Sot ajo do të ishte 75 vjeçe. Në apartamentin e saj në Bazel në Zvicër, çdo 7 prill zilja e telefonit nuk pushonte. Miq, familjarë apo dhe të panjohur i uronin ditën e lindjes ikonës së muzikës së lehtë shqiptare, Vaçe Zela. Por sot, telefoni do të rrijë i heshtur, ashtu si gjithçka që ajo ka lënë pas, kur iku përgjithmonë. Ndarja nga jeta e artistes më 6 shkurt të këtij viti, ishte një humbje e madhe për kulturën shqiptare. Vaçe Zela nuk ishte vetëm këngëtarja e madhe, por dhe historia e një gjysmëshekulli e muzikës sonë të lehtë. Shtëpia botuese “Saras” do të hedhë së shpejti në treg librin “E papërsëritshmja Vaçe”, shkruar nga mikesha e saj Violeta Librazhdi-Kadzadej. Libri është një biografi e mbushur me kujtime dhe detaje nga jeta e një këngëtareje të jashtëzakonshme.
Ky libër e bën më të plotë dimensionin njerëzor të një artisteje që të rrëmbente me zërin e saj. Sot është një ditë për të kujtuar një yll të muzikës shqiptare, e cila nëse do të kishte jetuar në një tjetër kohë, do të kishte qenë një yll në qiellin e botës. Vaçe Zela lindi në vitin 1939 në buzë të kënetës së Tërbufit në Lushnjë. Që e vogël u dallua për karakterin e saj artistik.
Fillimisht u vu re dëshira e saj e madhe për të kënduar dhe për të kërcyer. Prandaj, më vonë vijoi mësimet në Liceun Artistik “Jordan Misja”, për të qenë në grupin e artistëve të rinj që do të përfaqësonin Shqipërinë në Festivalin Ndërkombëtar të Rinisë në Moskë, në vitin 1956. Asokohe ishte vetëm 17 vjeçe, ky ishte ballafaqimi i saj i parë me skenën ndërkombëtare. Kështu, dalëngadalë, që nga ajo ditë filloi të bëhej e njohur edhe brenda vendit. Pjesëmarrja e saj në estradën e qytetit dhe në shfaqjet nëpër mbarë Shqipërinë ishin një ogur i mirë për rrugën që kishte nisur. Në vitin 1961 filloi të ishte pjesë e Estradës së Ushtarit. Nga këtu nisi edhe karrierën artistike në kryeqytet. Mori pjesë në festivalin e parë të këngës së lehtë në radio në vitin 1962, për të interpretuar deri në vitin 1981 në Radio- Televizion, ku u shpall dhe fituese e çmimit të parë. Studioi për art dramatik, por iu kushtua këngës së lehtë dhe këngës së përpunuar popullore. Ka marrë pjesë në 26 festivale kombëtare, ku ka fituar 10 herë vendin e parë. Vaçe Zela ka dhënë një kontribut të rëndësishëm edhe në muzikën e filmit. Zërin e saj e dëgjon te filmi “Në shtëpinë tonë”.
Në vitin 2008, me rastin e 69-vjetorit të lindjes, Presidenti i Republikës, Bamir Topi, i akordoi titullin “Nderi i Kombit” me motivacionin: “Për vlerat e rralla si artiste e shquar, me popullaritet të jashtëzakonshëm, për interpretimin mjeshtëror të këngës së muzikës së lehtë dhe asaj popullore, për pasurinë e vyer që krijoi në shkollën shqiptare të interpretimit muzikor”. Ajo ishte gruaja e parë shqiptare e nderuar sa ishte gjallë me titullin “Nderi i Kombit”. Gjithashtu mban edhe titullin “Artiste e Popullit”. Materialet muzikore që Vaçe Zela interpretoi gjatë gjithë krijimtarisë në Radio Tirana, me rastin e 70-vjetorit të lindjes iu regjistruan në CD-në “Larg dhe pranë njerëzve”. Numërohen rreth 55 këngë që prej fillimit të karrierës në vitet ’60 e deri në festivalin e fundit në RTSH. Disa nga këngët që do të mbeten në kujtesën e publikut janë: “Fëmija i parë”, kompozim i Agim Krajkës, të cilën Vaçja e ka kënduar në vitin 1962 në Festivalin e Parë të Këngës, “E dua vendin tim”, “Djaloshi dhe shiu”, “Dritaren kërkoj”, “Lumi Ebro”, “Për ty o këngë”, “Manushaqja”, “Esperanca” këngë kubane kënduar po në vitin 1962 në shoqërinë e kompleksit ritmik, këngë nga filmi “Karmen”, “Një zambak i bardhë në gur” etj. Vaçe Zela ka bashkëpunuar me kompozitorët më në zë të muzikës së lehtë shqiptare, si: Tish Daija, Agim Krajka, Kujtim Laro, Shpëtim Kushta, Avni Mula, Limoz Dizdari, Pjetër Gaci, Aleksandër Peçi, Agim Prodani etj. Përfundimisht u largua nga skena në vitin 1990. Më poshtë po botojmë disa pjesë nga libri në proces i shtëpisë botuese “Saras”.
Vaçe, jo elegji për ty
(Shkruar në shkallët e operës, 8 shkurt 2014, ora 11:00 Tiranë)
Telefonata e Irmës, zëri ngashërues i saj diçka më këputi në zemër atë mëngjes. Këtë radhë, ti “gabove vërtet”. U bashkuan tek unë në çast monologu dhe dialogu dhe të flas thjesht, thjesht siç ka qenë dashuria e prindërve të tu, thjesht siç ka qenë dashuria që ata të rritën ty dhe ajo dashuri që ju bashkoi ju të gjashtëve. Të shprehem thjesht si shoqëria dhe miqësia jonë, si dashuria që ju ngrohu ju, të gjashtëve në të ftohtë, u rrotullua mes jush, ju qetësoi dhe shpesh ju lumturoi. Atë dashuri ti e solle të pastër në familjen që ti krijove me Pjetrin, që e adhurove dhe që ta kthehu atë adhurim me fisnikëri, me Irmën tendë lule dhe thesar.
Po të shprehem ashtu si çuçurisnim kur ishim pesë vjeçe, ashtu si pëshpëritnim në adoleshencë, ashtu si flisnim vesh më vesh në rininë tonë dhe më pas kur bisedonim për vajzat tona.
Nuk po të flas me fjalë të mëdha se e madhe u bëre vetë ti, arrite të madhërishmen ti vetë, atë të madhërishme që do ta kishte zili mbretëresha rrethuar me diamante dhe miliarderi zhytur në miliardat e veta. Kjo u tregua thjesht kur njerëzit ngrinë kur dëgjuan atë lajm, kur u ngulën me orë të tëra para ekraneve të televizorëve duke shpresuar pavërtetësinë e atij lajmi kobzi.
Asnjëherë lulishtarët nuk kanë shitur aq shumë lule sa sot, asnjëherë sheshi para pallatit dhe shkallëve të operës nuk do të kishin ndier aq shumë këngë, që mblidheshin aty pa lisat, pa urdhër…
Sa larg të kam mikja ime, por sa afër më je dhe sa pranë do të të kem… Të dua fort.
Leta
Takimi i parë
Sapo kisha mbushur 5 vjeçe e gjysmë, kur Bardha, motra ime, iu lut babait të më merrte në shkollë edhe mua. Nëna na veshi bukur e pastër dhe unë, shumë kureshtare, desha të shoh e të fiksoj gjithçka që shihja gjatë rrugës. Motra më la në një klasë të madhe, në duar të një gruaje me flokë të bardhë, çuditërisht shumë të bukur, zonjushës Sofi.
Klasa qe e ndarë në dy rreshta, në njërën grupi i foshnjores, ku u ula unë, dhe rreshti tjetër i klasës së parë. Hodha sytë përqark dhe i ndala te një fytyrë e njohur, që e kisha parë kur shkoja me nënën tek Abllaja. Ishe ti.
Cila?
Më pas dolëm nga klasa dhe, sipas sistemit të atëhershëm të shkollës, duhet të bënim disa orë pushim, sepse sërish mësimi fillonte pasdite.
Ti erdhe bashkë me mua në shtëpinë time. Duke ecur, lëvizje kokën djathtas e majtas, shihje çdo gjë që na dilte përpara dhe, kur arritëm në shtëpi, the se nuk kishe qenë asnjëherë në këtë lagje.
Qe ditë shtatori, shumë ngrohtë dhe shumë bukur. Si tani më kujtohet se, sapo arritëm te porta e oborrit the: “Oborri im është më i madh!”. U kape te hekuri i portës dhe rrotulloheshe atje, pa e parë nënën time, që të shihte me vërejtje. Unë të njoha me prindërit e mi dhe babai tha: “Shoqja jote e re do të hajë sot me ne”. Qe hera e parë që hëngrëm bashkë dhe unë druhesha se a do të pëlqente ajo që nëna ime pati përgatitur. Qe hera e parë, se të tjerat nuk numërohen.
Familja jote
Seç më tërhiqte dhe gjithë kohën gëzohesha që do të shkoja në shkollë. Me një çantë të vogël lëkure me dorezë dhe nga një anë me zbukurime, ku kisha futur brenda një pllakë të zezë dhe një laps pllake, një gërshërë e letra punëdoreje të ngjyrave të ndryshme, bashkë me Bardhën, hymë në oborr. Sa arritëm, u bashkova me shoqet dhe me ty. Pasdite iu luta shumë Vedos, nënës sime, të shkonim tek Abllaja. Natyrisht unë kisha shumë dëshirë të rrija atje, jo vetëm se Abllanë e donim shumë, por edhe se atje kishte shumë fëmijë, ku luanim shumë dhe nuk mërzitesha asnjëherë. Por kësaj here më shtynte diçka tjetër, unë e dija që ti, shoqja ime e re, banoje përballë kushërinjve të mi. Lagjja jonë ishte jo larg Topalltisë. Me nënën kaluam bashkinë, xhadenë, atë teqenë e vogël ku hidhnim lekë para provimeve, kinemanë “Liria”, shtëpinë e Meçulëve, të Myftive, të Dimashëve, pastaj furrën e xha Ndonit, çezmën, shtëpinë e papa Kostandinit dhe ja rruga, të cilën mezi po e prisja. Ndërsa nëna ime hyri tek i vëllai, unë qëndrova para një porte, që aso kohe më dukej e madhe për ta shtyrë.
Po, e shtyva dhe, nga ajo që pashë, nuk u ndava kurrë edhe tani që i kanë kaluar dekada: një oborr me kthesa dhe në çdo kthesë nga një dhomë. Më vonë, në mbrëmje, unë u tregoja prindërve se Vaçja kishte shumë shtëpi. Dhe në atë oborr, sikur kishin ngrirë disa njerëz, një mace, një qenush, shumë pula e zogj që ecnin e disa prej tyre lëshonin glasa. Uaaa, thirre, dhe u afrove, pas teje lëvizi, e para, Nana, Maja, Lala dhe më tej, një djalë i vogël na shihte, ai qe me barkun jashtë, Niku. Do të ishte e padrejtë dhe ky shkrim nuk do të shkruhej, nëse në të nuk do të flitej dhe vetëm me respekt e dashuri, për ata që ty të lindën e të rritën, sepse pema dhe lulet shpejt do të vyshkeshin nëse s’do të mbaheshin fort rrënjët, nëse nuk do të ujiteshin ngaherë, me kujdes e mirënjohje, për degët e lulet që lëshuan. Po të jetonin prindërit e tu, Maja dhe Lala, do të më falnin, që, së pari, do të kujtoj atë që ti vërtet e deshe aq shumë, Nanën, që sa më pa më deshi dhe që më përkëdhelte si gjyshja ime, që nuk e kam njohur. Dhe tani e kam parasysh, të gjatë, të drejtë, të fisme, kurdoherë me një përparëse me vija përsëgjati, bardhegri, punuar në vegjë (do të çuditesha, nëse ndonjëherë do ta shihja pa të) me shami të bardhë borë dhe me buzë në gaz. Vaçe, a mërzitej ndonjëherë Nana, a ju qortonte? Se unë mbaj mend që edhe kur bënim ndonjë çamarrokllëk, e dëgjoja që thoshte “t’keqen nana t’barkut tat”, e mua më vinte ndërmend barku i Hysniut biond, të bukur, por shpesh barkjashtë. Hysniu rritej me ditë dhe bluzat që i qepte Maja me kambrik a pëlhurë, bëheshin shpejt të vogla për të. O Hysni i dashur, sa para kushedi do t’i blinin sot ato bluza vajzat e reja që t’u dilte barku jashtë, thua e kish parashikuar Maja modën?! Dhe kur ti këndoje me aq shpirt në një festival “Këngën e gjyshes”, e dija unë sa dashuri hidhje ti në atë këngë, falë aftësisë sate. Sa me dashuri më panë të gjithë. Maja m’u afrua duke qeshur dhe Lala tha: “Goca e avokat Demirit asht qo?”. E ti rrije e mënjanuar, me siguri, me atë mendjen e vogël bluaje përshtypjet e njerëzve të tu e të shoqes sate të re. Të gjitha kaluan natyrshëm, kur Maja më afroi një misër të pjekur, mbledhur me lëpushka, që të mos na digjeshin duart. Nënat tona s’kishin kryer fakultetet e pedagogjisë a psikologjisë, por ato qenë më të mirat mësuese e edukatore. Njëqind vjet m’u duk sikur e njihja Majën, kurse Lalën, edhe kur u bëra grua e nënë me fëmijë, e pata pak me drojë. E mos të të vijë keq, Vaçe, ti ngjan më shumë nga babai yt, Lala, se talentit tënd do t’i shtohej edhe një bukuri e hijeshi, nëse do t’i ngjaje sat ëme. Me një shami të bardhë, me një fustan të çelët e me përparëse, që e bënte shuk me duar, ajo më pëlqeu shumë dhe m’u duk e afërt e mbeti ashtu deri sa vdiq. Sa petulla me sheqer përsipër e sa koka zogjsh këputi Nana për ne, sa herë Filja, Misiri dhe Hysniu zemëroheshin kur ne nuk i fusnim në lojë me Agronin, Dianën, Lavdinë e Lilon? Sa ditë të këndshme e pa probleme, që i kujtoj tani. Nuk e di a e sjell ndërmend kur erdha të të merrja për drekë në shtëpinë time bashkë me kushërinjtë e mi? S’ishe gati e i qaheshe Majës se fustani yt qe i pahekurosur e Maja e shkretë s’kish gati prush. Nana, gjyshja jote, lagu pak duart me ujë, i futi brenda fustanit e rrotulloi paf-paf dhe ai sakaq qe “i hekurosur”. Këto bënte Nana. Fustani yt qe bojëqielli me pika të vogla të bardha e me një rrip që lidhej fjongo pas. Këta ishin njerëzit e tu, që të rritën me aq dashuri, me aq mundim e me sakrificën e një familjeje me shumë fëmijë (më pas erdhën në jetë Flora e Virgjili), që të dhanë shkollë e të ndihmuan gjithnjë. Këta ishin njerëzit e tu të dashur e të ndershëm, që s’dinin ç’ishin veset, njerëz me zemër të bardhë e të hapur. Kjo qe njëra nga familjet Zelo. Them Zelo, sepse më duket se me “o” mbaronte mbiemri juaj dhe, jam gati e sigurt për këtë. Zela, nuk e di pse u bë më vonë?! Po ashtu, mendoj se data e lindjes sate nuk është 1938, por l939, por kushedi seç i ka shkrepur Lalës kur të ka regjistruar! Më bënte përshtypje e folmja në familjen tuaj, ajo nuk ishte si e folmja e lushnjarëve. Në vend të “ë” karakteristike të qytetit, ju shqiptonit “a”, paksa hundore. Të pyeta dhe më the se Maja, nëna jote, qe nga Darsia e kjo fjalë më krijoi një farë djersitjeje. Më vonë, kur me brigadat kulturore shkuam atje, vërtet u djersitëm në ngjitje, por unë edhe u kënaqa se më dukej se Darsia të çonte në Peqin edhe pak dhe në Elbasanin e babait tim.
Le ta mësojnë të tjerët, nëse do të mund të lexojnë, se kjo familje e mirë të dha ty edukatën e parë, dashurinë për njerëzit e vendin tënd, thjeshtësinë dhe modestinë, respektin për gjithçka të mirë e të ndershme. Sa kujtime kam nga ajo shtëpi e nga ata njerëz, nga ti, nga qyteti. Në fund të vitit, morëm bashkë dëftesën e klasës së parë. Në verë luanim, thuajse, gjithë ditët e javës; luanim me kukulla, me lecka, merrnim kuti të mëdha dhe i sajonim si dhoma për kukullat, me topa llastiku dhe, kur ato na çaheshin, me topa fijesh llastiku, që hidheshin përpjetë, pëllëmbthi, syllambyllazi, me litar, me gurëmaçe, me pafka (vija). Ti dalloheshe për shkathtësi, por te loja me litar bëje një çikë hile. Pastaj sajonim shfaqje, e këto qenë koncertet e tua të para në “publik”. Pastaj edhe kërcenim e bënim poza nga më të ndryshmet. Kjo gjë vazhdoi edhe në shkollë, nga viti në vit, dhe ne kishim tashmë grupin tonë në Shtëpinë e Pionierit, që më vonë u aktivizua në Shtëpinë e Kulturës.
Natyra dhe ti
Ti e doje shumë natyrën, lulet. Në shtëpinë tuaj kishte shumë tenxhere të vjetra, të mbjella me borzilok, mëllagë, luleshpatë ngjyrë manushaqeje, këmbëpatë, luleiriqi etj. Tani më kujtohet se ju kishit një bahçe larg shtëpisë, jashtë qytetit dhe atje ne shkuam, kinse për të mësuar.
Qe ditë pranvere, veshur me fustane basme të shkurtra, me qeset me bukë e ushqime të mira, përgatitur nga nënat, u nisëm. Unë, plot kureshtje për të parë fushën tënde, tërhiqja sandalet dhe ngrija pluhur, ti, me një shkop, lije vija pas.
Arritëm, lamë qeset dhe librat, thamë të hanim njëherë pastaj të mësonim. Hëngrëm. – Flemë pak, pastaj mësojmë, – qe propozimi im. U shtrimë në shpinë. E si mund të të mbylleshin sytë nën një bukuri të tillë, deri në madhështi?! Degët e pemëve, të thystuara në gjelbërim, kryqëzoheshin dhe nëpër to dukej bluja e qartë e qiellit pranveror si një nga dantellat më të bukura që bënte Vedoja ime. Shpesh dëgjoj të thonë se nuk shkon bluja me jeshilen, e verdha me të kuqen! Pa shtrihuni mbi barin e gjelbër dhe, duke ngritur sytë në qiell, shihni përsosmërinë e blusë qiellore me të gjelbrën, hidhni sytë te lulet petalekuqe me nektar të verdhë dhe shihni harmonizimin, të cilit s’i përballet asnjë arsyetim i kundërt njerëzor. Këto na mahnitën ne të dyja, e ndërkohë rrezet mëngjesore na lanin si me ujë të praruar, mjegullonin sytë tanë nga njomështia e barit, ku qemë shtrirë, nga luledelet e lulekuqet, pak më tej, nga mështeknat e kallamat, që rrethonin arën tënde. Pemët gjelbëronin dhe disa prej tyre kishin lidhur kokrra, pak më tej kumbullat kishin filluar t’i rritnin pakëz frutat e tyre dhe mani aty-këtu mund të të jepte ndonjë kokërr të pjekur. Jo, s’mund të flinim, por edhe për të mësuar na u duk ca shpejt. Atëherë kërkojmë mana? Dhe i gjetëm, ca në tokë plot pluhur dhe ca në pemë. Ti zgjate dorën, këpute një man të bardhë dhe, me dorën tjetër, more një nga toka, i fryve atij të pemës dhe… hëngre atë me pluhur. Pasi e pështyve, pe degën e manit që lëvizi, dy harabela sikur po putheshin, u trembën dhe fluturuan drejt qiellit, gjethet dhe degët e lulëzuara ua zbukuronin udhën. Sa bukur, the, duke ndjekur atë fluturim dashuror. E doje natyrën, shoqëza ime, e doje ashtu si dije ti. Tani e kuptoj, te ti, brenda teje, po ngjizej artistja e ajo, së pari, do të ngjizej me natyrën, me dashurinë dhe vlerësimin për të. Shumë vite më vonë, kur erdha, ti më the: I sheh lulet e çelura, kam bërë ç’është e mundur që ato të çelnin sot, pikërisht sot. Dielli kaptoi me shkathtësi kupën e qiellit, filloi një erë e lehtë dhe ne morëm rrugën për në shtëpi, natyrisht librat as që u hapën. Me siguri që ne na ka përgjuar ai, që më vonë shkroi në librat e këndimit, tregimin për fëmijë “Vajza e mençur”.