si një personalitet, i cili e mbylli jetën e tij si emigrant në zotërimin venedikas të Lezhës, si një prijës që la pas vdekjes së tij vetëm një vend të mbushur me gërmadha, si një njeri të cilin Europa u kujtua ta nderonte vetëm pas vdekjes.
Pasi hedh poshtë tezat e autorit zviceran, historiani Frashëri analizon në mënyrë kritike edhe disa pikëpamje po aq të padrejta të shfaqura nga disa analistë shqiptarë në shtypin tonë të përditshëm, gjatë kohës që u botua libri. “Në bazë të lirisë së pakufizuar të fjalës, demokracia jonë, edhe pse çalamane, falë Zotit, i ka dhënë të drejtë historianit të mbrojë figurat e ndritura të kombit tonë nga fyerjet, përdhosjet dhe shpërfytyrimet e atyre që kanë zgjedhur si mënyrë jetese të fyejnë, të përdhosin, të shpërfytyrojnë ku të mundin, në shtyp, në radio, në televizion, vlerat e ndritura të historisë së Shqipërisë, madje edhe identitetin tonë kombëtar.
Si qytetar bashkohem me ata zëra që protestuan kundër fyerjeve, përdhosjeve e shpërfytyrimeve në dëm të figurës së Skënderbeut nga historiani zviceran, Oliver Jens Schmitt, dhe nga duartrokitësit e tij shqiptarë, të cilët mezi presin të hedhin baltë kundër çdo vlere pozitive të kombit të tyre – që pas shekuj tallazesh, shtypjesh e mjerimesh arriti, më në fund, të gëzojë lirinë e ëndërruar.
Si historian e ndiej për detyrë, meqenëse vetë Skënderbeu nuk ka mundësi të flasë, të parashtroj, me sa kam mundësi, argumentet historike që hedhin poshtë hamendësimet, shpifjet dhe shtrembërimet që ata kanë përdorur për ta shpërfytyruar Heroin tonë Kombëtar”, thotë Frashëri. Por libri i O. J. Schmitt mund të quhet i vetmi që ka dashur të devijojë atë çfarë mbart në të vërtetë historia e këtij personazhi të historisë sonë. Ai nuk është i vetmi i huaj që e ka analizuar këtë figurë në një libër. Librat mbi Skënderbeun kanë nisur të botohen nga të huajt që pas shekullit XVI. Në vitin 1788, në Suedi u botua një ndër librat e parë në gjuhën suedeze kushtuar Skënderbeut. Libri mban titullin “Kastrioti i madh i shqiptarëve i quajtur Skandërbeg -Historia”. Skënderbeu është protagonist i tri tragjedive . Një numër poetësh dhe kompozitorësh janë frymëzuar nga karriera e tij ushtarake. Poeti i shekullit të 16, Ronsard shkroi një poemë rreth tij, Henry Wadsworth një tjetër poet i shekullit të 19-të shkroi vargje për të. Një opera kushtuar këtij personazhi do të jepej në shekullin e 18 shkruar nga kompozitori François Francœur. Interesante është dhe libri “Skënderbeu” shkruar nga Henry Wadworth, i cili e shkroi duke u konsultuar me Fan Nolin.
Të huajt kanë parë tek ai personazhin ideal, me të cilin çdo femër do të dashurohej
Skënderbeu, një hero i dashuruar
Ndërsa në letërsinë shqipe figura e Skënderbeut është trajtuar gjithnjë si imazhi i një burri të fortë, i cili kishte aftësinë të sillte paqe mbi çdo betejë apo si një mendje e urtë, tek i cili të gjithë kishin besim, shkrimtarët e huaj kanë guxuar ta shohin këtë figurë pak më tej. Ai ishte një burrë i pashëm dhe këtë nuk e mohon dot askush teksa shohim sot tablotë që shfaqin portretin e tij të lartë, flokët e dendur apo mjekrën që i shkon në fytyrën e gjatë. Një shkrimtare anonime franceze do të shkruante në vitin 1732 romanin “Skënderbeu apo aventura e princit të Shqipërisë”, ku femrat më të bukura të kohës, përpiqeshin t’i rrëmbenin zemrën prijësit shqiptar. Ato i shkruanin letra dhe rrinin me orë të tëra në dritare për të parë kur do të kalonte ai. Antonio Xonkanda, një autor italian, do të shkruante një roman mbi historinë e dashurisë mes Skënderbeut dhe vajzës së Sulltan Mahmutit II. Një libër i mbushur me nota emocionesh, duke e shndërruar Skënderbeun në një hero të dashuruar, që është gati të bëjë gjithçka për vajzën e sulltanit dhe nuk mund të pranojë kurrsesi që ajo të martohet me një tjetër. Në historinë e letërsisë shqipe, por edhe në tablotë që i janë bërë Skënderbeut në këto vite, figura e tij është trajtuar në unitet, thjesht në konceptin e një heroi, pa e parë në dimensionin njerëzor.