Libri “Kthinat e kujtesës” i gazetares Arta Marku është pikërisht rasti kur gazetaria kthehet në letërsi. Janë gjashtë rrëfime ku Arta-Marku (1)zbulohen brengat, ankthet, dhimbjet e vërteta por dhe dashuritë e pamundura të gjashtë personazheve të njohur të artit dhe kulturës.Autorja ka depërtuar në kthinat e kujtesës së Edi Luarasit, Margarita Kristidhit, Kel Kodhelit, Maja Luarasit, Maks Velos dhe Anida Takes dhe u ka “rrëmbyer” historitë siç thotë ajo, e përmes tyre ka zbuluar dhe botën e tyre të brendshme.
Puna juaj si gazetare, në fakt, kthehet në letërsi. Kur gazetaria bëhet letërsi?
Gazetaria bëhet letërsi në çdo rast. Pse jo? Fundja gazeta mund të jetë një nga burimet ku gjendet tharmi i letërsisë. Madje, unë njoh shkrimtarë që, për disa prej librave të tyre mirëfilli letrarë, janë nxitur pikërisht prej shkrimeve apo lajme të botuara në gazeta të ndryshme, në kohë të ndryshme. E kam fjalën për nxitjet të cilat pastaj, kanë hyrë në laboratorin e shkrimtarit, janë përpunuar aty, tjetërsuar tërësisht ndonjëherë, shpeshherë apo ndoshta gjithherë. Në intervistat e mia me shkrimtarë të ndryshëm, ata vetë ma kanë pohuar një gjë të tillë.
Libri “Kthinat e kujtesës” nuk është rasti sipërpërmendur, e megjithatë besoj se është rasti i kthimit të gazetarisë në letërsi. Po ju shpjegoj konkretisht çfarë ka ndodhur, cili ka qenë procesi i këtij kthimi: Nuk kanë qenë shkrimet apo leximet e shkrimeve ato që më kanë nxitur. Por kanë qenë kontaktet e drejtpërdrejta me protagonistët e këtyre historive. Sigurisht qëllimi im në krye të herës ishte një intervistë a shkrim për gazetë. Por vura re se, mesa duket, nuk mjaftonte. Pas takimit, pas shkrimit e madje edhe pas botimit, subjektet vijuan të më mbeteshin në mendje duke më ngacmuar e duke më kërkuar forma të tjera zbrazjeje. Për një kohë të gjatë madje, duke më nxitur mendimin se nuk kishte mjaftuar shkrimi që kisha bërë. Kërkonin më shumë hapësirë mbi të gjitha. Dhe këtu nuk e kam fjalën thjesht dhe vetëm për numrin e faqeve brenda të cilave të kufizon një shkrim gazete. Më shumë se kaq, kërkonin një formë tjetër të “enës në të cilën do t’i hidhja”. Ndoshta ishte pikërisht rasti kur, ashtu sikurse thoni ju, gazetaria kërkonte të bëhej letërsi.
Ku fillon dhe mbaron e vërteta dhe ku fictioni në këto tregime?
Në të vërtetë jam menduar gjatë se si do t’i quaja këto shkrime, si do t’i kategorizoja, në ç’gjini do t’i fusja. Por besoj se tashmë kthinat e kujteseskufijtë janë shkrirë. S’ka pse doemos të jenë aq të ngurta mes formave të të shkruarit. Unë vetë ndjeja se isha duke shkruar tregime. Ndaj dhe i kam quajtur tregime. Si të tilla i kam parë. Por ju me të drejtë e bëni këtë pyetje sepse tregimet e mia janë histori reale, personazhet janë realë, të njohur madje.
Pra historia është e tyre. Kurse mua më është dashur për përfytyroj terrenin mbi të cilin ata kanë venë këmbët, sfondin… Ndoshta ndonjëherë ka ndonjë “deformim” për hir të një qëllimi letrar kësaj here…
Personalisht, në fund fare, pasi unë u isha kthyer e rikthyer kushedi se sa herë tregimeve të mia, shpesh herë në shumë hollësi nuk e dija më nëse atë hollësi konkrete e kisha dëgjuar nga personazhi apo unë vetë e kisha përfytyruar. Nëse do të kishin qenë histori njerëzish anonimë dhe po aq interesante sa janë këto histori personazhesh të njohur (dhe mund të gjesh mes njerëzve të zakonshëm jo pak histori të jashtëzakonshme) do të kish qenë e njëjta gjë. Me të vetmin ndryshim, emrat e personazheve. Gjithsesi, prania e emrave konkretë s’ka pse ta pengojë lexuesin që të lexojë atë që ndodh dhe jo atë të cilit i ndodh…
E megjithatë mund të kishit përdorur emra të rremë…
Padyshim, por unë nuk ia dhashë këtë të drejtë vetes duke menduar që duheshin identifikuar njerëzit të cilëve ua kam “rrëmbyer” historitë. Mes të tjerash edhe si shenjë mirënjohjeje që ata pranuan të rrëfeheshin për mua. Kur flas për rrëfimin e kam fjalën për një gjë shumë të rëndësishme në rastin e këtyre tregimeve sepse duke më rrëfyer drejtpërsëdrejti, personazhet më kanë ndihmuar mjaft me përçimin e emocioneve vetjake.
Si ia keni arritur t’i shmangeni qerthullit të urrejtjes dhe dhimbjes që këta njerëz kanë pasur në jetët e tyre?
Nuk ka urrejtje, ose së paku mendoj se urrejtja, një ndjenjë krejt njerëzore që ndonjë prej personazheve edhe mund ta ketë provuar për shkak të rrethanave dhe destinit të jetës së vet, apo për shkak të kohës së çmendur në të cilën ka jetuar, është diçka gjithsesi e kapërcyer nga ata. Apo diçka që ndërgjegjshëm e kanë futur në ndonjë cep të nënvetëdijes në mënyrë që ata vetë të mos i shqetësojë. Por sidoqoftë nuk më duket se ka lidhje me tregimet. Ka dhimbje, por jo vetëm. Ka rikthim në kohë që shpesh shumëkënd e emocionon, sepse thjesht futja në një botë të largët mund të shkaktojë një lloj trazire… Por ka edhe ngjyra. Të paktën kështu besoj.
Pse pikërisht Edi Luarasi, Kel Kodheli, Maja Luarasi, Margarita Kristidhi, Maks Velo dhe Anita Take? Pse jo personazhe të tjerë me rrëfime të tjera, që ju me siguri duhet t’i keni në listën e personazheve që u keni kërkuar t’ju rrëfehen?
Që të arrija deri këtu duhej që historitë më parë të më emociononin mua. Duhej që, siç thashë më lart, të më mbeteshin për një kohë të gjatë në mendje duke më nxitur formën tjetër të shprehjes, ndryshe nga ajo e një shkrimi gazete. Nuk desha t’i kërkoja subjektet. Desha të merrem me ato që më lëvrinin në kokë. Kisha edhe subjekte të tjera, por, për hir të së vërtetës, ndoshta ishin pak më në periferi. Ndoshta duhej të bëja një përpjekje për t’i afruar pak, por nuk e bëra. Gjithsesi ato 6 histori besoj se ia vlenin të rrëfeheshin.
Kur i keni shkruar këto tregime?
Është një punë e gjatë, disa vjeçare, gjatë të cilës edhe u poq mendimi se cila ishte “ena” në të cilën duhej t’i hidhja. Nëse do të quaja fillesë kohën e takimit me vetë personazhet mund të them se kjo histori ka filluar 14 vjet më parë. Sigurisht për një kohë të gjatë pas kësaj, subjektet kanë fjetur, por nuk më janë larguar. Pastaj në copëza të ndryshme kohe jam marrë me to. U jam kthyer e rikthyer shumë herë, i kam ndryshuar, i kam plotësuar, ndonjëherë edhe përmbysur. Disa prej tregimeve nuk arritën të shkruheshin, së paku hëpërhë…
Pse “Kthinat e kujtesës”? Pse jo titulli i njërit prej tregimeve?
Mendoj se një libër me tregime, apo me shkrime qoftë, ese, publicistikë, poezi… çfarëdolloj gjinie që t’i përkasë, duhet të ketë një fill lidhës. Ashtu sikurse disa kokrriza perlash, të cilat formojnë një varg vetëm nëse kanë një fill që i lidh. Filli në rastin e tregimeve është arsyeja se pse ato “copëza” janë bashkë me njëra-tjetrën në një libër, pavarësisht se kjo nuk ka pse të jetë absolute. Gjithsesi unë kështu preferoj. Filli që i lidh tregimet e mia është pikërisht kujtesa. Të gjithë personazhet janë kthyer pas në kohë, dhe shëtisin në disa prej kthinave të kujtesës së tyre. Rrëfejnë për të shkuarën. Titulli pra përfaqëson pikërisht këto ecejake nëpër një labirint me kthesa pak të sfumuara nga koha, të protagonistëve të librit.
Arta MARKU
Kthinat e Kujtesës
Shtëpia e librit OMBRA GVG
190 faqe
700 lekë