Janë bërë në modë sot në jetën tonë kulturore disa tipa grafomanësh diletanto-gazetaro-amatorë, që kanë mbirë si kërpudhat pas shiut, në klimën e një rrumpalle të përgjithshme. Reagimi profesional ose mungon, ose është i zbehtë për t’i vënë fre kësaj dukurie që përhapet e zë vend si pa kuptuar, duke krijuar një “kulturë”, a më mirë një antikulturë lirie spekulimesh dhe dezinformimi të opinionit publik, një terren lulëzimi të diletantizmit e zhvlerësimi të standardeve profesionale në kërkimin shkencor, duke rrënuar dhe seriozitetin e medias e të botimeve në fusha të ndryshme, por sidomos në fushë të historisë e të kulturës kombëtare. Kjo na detyron të merremi me rastin e botimit kohët e fundit në disa faqe kulturore të një poezie me titull “Kënga e kandarit” a “Elegji në pleqëri, për të shkretën djalëri”, që i atribuohet poetit të shquar A.Z. Çajupit. Nuk është hera e parë që Çajupit i atribuohen ose krijime të ashtuquajtura “adespotë”, d.m.th. pa zot, ose krijime “me zot”, por të paidentifikuara nga botuesit, gazetarët a redaktorët e faqeve përkatëse kulturore, për shkak të mungesës së përgatitjes së tyre filologjike dhe historiko-kulturore për ta bërë një gjë të tillë. Disa raste të kësaj kategorisë së dytë i kemi denoncuar duke vënë në vend të vërtetën. Rasti i fundit i vjershës “Kënga e kandarit”, i përket kategorisë së parë të teksteve “adespote”. Një tekst i tillë “pa zot”, sipas filologes italiane Luçia Çezarini Martineli, “mund të krahasohet lehtë me një qen rrugësh, me një bastard me racë të papërcaktuar” që i lihet në derë “vjedhurazi” një botuesi si një tekst “fals”, d.m.th. si një tekst që i atribuohet qëllimisht një autori të ndryshëm nga ai i vërteti”, i cili në rastin tonë nuk dihet kush është. Në këto raste “viktima” e supozuar si autor i tekstit është zakonisht një personalitet i njohur, me emër, sepse falsifikatori a mistifikatori ka interes të përfitojë nga ky “zbulim”. Dhe përfitimi në rastin konkret nuk është i vogël, është “zbuluar” e vënë në qarkullim një poezi e panjohur e një poeti të shquar, e A.Z.Çajupit (!?).
* * *
“Kënga e kandarit” nën okelon “Poezi të zgjedhura nga A.Z. Çajupi” botohet në faqe kulturore, krahas poezive, a fragmente poezish erotike të poetit Zagorit, si një plotësim i repertorit të vjershave të tij për dashurinë. Këto gjashtë poezi janë të njohura si krijime të poetit, të përfshira edhe në botimin e veprës së plotë të tij, çka nuk vë në dyshim autorësinë e tyre. Por botimi në këtë faqe i “Këngës së kandarit”, e panjohur deri sot si vepër e Çajupit, do të kërkonte disa argumente që do të provonin se është vepër e tij. Fjala vjen, cili është burimi nga është marrë poezia, a ekziston një dorëshkrim autograf i saj, a ka ndonjë të dhënë të drejtpërdrejtë a të tërthortë nga autori për “pronësinë” mbi të, ç’arsye dhe argumente ka botuesi që ta besojmë se kjo poezi i përket Çajupit. Asnjë shpjegim, asnjë argument, asnjë shënim qoftë edhe hipotetik; përkundrazi, poezisë i jepet statusi si vepër e Çajupit njëlloj si poezive të njohura të tij, si “Kopshti i dashurisë” e të tjera.
Është e qartë se bashkëpunëtori i gazetës, redaktori i faqes a gazetari përkatës, kushdo qoftë personi që ka marrë përgjegjësinë ta paraqesë “Këngën e kandarit” si vepër të Çajupit, e që nuk dihet pse mbetet anonim, nuk ka në dorë as burime arkivore, as burime bio-bibliografike, as argumente filologjike e historiko-letrare, asnjë provë që të provojë se poezia është e Çajupit. Në qoftë se do t’i kishte, duhet t’i përdorte për të qenë korrekt me autorin e supozuar e me lexuesin dhe bindës për “zbulimin” e tij.
* * *
Në kushtet e mungesës së këtyre të dhënave botuesi do të duhej të bënte “ekspertizën” a “ADN”-në e tekstit, d.m.th. analizën e tekstit, të gjuhës, të stilit, dhe të gjithë përbërësve të tij. Por as këtë nuk e bën, ose se nuk është në gjendje ta bëjë, ose se rezultati i kësaj ekspertize do të ishte kundër tij dhe kundër aventurës së tij.
Nga një vështrim i shpejtë me një sy të vëmendshëm kuptohet qartë se “Kënga e kandarit” është një bejt që nuk ka lidhje me krijimtarinë e Çajupit, me profilin e tij poetik dhe me ligjërimin e tij poetik. Nuk do të ndalem në këtë të fundit sa i përket “Këngës së kandarit” ku bie në sy një thyerje që vjen nga përzierja e tipit të ligjërimit popullor me atë libresk. Do të mjaftonte vetëm një krahasim i leksikut të këtij teksti, me leksikun poetik të Çajupit, për të kuptuar hendekun kohor midis tyre, çka dëshmohet nga prania e njësive leksikore, të cilat nuk i përkasin korpusit të fjalorit poetik të Çajupit. Kemi mundur të verifikojmë e të veçojmë plot 19 fjalë, duke filluar nga fjala kandar që në titull të poezisë, e duke vazhduar me: Aleti, bandill, turfulloj, bythëzbuluar, patëllxhan, i rraskapitur, sisëplota, sisëmëdha, shurrë, virgjëresha, meazallah, qofte, taze, sejmen, kuplara, bionde, meskëputura dhe persiane, fjalë që nuk figurojnë në asnjë tekst poetik a në prozë të Çajupit, e që, siç kuptohet nga kjo listë, edhe pa i verifikuar, një specialist i kupton se nuk janë tipike për fondin leksikor të veprës së tij.
* * *
Ka një varg në tekstin adespot të “Këngës së kandarit”, që nuk mund të mos i bjerë në sy një lexuesi të zakonshëm, jo më një specialisti që guxon të “zgjidhë” çështjen e autorësisë së tij.
Në strofën 5 të tekstit të botuar lexojmë:
“Po sot ç’ka që është mërzitur
Trup e shpirt i rraskapitur”
Ky vargu i fundit nuk mund të mos tingëllojë si një reminishencë nga F.S. Noli. Le të kujtojmë vargun e tij të njohur ‘Trup e shpirt i sakatosur’, të poezisë “Anës lumenjve” shkruar më 1930, kur Çajupi ishte në shtratin e vdekjes (ai u nda nga jeta në korrik të atij viti) dhe botuar prej Nolit për herë të parë më 1943 tek “Dielli” e pastaj te “Albumi” më 1948, fakt që e bën absurd çdo hamendje për një ndikim të Çajupit prej poezisë së Nolit. Kjo dëshmi e një distance kohore të dukshme, tregon se “Kënga e kandarit” është një prodhim i vonë, si të thuash i kohës sonë, jo i kohës së Çajupit. E kemi dëgjuar dhe e kemi të regjistruar nga disa “qejfli” bejtesh liçensioze, në disa variante, me ndryshime herë-herë të dukshme, çka tregon se “Kënga” ka bërë jetën folklorike, siç bëjnë zakonisht krijimet e poetëve anonimë popullorë. Pra “Kënga e kandarit” ka vite që qarkullon si një krijim anonim folklorik, por asnjë çajupolog a thjesht botues nuk ka kuturisur ta përfshijë në veprën e plotë të Çajupit, e cila ka njohur disa botime e ribotime këtu dhe në Prishtinë. Këtë kuturisje, me një mungesë të plotë përgjegjësie dhe serioziteti, e mori përsipër ta bëjë një anonim, mistifikator sharlatan, në mos dashakeq, duke i atribuuar poetit një bejt ordiner si një mish të huaj në krijimtarinë e tij. Çajupi është një poet i madh, edhe erotik, por elegant; ai nuk është as një poet banal e vulgar, as një poet pervers.
* * *
Edhe sikur bejti në fjalë të ishte a të jetë një vepër me vlera antologjike, akti i atribuimit të saj një poeti vepër e të cilit nuk është, përbën një veprim të palejueshëm, amoral dhe joprofesional. Krijuesit e mëdhenj nuk kanë nevojë për një “bamirësi” të tillë. Përkundrazi, morali dhe dinjiteti i tyre nuk pranon as t’u preket “fëmija” i tyre, për ta bërë “më të bukur”, jo më të pranojnë fëmijën e huaj, që ua lë në derë dikush si me qenë gjoja fëmija i tyre. Le të kujtojmë me këtë rast marrëdhënien e Sami Frashërit me botuesin e veprës së tij në Bukuresht. Ai kishte maninë të ndërhynte “për t’ia ndrequr” Samiut tekstet e shkrimeve të tij. I revoltuar nga kjo, shkrimtari dhe shkencëtari i madh i shkruante botuesit të tij se “çdo njeri do djalën e ti, pa le të jetë i shëmtuar e i dobëtë, më mirë se sa doçnë e së shoqes të bukur e të shëndoshë”. Aq më keq kur Çajupit botuesi i “Këngës së Kandarit” nuk i ka “dhuruar” një fëmijë aq të bukur e të shëndoshë.
Në qoftë se botuesi i “Këngës së kandarit” bën atë që s’e ka bërë, d.m.th. paraqet argumente dhe prova bindëse se ky krijim është i Çajupit, ne do t’i kërkonim ndjesë publikisht, përndryshe, me ndjenjën qytetare dhe me përgjegjësinë e një studiuesi dhe botuesi të veprës së Çajupit, pse jo dhe me të drejtën e një trashëgimtari familjar të saj, do të kërkonim nga autori i këtij falsifikimi të lypte ndjesë publike për dëmin moral që i ka shkaktuar me këtë veprim poetit të “Baba Tomorit”.
Duke përfunduar këto radhë dëshiroj t’i kujtoj tufës së falsifikatorëve dhe mistifikatorëve, një mësim të nxjerrë nga përvoja e shkencës filologjike, se “falsi i përkryer, është si krimi i përkryer” nga që “falsifikuesi lë gjithmonë ndonjë gjurmë që e tradhton”, sado të përpiqet t’ia përshtatë tekstin e falsifikuar stilit të autorit që ia atribuon.
* * *
Si u tha që në krye, u detyruam të ndërhyjmë me këtë shkrim meqë nuk është fjala për një a dy raste të izoluara, por për një fenomen të përhapur, për një epidemi nga e cila lëngon sot kultura e “lajmeve kulturore”, duke i kthyer ato në një lëndë konsumi të përditshëm thashethemesh.

Fotografi dhe xhirime e përbëjnë ekspozitën “Të bllokuar në lëvizje”, e cila është punuar nga artisti kosovar, Dren Maliqi, dhe dy artistët gjermanë: Paul Phillip Heinze dhe Mattaias Krause. Video dhe audioinstalacioni janë punuar nga xhirimet në Ulpianë të Vjetër dhe Novobërdë, shkruan kultplus.

Dren Maliqi, artist nga Kosova së bashku me dy artistët gjermanë: Paul Phillip Heinze dhe Mattaias Krause, kanë hapur ekspozitën e tyre me titullin “Të bllokuar në lëvizje”(Make a match) në mbrëmjen e së enjtes, në Galerinë e Ministrisë së Kulturës, te kompleksi “Qafa”, në Prishtinë.

Këta artistë kishin zgjedhur që t’i xhironin disa pamje para Bibliotekës Kombëtare, pamje nga Ulpiana e vjetër (Lipjan) si dhe kodrat e larta të Novobërdës.

Qëllimi i projektit është që të ndërtohet bashkëpunimi i qëndrueshëm i cili do të zhvillohet në të ardhmen, të ngrit vetëdijen në kulturën e tjetrit, të zgjeroj dhe ndërtoj perspektiva të qëndrueshme të cilat zhvillohen në diskutime, ku artistët dhe vizitorët reflektojnë në punën, shoqërinë dhe të qenit ndryshe.

Dren Maliqi, artist pjesëmarrës i këtij projekti theksoi për “Kultplus”, se projektin “Të bllokuar në lëvizje”, e kanë realizuar për dy javë dhe janë munduar të zgjedhin vende të përshtatshme për konceptin e projektit.

”Projektit “Make a match”, tashmë i ka ardhur radha që të shfaqet në Prishtinë, ku nikoqir apo artist lokal jam dhe artsitët ndërkombëtarë Matthiasi dhe Philipp që janë nga Berlini. Këtu në Kosovë ata kanë qëndruar dy javë dhe e kemi krijuar një vepër artistike së bashku. Meqenëse është hera e parë që jemi njoftuar përmes këtij projekti me djemtë nga Berlini, kemi vendosur të eksperimentojmë dhe t’i bëjmë bashkë disa fotografi dhe xhirime të zakonta. Vendet ku i kemi realizuar këto janë në Prishtinë dhe jashtë saj, pra, në Ulpianë të vjetër dhe Novobërdë.”, ka thënë Maliqi.

Mathias Krause, artist nga Gjermania, është shprehur se gjatë qëndrimit të tij në Kosovë, ka parë vende të cilat i kanë lënë shumë përshtypje.

“Ky projekt ka qenë me ftesë ku ideja kryesore e “Make a match”, ka qenë që artistë të vendeve të ndryshme të bashkëpunojnë ndërmjet veti për ta krijuar një vepër artistike. Më ka pëlqyer ideja që të vi në Kosovë dhe pa hezituar kam marrë pjesë në këtë projekt. Vendet ku kemi shkuar si në Prishtinë, Ulpianë e vjetër dhe në kodrat e Novobërdës që t’i xhirojmë disa pamje më kanë pëlqyer shumë. Megjithëkëtë, besoj që kemi arritur të bëjmë punë të mirë”, ka thënë Krause.

Projekti “Make a match”(Të bllokuar në lëvizje) ka ardhur në Prishtinë pas ekspozimit në : Tel Aviv, Bazel, Vjenë dhe Stokholm.

Ky projekt ishte i bazuar në idenë e shkëmbimit kulturor të artistëve të cilët jetojnë dhe punojnë në qytete të ndryshme.

Ekspozita që është hapë më 3 tetor do të qëndrojë e hapur deri më 17 të këtij muaji.