Në Tiranë ua njoh erën gjetheve të pemëve kur eci nën to pa e ngritur kokën që t’i shoh: atyre të hidhurave me gjethe shëmtaraqe që mbushnin rrugët socialiste, të athëtave dhe të ëmblave, dikur më të rralla se sot. Më vjen përzier me zukamën irrituese të kalamajve që ende luajnë nëpër rrugicat e Tiranës së vjetër. I njoh zhurmat e Tiranës sikur të ishin zhurma e shollës së këpucëve të mia.
I di mirë shprehitë dhe hidh e pritet me kunja e krekosje mes çunave të lagjeve tiranase që i flasin njëri-tjetrit nga një trotuar në tjetrin. E di si fryn era dhe si më depërton nën lëkurë lagështia e ajrit, ku i ftohti shpues dhe i nxehti ngjitës kanë një vulë ndryshe nga kudo tjetër, që më ka damkosur brenda e jashtë me myhyr dashurie… mua vulëhumburën.
Por veçanërisht erërat e Tiranës ma bëjnë çorap zemrën fare pa teklif, si ta kishin lodrën e vet rrangallë, që, edhe po u thye, s’i prish punë kujt. Erërat fshehin kyçin e lidhjes sime më të thellë e më pa kuptim me Tiranën, si një lloj kujtese padashur, si kujtime që s’i ke kërkuar nëpër sirtarët e memories, por vijnë pa të pyetur hiç e të përpijnë. Dhe nuk duhet të jesh i madh sa Proust të bëhesh pre e plotë e lidhjeve komplekse të këtyre kujtimeve. Mjafton të jesh njeri.
Po shoh e përgjëruar filmin Selma për lëvizjen afro-amerikane drejtuar nga M. L. King më 1963. Në një moment dramatik kur marshuesit janë duke kaluar urën historike, kamera fokusohet tek trupat policorë drejtuar nga një sherif gjakatar e racist gati për të sulmuar marshuesit, dhe, për fatkeqësinë time, sfondi pas trupave shfaq një masë akaciesh në lulëzim. Një minutë, dy, një jetë akaciesh me rozën e tyre të mrekullueshme dhe lehtësinë puplore të tufës së lules si floknajë e butë e fëmijërisë sime tiranase. Iku nga dritaret joekzistuese të kinemasë revoltimi im i thellë me filmin, ndërsa akaciet, si kontrolluese tinëzake të qenies, më gllabëruan bunacën ku gjendesha sot për t’i dhënë ngjyrat si pjeshkë të luleve tiranase.
Ndërroja trotuarin në Tiranë që t’u merrja erë, edhe kur isha shumë e vogël dhe u merrja erë nga poshtë, se s’i arrija. Kam provuar t’i ha fshehurazi lulet e akacieve, ashtu siç kam provuar të ha të kuqin e sime mëje, sepse nuk i rezistoja dot aromës së mirë. Ç’e pyet! Një tufë me lesh të butë në gojë, që e pështyja sakaq. Por nuk pushova kurrë së marri erë me sa më hanin mushkëritë kur qëlloja para një akacieje të lulëzuar. Dhe kur i pashë tani në film… “një kënaqësi e jashtëzakonshme më pushtoi shqisat, diçka e veçuar, indiferente, pa asnjë sugjerim për origjinën e vet. Dhe menjëherë ndërlikimet komplekse të jetës nuk më bënin më përshtypje, katastrofat e saj – të padëmshme, shkurtësia e saj – një iluzion.”Dhe ashtu si biskotat Madeleine të Proustit, kujtesa m’u burbuq dhe arrita tek akaciet e Sheshit Avni Rustemi kur isha gjashtë-shtatë vjeç dhe ai ende mbante në qendrën e vet një si kopsht me akacie rrethuar me një gardh të ulët me hekura.
Kishte stola brenda? S’më kujtohet. E di që kam kapërcyer shpesh rrjetën me kangjella hekuri që të bëja adetin: t’u merrja erë akacieve, kënaqësi nga ato që ma ndryshonin krejt ditën dhe më bënin magjishëm personazh përrallash në një botë pa lidhje me atë ku jetoja.
Por akaciet që rrinë hapur pushore e pjeshkore në korrik, nuk janë kurrsesi të parat në paradën që çel stinën e erërave tiranase. Herët në maj nisin e çelin portokallet dhe agrumet. Era e luleve të tyre dikur mbretëronte në aq rrugica Tirane pas muresh të shtrembët e nëpër oborre plot rrangulla, pemë e lule. Nuk i ngopesh dot asaj ere; sado të thithësh ajrin me neps e babëzi, s’të del kraharori as ta mbledhësh gjithë mrekullinë, dhe as ta mbash brenda sa do. Nga frymëmarrja e thellë herë-herë më dukej se do më binte të fikët. Pastaj vijnë dorëzonjat që krijojnë jorganë të gjelbër, të bardhë e të verdhë mbi muret e atyre pak shtëpive të mbetura qosheve të Tiranës së vjetër. Ato ngrenë kokat lozonjare qerpikëgjata mbi shtratin plot degë e gjethe, sikur thonë se vetëm atyre dhe askujt tjetër i takon dielli. Dielli ekziston veç sepse u duhet e u shijon dorëzonjave. U thoshim edhe lule maji dorëzonjave dhe u thithnim lëngun e ëmbël që fshihnin në fund të trupit fin. Ishte lëng me të cilin nuk mund të ngopeshe edhe sikur të thithje 50 lule… se deri në 50 kam arritur.
Dhe radha u vjen trëndafilave të Tiranës, disa rrushorë e plot gonxhe vocërrake, kacavjerrë e varur mbi mure shtëpish, disa të tjerë hijerëndë e të lartë sa një bojë njeriu. Në shtëpinë time trëndafilat i kishim kryesisht të tipit të dytë. Nona ime i millte tronafilat, i krasiste, i prashiste e i shartonte, i rriste me dashurinë e syve të butë teksa i admironte kur pinte në oborr kafen e mëngjesit dhe pasdites. Pastaj në muajt e verës kur tronafilat s’pushonin së bëri lule (më duket se i kishimtronafila tri-hersh), u mblidhte petalet, i thante e bënte me to shurupin e trëndafilit, lëng parajse i fëmijërisë sime që na jepte dehje Zotash në pasditet e nxehta të verës. Dikur një plakë tjetër në lagje na i thotë se tronafilat na krijokan kancer, “sëmundjen e keqe” që nona nuk ia thoshte kurrë emrin. Nona nuk i preku më kurrë petalet pas kësaj, e tronafilat humbën vlerën e vet të përdorimit në shtëpinë tonë. Nuk i kam dashur kurrë parfumet e ëmbla me erë trëndafili, se më prishin aromën e virgjër e të mprehtë të fëmijërisë sime.
Bliret për fat i kanë risjellë nëpër rrugët e Tiranës. Nuk e di cili prej kryetarëve të bashkisë na e bëri këtë të mirë. Por kur jam në Tiranë në qershor, ua di për nder të dyve për kënaqësinë që marr. Me mua personalisht bliri ka një histori të veçantë aspak të bukur, por asociacionet me atë histori unë i kam lënë pas me punë bindëse duke u rritur, dhe sot i shoh mrekullinë erës dhe hijeshinë pemës së rëndë të blirit. Aroma e blirit për mua vazhdonte tërë vitin, se edhe këtij nona ime ia kish gjetur anën, ia mblidhte lulet në verë, i thante në hije të thatë, dhe u pinim çajin gjithë vitin. Çaj lule blini, shkul në dimër e i freskët në verë! Për mua lidhet me një erë të ëmbël plakash të fëmijërisë, ashtu si edhe era e tronafilave. Ato më lidhen me nonën tiranase, ashtu siç më lidhen me gjyshen nga Kolonja dy erëra të tjera: në verë ajo mbante në dorë gjithnjë gjethe të njoma borziloku fletë-vogël, ndërsa në dimër mbante nëpër gjithë xhepat e rrobave të veta degëza trëndeline. Po të kisha gjyshen afër, nuk mund të ngatërroja kurrë stinën ku ishim.
Këtë verë gjeta një Tiranë me plot turistë japonezë dhe me qen të bukur Rottweiler, me njerëz që hedhin rrugës më pak letra e më shumë prezervativë të përdorur, si dhe me 30% më shumë ndotje atmosferike se maksimumi i lejuar në Europë. Por s’kapa dot erën e mimozave. Isha e bindur që vinin në mars, ndaj për to, arrita pikërisht në ditën e parë të marsit. I rashë kryq e tërthor Liqenit. Por mimozat këtë pranverë ishin shuar, sepse ngrohja globale na i paskësh sjellë në shkurt e jo në mars. Marsi nuk i gjeti nëpër pemë. Kam ndoshta njëzet vjet pa ndjerë erë mimoze, dhe mungesa më kafshon. Çuditërisht ata rruzuj të verdhë erëmirë gjithashtu quhen akacie. Pastaj, për fat parakalova gjithë erërat e tjera që tashmë në Tiranë nuk i has më lehtë e vetiu, por duhet t’i kërkosh. Dhe unë i kërkoj, i pres e i gjej nëpër rrugicat brenda Unazës së Vjetër, sidomos ato mes rrugës “Hoxha Tahsim” dhe asaj të Dibrës.
Një mall i çmendur më merr për Tiranën, sidomos në dimrat e fortë. Por, kur kthehem, i afrohem gjithnjë si fëmijë i turpshëm (veç me hundët hapur ama).Dua gjithnjë ca kohë të mësohem me Tiranën, si me një dashnor të vjetër të cilit i mbaj ndonjë inat që e kam harruar edhe vetë. Rrugën nga aeroporti në qytet dua ta bëj vetëm, sepse kam nevojë t’ia shoh në vetmi e qetësi kodrat e malet përreth, t’ia dëgjoj me vëmendje zhurmat, e t’ia nuhas erërat. E rikrijoj Tiranën time edhe kur m’i rikthen aromat, edhe kur m’i kursen.
Sot kam kohë pa pirë shurup trëndafili; në qytetin ku jam larg prej saj, e kërkoj si mundem Tiranën, por është më qejf kur më vjen vetë dhe më befason. Kam gjetur këtu ku jetoj një carac dhe një thanë që i mbaj të fshehta se kam frikë mos Zotat më ndëshkojnë dhe m’i thajnë, po të krenohem për to, objekte kulti të cilëve u falem në heshtje sa herë kam mall për Tiranën. Njerëzit këtu nuk e dinë ç’janë; jo veç nuk ua hanë frutat, por as ua vënë re fare. Aq më mirë. I kam për vete në vetmi. Erëra të ndryshme më vijnë ndonjëherë këtu copa-copa, por kurrë organike e të vërteta si ato të Tiranës. Por marria ndizet edhe nga fare pak. Dhe njeriu rikrijon veten e munguar, por jo të harruar. Pa nostalgji.
*Ky është i pari i një serie me katër shkrime që Eda Derhemi, pedagoge në Universitetin e Illinois-it në Amerikë, ka zgjedhur të botojë te MAPO dhe Peizazhe të fjalës