Uran Kostreci, ish i dënuar i diktaturës dhe shkrimtar, i cili ka vuajtur për një kohë të gjatë në burgjet e komunizmit, tregon për miqësinë me Petro Zhejin, njohjen me të në SHBA dhe sonetin e dedikuar atij pas vdekjes
Zoti Kostreci, ju keni bërë 20 vite burg politik. Dhe krimi juaj i vetëm ishte sepse donit të ishit një poet i lirë. Thuhet se ju jeni përpjekur ta luftoni diktaturën komuniste me sonete dhe poezi. A është kjo e vërtetë dhe si mund të na e përshkruani këtë?
Unë që në shkollë e kam pasur pasion letërsinë dhe kam filluar të lexoj që në moshën 13- vjeçare. Letërsia më ka shpëtuar shpirtërisht e për pasojë edhe fizikisht kur rashë në burg. Babai im ka qenë një i burgosur politik gjithashtu dhe ato që unë shkruaja ndonjëherë ua jepja shkrimtarëve t’i lexonin dhe iu pëlqenin shumë, e megjithatë nuk u botuan asnjëherë. Bile është një moment interesant; Në vitin1955, isha në vit të dytë në Shkollën Normale në Elbasan, vjen një vajzë e cila punonte në gazetën “Rinia”, për të parë rrethin letrar. Ishim nja 12 veta ne, e pasi mblodhi shkrimet tona e i lexoi nja 3-4 orë, zgjodhi vetëm dy-Të dyja të miat. Me tha mua: ‘Uran, këto do të botohen’. Unë u bëra me fletë, se isha i ri, por një frikë e kisha. Prit dy javë, prit një muaj nuk doli gjë. Gjej paratë dhe hipi në tren për të ardhur në Tiranë dhe iki drejt e te redaksia e gazetës.
Pyes për zonjushën dhe doli ajo e shkreta. Doli dhe nuk i harroj asnjëherë fjalët e saj me njëfarë keqardhjeje. “Uran, atyre fjalëve që të thashë në Elbasan iu qëndroj akoma; poezitë i pëlqeva shumë, por nuk varet nga unë botimi i tyre”. E mora vesh unë. Po u pikëllova shumë e më kujtohet që kur zbrita shkallët kam derdhur lot. Jua rrëfeva këtë duke dashur t’ju tregoj se mua nuk m’i botuan asnjëherë poezitë e mia. Në burg kam përkthyer sonete nga të Petrarkës, Dantes e me radhë, por m’i merrnin kapterët dhe më humbnin të tëra. Por shkrova edhe një poemë, e cila nuk u bë për një vit ajo, se jarebi, s’ndodh për një ditë. Një poemë satirike që e emërtova “Epopeja e karkalecëve” ose “Epopeja e komunistëve”. Këtë e shpëtova dhe e nxora jashtë, sepse e mësova të gjithën përmendësh, plot 2000 vargje. Bile më kujtohet që po më kontrollonin kur u lirova në 1981, e thosha me veten time: atë që e kam në kokë s’ma merr dot. Epopeja e karkalecëve është një satirë që demaskon, satirizon dhe stigmatizon komunizmin.
Nëse do të kishit edhe një shans të dytë, a do të bënit përsëri të njëjtën përzgjedhje, duke ditur që do të keni kaq shumë rreziqe dhe kaq shumë sfida në të njëjtën kohë?
Të më besosh, unë kam mbetur rebel siç kam qenë që në moshën 15 vjeç-are, e po të vinte komunizmi në atë formë që ishte, unë prapë do vete në burg sepse nuk rri dot pa folur. Edhe pastaj, a do dilja gjallë si dola herën e parë, atë s’e di. Këtë mund ta marrësh me mend vetë. Unë letërsisë i falem dhe pasioni për këtë është shumë i madh. Unë në burg nuk e ndjeja fare urinë si të tjerët. Kur vinte ajo supa që nuk e hanin as qentë, i vetmi që habitej sesa shpejt erdhi ora për të ngrënë isha unë, megjithëse isha më i urituri ndoshta. Aq isha i përfshirë në ato që bëja tërë ditën duke shkruar poezi, duke mësuar italishten, duke përkthyer. Kjo më ka mbajtur gjallë. Jam sot 77 vjeç dhe bëj sonete për dashurinë, sepse shpirti i një artisti nuk njeh as moshë, as nuk pyet për muret e larta dhe qelitë e burgjeve.
Ju njiheni gjithashtu edhe si një mik i ngushtë i studiuesit dhe humanistit Petro Zheji. Çfarë ishte për ju Petro Zheji? Si intelektual, si gjuhëtar dhe si njeri?
Pyetja juaj është aq e stisur sa ma bën kaq të lehtë përgjigjen. Me Petron nuk isha njohur më parë, derisa u takova me të në Amerikë, sepse kam jetuar atje nja 7-8 vjet. Më thotë një ditë një miku ynë i përbashkët që do ftonte për Vit të Ri disa miq të tij, ndër të cilët ishte edhe Petro. Ndenjëm tri ditë në Ëashington dhe aty e njoha. Ai njëherë, e para punës, qe një savan, një dijetar. Ai qe një njeri shumë i ditur, enciklopedik e poliglot. Ishte njohës i shkëlqyer i 9 gjuhëve dhe njohës i shkëlqyer i historisë së artit dhe filozofisë. Ai ka qenë ndër përkthyesit më të mirë që ka pasur Shqipëria. Ishte njohës i mirë i gjuhëve të huaja, por mbi të gjitha ishte një njohës i mirë i shqipes. I qofshim falë për Shqipen që na ka dhënë ai me shqipërimet e tij. I pata dërguar ‘Epopenë e karkalecëve’ me email dhe e kishte pëlqyer. Dhe më tha mua: Po kur do i botosh? “E para punës i thashë, s’kemi para, e dyta duhet ta botoj në Shqipëri”. Kur vendosëm ta botojmë, ai shkroi parathënien. I thashë: O Petro, po mos e ke tepruar me lëvdatat për mua? E dini ça më tha? “Po ta merr mendja se do turpëroj veten në pleqëri duke lëvduar një gjë që s’vlen?”.
Tani kam mbledhur edhe 40 sonete, të cilat i kam shkruar kohët e fundit, e ndër to është edhe një sonet dedikuar Zhejit që vdiq. Ia bëra jo sepse ishte miku im, por sepse ishte njeri me vlera të veçanta.
E ndërkohë, z. Kostreci reciton sonetin me një dashamirësi të jashtëzakonshme:
Një mik e tha e unë besoj, Ti… fjete
Mbas aq brilant përkthimesh, korife!
Mes mjegulle antike, o eremit më vete
Ti, rolin mesianik të shqipes pe!
Të gjuhës ton’ gjenezë,ndofta,gjete;
Si Zarathustra fjalën tënde e the
E do dëgjojmë, shpejt, mbase, tërmete
Për shqipen- çelsi i gjuhëve mbi dhe.
Sa shum’ ngjyrim e shpirt e fjalë ar
Ka fraza jote, sa frymëzim e afsh
Her’ si ujvarë e vrullshme ujë llagar
Dhe herë e qetë e butë si mëndafsh;
Ti, që u reke e aq ishe krenar
Për shqipen, Petro, atje… Parajsën pafsh.
Mendoni se bota e sotme është më e mirë se sa bota e djeshme, që ju futi padrejtësisht në burg?
Tani dëgjo, një nga gjërat që na ka bërë të vuajmë më shumë është se nuk themi dot një fjalë për një tjetër; Në i themi gjërat troç. Njeriu përballet me kohë të vështira ndonjëherë dhe ajo e komunizmit ishte ndër më të vështirat, ku nuk duhej thënë fjala troç, sepse e pësoje. Ne e ëndërruam njëçikë më të plotë e më të saktë këtë botën e re, se ne e dinim që do vinte, vetëm nuk ishim të sigurt nëse do arrinim ta shikonim apo jo. Ne e dinim që do të merrte fund ajo doktrinë artificiale, por nuk e dinim nëse do të dilnim gjallë nga ajo. E kemi përfytyruar më të saktë, më të mirë, më të drejtë. Nuk erdhi tamam ashtu. Për të qenë i sinqertë dhe i drejtë me ju, ne e dinim që ai sistem ishte i tmerrshëm dhe shyqyr që ra. E sot populli tashmë po merr fryme i lirë, u hapën udhët e njerëzit janë të lirë të shëtisin botën. Por disa gjëra u bënë gabim! Duhet të ishin të tjerë… ata që themeluan botën e re demokratike, duhet të ishin ata që u vranë. Ne ishim të etur për ta parë Shqipërinë demokratike dhe s’mund të mos e duam më shumë këtë botë. Shyqyr që u bë kaq sa u bë, edhe pse nuk erdhi ashtu siç menduam ne.
Ku ndryshojnë këto dy botë?
Ti nuk do vije dot të më merrje intervistë mua sepse unë, ose do isha i vdekur, ose do isha në burg. Ne sot kemi mundësi të flasim lirisht, por edhe të shkruajmë në qoftë se na hapet ndonjë hapësirë. Unë munda të botoj “Epopenë e Karkalecëve” të cilën nuk e botova dot atëherë. “Vendi i shfarosjes së armiqve të popullit”, shkruhej në burgun e Burrelit, ku ka qenë babai im i burgosur e më pas, unë. Janë dy botë diametralisht të kundërta nga njëra- tjetra. Kjo nuk është bota që prisnim ne, dhe e them, sepse unë e di mirë si ishte dhe sesi duhet të bëhej.
Intervistoi: Estela Xhafa
PETRO ZHEJI
Sonet nga Uran Kostreci
Një mik e tha e un besoj, Ti… fjete
Mbas aq brilant përkthimesh, korife?!
Mes mjegulle antike, o eremit më vete,
Ti, rolin mesianik të shqipes pe!
Të gjuhës ton’ gjenezë, ndofta, gjete;
Si Zarathustra fjalën tënde e the
E do dëgjojmë, shpejt, mbase, tërmete
Për shqipen – çelsi i gjuhëve mbi dhe?.
Sa shum’ ngjyrim e shpirt e fjalë ar
Ka fraza jote, sa frymzim e afsh:
Her’ si ujvarë e vrullshme ujë llagar
Dhe herë e qetë, e butë si mëndafsh;
Ti, që u reke e aq ishe krenar
Për shqipen, Petro, atje, parajsën pafsh.