Në një bisedë me Arsim Spahiun, doktor në histori i Universitetit të Franche-Compté-së (Francë), mësojmë të dhëna të reja historike për pellazgët dhe ilirët e parë. Duke iu referuar studimeve më të fundit të bëra në Francë, Spahiu del në konkluzionin se pellazgët dhe ilirët e parë, para se të arrinin grekët në Ballkan, kanë marrë rrugën e shtegtimit nga Evropa Qendrore deri në Mesdhe. I vjen keq që e gjithë kjo histori mijëvjeçare “iu është atribuuar grekëve nga autorë modernë grekë dhe jo grekë”. Ndaj në disa çështje fajëson për këtë edhe gjuhëtarin e shquar Eqrem Çabejin që “nuk i ka hapur rrugë” studimit të pellazgjishtes.

Arsim, ju jeni pjesë e fisit Spahiu. Mund të na flisni pak për këtë fis të madh, mjaft të dëgjuar në Shqipërinë e Veriut?
-Të parët e mi, Spahijtë e Kolesjanit (Lumë) janë dalluar në luftërat kundër turqve dhe serbëve. Kullat tona janë djegur katër herë nga turqit e nga serbët dhe një herë nga zogistët. Baba Lam, Salih Spahiu (gjyshi im), Xhafer Spahiu, etj., kanë dhënë kontribut të vyer edhe në çlirimin e Shkupit. Përveç kësaj, të dhënë pas arsimit ata kanë kryer shkolla në vend dhe jashtë. Në vitin 1911, ata hapën shkollën e parë shqipe në qarkun e Kukësit, ku mësues i parë qe Rizah Spahiu…. Enver Spahiu, babai im, i formuar si intelektual në Perëndim, nuk mund të pajtohej me regjimin komunist. Ai e kuptonte ndryshe atdheun. Pinjoll i një familje atdhetare, ai aspironte për ribashkimin e të gjitha tokave irredente shqiptare me atdheun mëmë.

Kush jeni ju, Arsim Spahiu?
-Unë kam hapur sytë për herë të parë në Prizren, më 1942. Pasi kreva gjimnazin në Kukës, në vitin 1942, më doli e drejta e studimit në degën e fizikës pranë USHT-së, por në janar të vitit 1962 internohemi familjarisht. Atje kemi ngrysur 29 vite të pafund. Gjatë atyre viteve disa herë na është krijuar përshtypja sikur gjendja politike po zbutej. Për këtë arsye, për të njohur më mirë vetveten, brenda dy dhjetëvjeçarëve jam paraqitur në katër seksione të përkthimeve të Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri” për të bërë provim. Në të katër seksionet e ndërmarrjes kam bërë provim dhe jam pranuar në vend për t’u punësuar; të katër herët, pasi i kam vënë në dijeni ata të ndërmarrjes se banoj në Gradishtë të Lushnjës, më kanë thënë se do të më kërkonin më lart, madje Zonja Fatime Afezolli, pasi mori vesh përfundimin e përkthimit nga shqipja në italisht, më premtoi se do të më kërkonin në Komitetin Qendror, sepse nuk kishin përkthyes të atij niveli.

Tekefundit, nga të katër rastet, vetëm për njërin syresh mora vesh diçka pas disa dhjetëvjeçarësh: këtu e nja tre vite të shkuara, Zoti Aristidh Ristani më thotë në Paris se kishte shoqëruar drejtorin e Shtëpinë Botuese te sekretari i Komitetit të Partisë së Lushnjës për të më kërkuar si përkthyes të letërsisë artistike nga gjuhët e huaja në shqip. Po ç’përgjigje kishin marrë pa: “I kujt na qenka ai talent? i Enver Spahiut? I ati i tij ka qenë në shërbim të imperialistëve amerikanë, anglezë… Po i riu si quhet? Arsim Spahiu? Edhe ai ka qenë në shërbim të imperialistëve gjermanë, italianë…”. Kjo ishte një përgjigje standarde sigurisht, e regjistruar më parë: sekretari I, as na kishte parë, as dëgjuar ndonjëherë, as babanë as mua. Kulmi, përgjigjet e Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri” unë i kam marrë në Degën e Punëve të Brendshme. Të katër përgjigjet dalin në një qafë: “kur të zbardhet mjekra e të të zbresë deri në brez merru me përkthime; tani je i ri.

Të parët tuaj janë të njohur për besë e burrëri; ne e dimë se, po të hedhësh firmën këtu, nuk na e dredh. Këto vite që ke para, mund t’i kalosh jashtë shtetit”. Unë kisha parashikuar me kohë se do të më vinin para kësaj alternative, ndaj përgjigjen s’e vonova: “Unë di të bëj vetëm përkthime dhe kanale. Unë kam dhe një problem mjekësor: çfarë them ditën, e përsëris me zë edhe natën”. Me kaq, m’u hoqën qafet, por më lanë që të mbaroja kanalet e Myzeqesë. E pra, ato kanale u mbaruan kur emigruam. Më 1991, me ndihmën e xhaxhait dhe të djemve të tij, imigruam në Francë. Atje, krahas punës së përditshme kreva studimet e larta me korrespondencë në Universitetin e Franche-Comté-së. Pastaj mora diplomat e masterit në histori (maîtrise-ën e DEA-në) dhe, në fund, pasi mbrojta tezën me titull “Pellazgët dhe ilirët në Greqinë e Vjetër”, arrita gradën e doktorit në histori të Universitetit të Franche-Comté-së.

Nga Franca keni botuar në Shqipëri disa vepra studimore? Pse jeni përqendruar pikërisht me pellazgët dhe me ilirët?
– Së pari, pellazgët dhe ilirët e parë që, para arritjes së grekëve në Ballkan, kanë marrë rrugën e shtegtimit nga Evropa Qendrore deri në Mesdhe. E gjithë ajo histori mijëvjeçare u është atribuar grekëve nga autorë modernë grekë dhe jo grekë. E dyta, pellazgët dhe ilirët lidhen ngushtë edhe me historinë e lashtë të Greqisë së mirëfilltë. Në ato shekuj të tërë, roli i iliro-shqiptarëve në Greqi është shumë i madh. E treta, pellazgët dhe ilirët paragrekë lidhen me problemet çame dhe me shqiptarët e Maqedonisë; ato lidhen ngushtë me mitologjinë dhe fenë pellazgo-ilire, me orakullin e Dodonës, me emrin Maqedoni, me princeshën “helenofobe” Olimbi, me etnicitetin e Lekës së Madh dhe të Mbretit Pirro etj. etj. që, u janë atribuuar gjithashtu grekëve. Të gjitha shkrimet e mia kanë një emërues të përbashkët: bashkimin kombëtar shqiptar.

?’mendim keni për qëndrimin e Eqerem ?abejt ndaj çështjes pellazgjike?
-Profesor ?abej, ky gjuhëtar i madh, nuk e përmend pellazgjishten në studimet e veta etimologjike. Për më tepër, ky parashtron se shqipja e sotme vjen nga shqipja e vjetër, pa identifikuar popullin që e ka folur atë gjuhë (“shqiptarët e vjetër”? Tashmë dihet se ai është luhatur mes teorive të përkundërta të prejardhjes ilire ose trake të shqipes, ose për sintezën e ilirishtes dhe të trakishtes, ose për mbulimin e shtresës gjuhësore trakisht me një shtresë gjuhësore të ilirishtes. Për mendimin tim, shqipja është me prejardhje protohistorike; ajo nuk përbën gjuhë të atyre shekujve në trajtën e “shqipes së vjetër”. Ndoshta do të ishte më mirë sikur Prof. ?abej të kishte pranuar qoftë dhe konvencionalisht vijimësinë pellazgjisht-ilirisht-shqip.

Në këtë mënyrë, ky gjuhëtar i madh, shumë i vlerësuar nga gjuhëtarët më të mëdhenj, nuk do të largonte interesimin e gjuhëtarëve amerikanë nga pellazgjishtja, ilirishtja dhe shqipja të marra së bashku, sepse veç e veç japin pak të dhëna për t’i renditur ndër gjuhët e sotme indo-evropiane, ku gjuhëtarët amerikanë do të mund të bazoheshin për të ndërtuar indo-evropianishten. Sa herë hap ndonjë volum të Studimeve etimologjike të Prof. ?abejt, “sikur të ishte përfunduar!”, them me vete. Unë nuk kam pasur rast ta shoh ose ta dëgjoj ndonjëherë atë shkencëtar të madh të shqipes, por ne familjarisht kemi kënaqësinë dhe nderin të kemi pasur mik të vjetër vëllanë e tij, Zotin Ferid ?abej, dikur avokat në Kukës dhe në Lushnje. Në kohën e Zogut, ky zotëri hijerëndë i ka kaluar fundjavat në shtëpinë tonë në Kolesjan, tri orë rrugë larg në kalë, duke lënë të kënaqur dhe të nderuar të gjithë pjesëtarët e të familjes. Përveç kësaj, ne s’ia harrojmë kurrë këtij burri fisnik dhe me kurajë civile, që na ka ardhur shpesh në ndihmë gjatë viteve të internimit në Gradishtë të Lushnjës.

Gjatë periudhës me liri të kufizuar në Gradisht a keni shkruar?
– Po. Herë pas here kam shkruar pamflete e artikuj, që i kemi djegur dy herë, një herë babai dhe herën e fundit unë. Disa prej tyre më kujtohen, madje kam tentuar të rishkruaj ndonjërin syresh, por jam bindur se nuk është e mundur dhe e kam lënë. Kam shkruar dhe dy romane: “Drenicarët ose “servët” e Kosovës” dhe “Varrë në zemër”, që i kam botuar nga Franca, pas vitit 1991, sigurisht.

?’mendim keni për Akademinë e Shkencave të Shqipërisë?
– Akademia e Shkencave ka nevojë për fonde. Për historinë p.sh. duhen pa tjetër botimet e dhjetëvjeçarëve të fundit të historianëve më të njohur euro-amerikanë. Në Bibliotekën Kombëtare të Parisit, ku shkoj pothuajse çdo ditë, dëgjohen biseda në gjuhët e vendeve ballkanike e përreth, por në shqip jo. Ata bëjnë hulumtime shkencore, ndërsa ne shqiptarët jemi të përpirë në përplasjet mes partive politike.

A ka në Francë njohës të historisë së Shqipërisë?
-Ka, sigurisht, madje ka shumë. Anglo-saksonët e njohin parësinë e historianëve të këtij vendi, ku ripërtëritja brodeliane e Shkollës së Analeve merr në studim strukturat dhe konjukturat e fshehura nën sipërfaqen e ngjarjeve të kulluara. Por janë disa historianë francezë që ndjekin teorinë e G. Kossinnas, sipas të cilit provinca kulturore të përcaktuara saktësisht përputhen në të gjitha epokat me tribu dhe popuj të caktuar. Kjo teori, edhe pse e hedhur poshtë, është përvetësuar nga shumë arkeologë.

A keni ndonjë zbulim tuajin mbi Shqipërinë në Francë, që dëshironi t’ia jepni lexuesit shqiptar?
-Po. Ne pandehim se Evropa na njeh si popull trim e luftëtar, siç ka shkruar dikur ndonjë historian a udhëtar, që i ka njohur nga afër të parët tanë. Evropianët e sotëm, e kam fjalën për intelektualët, sidomos për historianët me ndonjërin prej të cilëve hyj nganjëherë në bisedë, njohin dhe zënë në gojë Nënë Terezën, madje e vlerësojnë shumë. Kryesorja, ajo që duhej ta vija në fillim të përgjigjes, francezët venë re ndryshimin e thellë mes shqiptarëve dhe popujve ballkanikë, që kufizohen me ta. Ndërsa grekët dhe sllavët e jugut janë të gjithë nacionalistë të flaktë, madje shovinistë, shqiptarët druajnë të bashkohen si komb! Janë më të zgjuar shqiptarët apo nuk janë formuar ende si komb? Ky fakt i çudit evropianët e sotëm dhe mbarë botën. Thuaju sa të duash se të tillë i bëri shqiptarët diktatura; sa para bën. Po bëhet një çerek shekulli qëkur u përmbys ajo./Shqiptarja.com/

Kohë më parë Biblioteka Qendrore e New Yorkut në bashkëpunim me Fondacionin Federico Garcia Lorka hapën ekspozitën kushtuar poetit të madh spanjoll, vrarë në Luftën Civile të Spanjës. “Kthehem Nesër” ishte titulli i kësaj ekspozite, sepse ato kishin qenë fjalët e fundit që Lorka i kishte thënë botuesit. Kjo ekspozitë qëndroi e hapur disa muaj. Atje ishin vendosur shumë nga poemat e tij origjinale, pastaj disa vizatime dhe piktura. Kishte shumë relike të Lorkës, bile edhe kitarën e tij.

Më 19 qershor 1929, në kohen kur shkrimtarët e ri dhe piktorët kishin dëshirë të jetonin në Paris–Federico Garcia Lorka (1898-1936), poeti më i madh modern i Spanjës dhe një dramaturg i shquar e theu këtë traditë dhe u nis me anije për New York. Nëntë muaj në këtë qytetet amerikan dhe tre muaj në Havanë të Kubës bënë ndryshime të mëdha në vizionin e tij poetik dhe në rolin shoqëror të Lorkës si artist.

Pavarësisht se Lorka kishte ardhur në Amerikë për të studiuar gjuhën anglishte, ai u përqendrua më shumë në krijimtarinë letrare dhe shkroi veprën “Poeti në New York”, që ishte një thirrje kushtrimi kundër urrejtjeve raciale, shpenzimeve të mëdha të klasës së mesme dhe kundër adhurimit amerikan për teknologjinë moderne që sipas kritikut Pritchet ishin fëlliqësi dhe tela me gjëmba. Vepra e Lorkës depërton përtej New Yorkut, përtej asaj kulle shkallmuese te Babelit, deri në thellësitë e psikikës, në kërkim të tërësisë dhe çlirimit.

“New Yorku më duket qytet i tmerrshëm dhe jam kurioz për të shkuar atje, shkruante Lorka” dhe kështu është titulli i një shënimi në këtë ekspozitë.

Në pranverën e vitit 1929, Lorka pësoi një krizë emocionale. Lidhjet e tij të dashurisë me Emilio Aladrën nuk perfunduan mirë dhe kishte rënë në agoni rreth mossuksesit të “Baladës së Jevgut” që u kritikua ashpër nga miqtë e tij artistët avangardë, Louis Bunuel dhe Salvadore Dali, se gjoja kishte qenë tepër tradicional, i lidhur dorë e këmbë pas artit të poezisë së vjetër. Lorka nuk kishte qenë asnjëherë jashtë Spanjës dhe kishte dëshirë për të parë vendet e tjera sidomos New Yorkun, prej ku i dërgoi letër familjes në lidhje me përshtypjet e tij te para për këtë qytet. Përshkrimi më i gjallë i tij kishte qenë udhëtimi në Coney Island të Brooklyn-it për festën amerikane të pavarësisë, 4 korrikun. Ky ishte takimi i i tij i jashtëzakonshëm me turmat e mëdha popullore, pasi që në atë fund jave kishte parë në bregdet më shumë se një milionë njerëz, përvojë kjo për një vizion të hatashëm poetik. Për Lorkën ishte: “Peisazh që vjellë turmë”.

Kam ecur nëpër rrugët e Ishullit Manhattan

Duke fërkuar krahë me atë turmë të madhe, duke menduar për poetët përpara tij dhe përplasjet e tyre: “Askush nuk mund të imagjinojë si duken turmat e New Yorkut, përveç ndoshta Walt Whitman-it, i cili kërkonte vetminë dhe T.S. Eliotit i cili kishte shtrydhur ato masa popullore si limonin në poemën e tij (Toka e Braktisur). Lorka e adhuronte Allan Edgar Poe-n dhe kishte bërë shumë përpjekje për të recituar poemën e tij “Annabel Lee”, por pa sukses. Një ditë Lorka eci nëpër Urën e Brooklyn-it dhe u takua me poetin Hart Crane, i cili në atë kohë po shkruante poemën e gjate ”Ura”. Lorka dhe Crane ishin frymëzuar nga Whitmani, bile Lorka i kishte kushtuar këtij poeti një vjershë lirike për vizionin e tij të dashurisë mes meshkujve dhe për ëndrrat e parealizuara të Whitman-it për Amerikën.

Po Wall Street-i

Rrënja e bursës dhe fillimi i Krizes së Madhe Ekonomike mjegulloi admirimin fillestar të Lorkës për ”qytetin më të fortë dhe më modern të botës”. Në panikun e madh të Enjten e Zezë më (24 tetor 1929), ai ngutej për të shkuar atje. Lorka shkruante se kishte qenë me fat që e kishte parë me sytë e tij rrënjën katastrofike të bursës se New York-ut. Atë ditë në Wall Street ishin humbur disa miliarda dollarë, gjithë ato para të vdekura po derdheshin në detin e pafund. Burrat shanin e ulërinin si kafshë, ndërsa gratë qanin thotë Lorka. Disa vargje të “Poeti në New York”, midis tyre edhe “Vallja e Vdekjes” dënonte kapitalizmin e pashpirt, të shfrenuar dhe çka është më keq se në këtë katastrofë shkruante Lorka pësojne keq fëmijët e varfër.

Në Universitetin Columbia

Në qershor të vitit 1929, Lorka u regjistrua për të mësuar gjuhën “anglishte për fillestarët”. Në këtë shënim i bën një përshkrim të hollësishëm këtij universiteti, shkruan për zezakët që drejtojnë ashensorët, operatorët telefonikë në katin e poshtëm dhe mënyrën si ata u përkuleshin shërbëtorëve. Lorka hoqi dorë menjëherë nga mësimi i gjuhës anglisht. Kishte mësuar vetëm disa fjalë të thjeshta. Në vend se të mësonte gjuhën e vendit, ai shkroi veprën “Poeti në New York”, ku përshkruante përshtypjet e tij për studentët amerikanë të cilët thotë Lorka shtrihen e gogësijnë me pafajësinë e kafshëve, teshtijnë pa nxjerrë nga xhepi shamitë e tyre, dhe bëjne zhurmë të madhe por janë të hapur e miqësorë. Ata gëzohen kur bëjnë mire”.

Në kërkim të Duende

Poezitë e shkruara në New York shënojnë largim nga vargu i mëparshëm, shumë nga të cilat të frymëzuara nga poezia spanjolle tradicionale – balada, këngë popullore, lirikat e Flamencos dhe nga shkëlqimi metaforik i barokut spanjoll. Në veprën “Poeti në New York” në skenarin “udhëtim në hënë” dhe në dramën homoerotike ”Audienca”, të gjitha të shkruara në Amerikë, Lorka vë mënjanë ”enigmën e metaforës” dhe kërkon në vend të saj për imazhe që kundërshtojnë analizën logjike. “Imagjinata, Frymëzimi dhe Shmangia” të dhëna në spanjisht në Columbia, argumentojnë në favor të “instinktit të pastër” të poezisë që mund të gëlltisë realitetin si një lule mishngrënëse, gjatë kohë kur recitonte poezitë e tij në New York.

“Kërkom në Kubë” është titulli i një pjesë tjetër të ekspozitës.

Me 2 mars të vitit 1930 Lorka ishte përgatitur për një ligjëratë në lidhje me poezinë moderne spanjolle në Librarinë e New Yorkut, por ata që kishin shkuar për ta dëgjuar ishin zhgënjyer. Në minutën e fundit Lorka kishte kërkuar nga miku i tij Damaso Alonso profesor në Hunter College të ligjëronte në vend të tij. Lorka ishte nisur me anije për në Kubë. Tre muaj në Kubë kishin qenë ditët më të lumtura të jetës. Në qoftë se ndonjëherë humbem, “më kerkoni në Andalusia ose në Kubë”. Punën në librin e poemave e mbaroi për pak kohë sepse kishte filluar ligjëratat e takimet me piktorët dhe shkrimtarët kubanë, duke përjetuar thellë edhe përvojën muzikore. Në Kubë ligjëronte poezinë e Gongora dhe Baroque dhe poetin Nicolas Guillen afro-kuban që kishte zënë vend në poemën e Lorkës, ”Poeti në New York”.

Ku ëndrra u përplas me realitetin

Lorka la tre lloj dëshmish nga udhëtimi i tij në New York: një seri letrash të hershme dërguar familjes në Granada; poezitë të cilat filloi t’i shkruajë menjëherë pas mbërritjes; dhe një ligjëratë lidhur me mënyrën si shkruante. Të krahasosh këto dokumente me të dhënat historike të bën të mrekullohesh me forcën e tij të imagjnatës dhe përplasjen e ëndrrës me realitetin. Në shtator 1929, Lorka kaloi disa javë me shokët e tij në një shtëpi në fermën e vjetër në Bushnellsville në New York.

Në Harlem ” është ngrohtësia njerëzore thotë një titull në këtë ekspozitë.

Pas disa ditësh Lorka e zbuloi lulëzimin kulturor të Renesancës së Harlemit dhe urrejtjet ndaj afrikano-amerikanëve. Atij i pëlqente Harlemi, sidomos ngrohtësia njerëzore dhe zhurma e fëmijëve. Atje bëri miq shumë intelektualë afro-amerikanë, duke vizituar klubet e natës dhe këtu shkroi poemat “Parajsa e Zezakëve” dhe “Mbreti i Harlemit”, që ishin thirrje inkurajuese për solidaritet. Qëllimi i tij ishte të shkruante një poemë për zezakët e Amerikës Veriore. Lorka ishte nga Granada, ku ishin persekutuar jevgjit, zezakët, hebrejtë dhe murët.

“Kthehem nesër” ishte një shënim tjetër.

Në verën e vitit 1936, Lorka po përgatiste për shtyp librin: “Poeti në New York”, ku kishte veçuar disa kapituj. Nuk i kishte përfunduar të gjitha. Në korrik të atij viti, e kishte lënë dorëshkrimin e përfunduar në tryezën e mikut Jose Bergamin dhe shënimin: ”Pepe isha këtu për t’u takuar me ju, por besoj se kthehem nesër”. Lorka nuk u kthye më kurrë. Ai u vra në Granada. Bergman u arratis, por mori me vete atë dorëshkrim, që kishte humbur në mënyrë misterioze për shumë dekada. Më në fund u gjet dhe u botua, për herë të parë në Meksikë dhe më vonë në New York.

Gjekë Gjonlekaj

(Autori është isht gazetar i “Zërit të Amerikës”, aktualisht botues e biznesmen në New York)