Ky është një libër për lirinë njerëzore, duke u nisur nga liria e brendshme që janë raportet që secili prej nesh ka me besimin. Keqinterpretimi i fesë është një rrezik që Volteri e ka parashikuar shekuj më parë, dhe se çdo fanatizëm fetar do ta ndrydhë dhe do ta bëjë më të ashpër shoqërinë.
I shkruar 250 vjet më parë, një nga librat më të debatuar në të gjitha kohërat, i kthyer në bestseller së fundmi për shkak të ngjarjeve në revistën satirike “Charlie Hebdo”, eseja e mrekullueshme e Volterit mund të lexohet tashmë edhe në shqip nga botimet “Saras”. Një libër mbi marrëdhënien mes shoqërisë dhe besimit…
“Toleranca nuk ka shkaktuar një luftë civile, intoleranca e ka mbuluar tokën në masakra”.
Botuesit nxituan të ribotonin “Traktatin e Tolerancës” së Volterit, shkruar më 1763-shin, i cili nisi të shiste kopje në javën pas vdekjeve të 12 njerëzve në sulmin e zyrave të revistës satirike “Charlie Hebdo”. I shkruar pas ekzekutimit për vrasje të tregtarit protestant Zhan Kalas, i trajtuar nga Volteri si një viktimë, i dënuar gabimisht nga persekucioni katolik, traktati gjithashtu ka qenë ndër më të shiturit edhe në “Amazon”, në kategorinë e religjionit dhe filozofisë.
250 vjet pas fushatës së Volterit që rezultoi me shpalljen të pafajshëm pas vdekjes së Kalasit, emri dhe imazhi i ndryshueshëm i autorit ishte i vështirë të shmangej në vazhdën e vrasjeve të “Charlie Hebdo”. Ishte pikërisht në bulevardin parisian “Volter” që masa të panumërta njerëzit marshuan dhe një portret i Volterit u shfaq në Pallatin e Versajës në homazh të viktimave të xhihadistëve. Një poster që tregonte bustin e Volterit me një flamur të shkruar ‘Je suis Charlie’, ilustroi artikuj dhe u shfaq në mediat sociale.
Eseja e Volterit mbi marrëdhënien mes shoqërisë dhe besimit tashmë mund të lexohet edhe në shqip nga Shtëpia botuese “Saras”, e cila e ka botuar së fundmi.
Një thirrje kundër fanatizmit fetar, dhe një ese e mrekullueshme filozofike mbi raportin që shoqëria duhet të mbajë me besimin. Kështu e quan Alda Bardhyli, nga Shtëpia Botuese “Saras”, njëkohësisht dhe redaktorja e këtij libri në shqip, botimin e “Traktatit të Tolerancës” së Volterit nga ky ent botues. Nën përkthimin e Fari Laçkës, libri gati 250-vjeçar duket se i flet ende aktualitetit. “Zgjedhja e Shtëpisë botuese ‘Saras’ për të sjellë në shqip këtë libër, ishte jo vetëm për të shtuar një tjetër titull në kolanën e librave të botuar të Volterit, por dhe për të përçuar mesazhin universal që mbart kjo vepër, domosdoshmërinë e ruajtjes së tolerancës fetare, virtyt që shqiptarët e kanë”, – thotë Bardhyli. Sipas saj, Volteri e shkruan këtë libër duke u nisur nga një histori e vërtetë, e ndodhur në Toluzë shekuj më parë, por që nëse e zhvesh nga konteksti i kohës, u ngjason debateve që ngrihen sot në emër të fesë. “Vlera e këtij botimi, dhe e gjithë gjykimit që jep Volteri është të parit të besimit si një dritë, e cila e përçon dhe e përsos njerëzimin dhe jo e censuron atë. Ky është një libër për lirinë njerëzore, duke u nisur nga liria e brendshme që janë raportet që secili prej nesh ka me besimin. Keqinterpretimi i fesë është një rrezik që Volteri e ka parashikuar shekuj më parë, dhe se çdo fanatizëm fetar do ta ndrydhë dhe do ta bëjë më të ashpër shoqërinë”, – thotë Bardhyli. Sipas saj, Volteri ishte i bindur se ndasitë fetare janë shkaku i luftërave të ndryshme në botë. Në libër ai është shpesh kritik ndaj fesë, pikërisht në momentet kur ajo del nga terreni i saj.
Vepra është një tekst i rëndësishëm dhe karakteristik i “Përndritjes” dhe sjell bashkë tri aspekte të Volterit: shkrimtarin, veprimtarin dhe filozofin. I lindur nga fushata e Volterit për të nxjerrë të pafajshëm Zhan Kalasin, kjo vepër sjell një polemikë brilante shoqëruar nga deizmi dhe humanizmi i tij dhe nga vlerat dhe idealet e Përndritjes. Çështjet që ngrihen me pyetjet mbi tolerancën dhe dinjitetin njerëzor janë ende shumë të rëndësishme edhe për kohët tona.
Traktati i Volterit mbi Tolerancën është një rrëfim brilant i dënimit me vdekje të protestantit francez Zhan Kalas, i cili akuzohej për vrasjen e të birit që ishte konvertuar në katolik roman.
Volteri detajon rastin; mungesa e avokatit, rrota e mundimit, djegia në turrën e druve dhe mbytja. Kalas e vuajti këtë dhe vazhdoi të qëndronte në versionin e pafajësisë. Përmes përpjekjes së Volterit, Kalasi u rehabilitua më 1766-n duke marrë pafajësinë pas vdekjes.
Të shpërndara në tekst janë vëzhgimet historike të Volterit mbi tolerancën në Perandorinë Romake, lufta 30-vjeçare, masakra e ditës së Shën Bartolomeut, ku shumë u vranë për shkak të fanatizmit fetar. I kronikuar gjithashtu është edhe rasti i një fisniku të ri, i akuzuar se nuk hoqi kapelën ndërsa kalonte procesioni fetar. Më pas u akuzua se kishte dëmtuar një kryq që ishte vendosur mbi urë. Ky i ri dhe miku i tij u dënuan për blasfemi e herezi dhe u dënuan me rrotën e mundimit, iu këput gjuha me pinca dhe u dogjën në turrën e druve. Rrëfimi i Volterit është sa ndriçues, aq edhe i frikshëm.
Volteri ka qenë avokati më elokuent dhe i palodhur i lëvizjeve antidogmatike të njohura si “Përndritje”. Ai argumentonte të favor të “deizmit”, një zëvendësues i vagullt për fenë tradicionale që bënte me dije një krijues dhe një lloj drejtësie hyjnore, por refuzonte pjesën më të madhe të kredove themelore të Krishterimit. Në vend të kësaj ai predikoi se të gjithë janë të detyruar të tolerojnë njëri-tjetrin. Ai i sheh besimet fetare si të dobishme, por jo domosdoshmërisht të vërteta. Duhet përmendur që ateizmi në kohën e Volterit ishte i paligjshëm, dhe ai është burgosur shpesh dhe më në fund u dënua me ekzil për shkak të sfidimit që i bëri fesë tradicionale.
Pjesë nga libri
KAPITULLI V
Mbi pranimin e tolerancës
Guxoj të hamendësoj se, qoftë një ministër i arsimuar dhe shpirtmadh, qoftë një prift njerëzor dhe i urtë, apo një princ që e di se interesi i tij qëndron te numri i madh i shtetasve, ndërsa lavdia te lumturia e tyre, mund ta marrin mundimin t’i hedhin një sy këtij shkrimi plot mangësi e të meta. Pse jo, le të hedhë secili dritën e vet dhe të thotë me vete: Ç’të keqe ka nëse shoh edhe të tjera duar punëtore që e bëjnë tokën të begatohet e stoliset, të ardhurat të shtohen, shteti të lulëzojë më shumë?
Sot Gjermania do të ishte shkretëtirë e mbuluar nga eshtrat e katolikëve, protestantëve, të të reformuarve dhe anabaptistëve të therur me njëri-tjetrin, sikur më në fund paqja e Vestfalisë të mos kishte sjellë lirinë e ndërgjegjes.
Ne kemi hebrenj në Bordo, në Mec, në Alzasë. Kemi luterianë, molinistë dhe janseistë: nuk mund t’i tolerojmë e t’i mbajmë kalvinistët pak a shumë në të njëjtat kushte siç mbahen katolikët në Londër? Sa më shumë shtohen sektet, aq më pak të rrezikshëm bëhen. Larmia i dobëson. Të gjitha u binden ligjeve të drejta që ndalojnë tubimet e potershme, fyerjet e kryengritjet dhe rregullave që zbatohen gjithnjë në bashkësi.
E dimë se shumë kryetarë familjesh kanë vënë pasuri të madhe në tokë të huaj dhe janë të gatshëm të kthehen në atdhe. Ata kërkojnë vetëm mbrojtje nga ligji, vlefshmëri të martesave, sigurimin e jetës së fëmijëve, të drejtën e trashëgimisë nga etërit dhe të drejtën e votës; jo tempuj, poste në bashki, apo ndere. Këto gjëra katolikët nuk i kanë as në Londër, as në shumë vende të tjera. Nuk bëhet fjalë për t’i dhënë privilegje të shumta, apo vende të sigurta pune një grupimi, por për të lënë një popull të jetojë në paqë, për të zbutur dekretet ndoshta të domosdoshme dikur, por jo sot. Nuk na takon neve t’i tregojmë pushtetit se ç’duhet të bëjë. I kërkojmë vetëm të kujdesen për fatkeqët.
Ah! Sa mënyra ka për t’i bërë të dobishëm, për të mos i lejuar të jenë të rrezikshëm! Përkujdesja e duhur e ministrisë dhe këshillit, me mbështetjen e forcës, do t’i gjejë fare lehtë këto mënyra që sot shumë kombe të tjera po i përdorin më së miri në dobi të tyre.
Fanatikë ka ende, si mes kalvinistëve, ashtu edhe mes katolikëve. Llumi i besimtarëve fanatikë të Shën Medardit nuk e ndot këtë vend; kurse ai i profetëve kalvinistë është zhdukur krejt. Mënyra më e mirë për të pakësuar numrin e fanatikëve, nëse mbeten të tillë, është që kjo sëmundje e mendjes të kurohet nga arsyeja e shëndoshë, e cila i ndriçon njerëzit ngadalë, por në mënyrë të pagabueshme.
Arsyeja është e butë, njerëzore; frymëzon shpirtmadhësi; nuk e lë mosmarrëveshjen të zërë rrënjë dhe forcon virtytin. Më shumë i bën njerëzit t’u binden ligjeve butësia e saj, sesa ashpërsia e forcës. Po qesharaken që rrethon sot fanatizmin? Nuk do ta marrim vallë parasysh? Ajo është një pengesë e fuqishme kundër zdërhalljeve të të gjithë fanatikëve. Le ta zemë pra, sikur e shkuara nuk ka ekzistuar kurrë ndonjëherë. Duhet të nisemi gjithnjë nga e tashmja, nga pika ku kanë mbërritur kombet.
Dikur mendohej se duhej të nxirrnim patjetër ligje kundër atyre, doktrina e të cilëve binte ndesh me kategoritë e Aristotelit, tmerrin nga boshllëku, me thelbin dhe universalen e sendeve. Në Europë kemi më shumë se njëqind vëllime jurisprudence mbi magjinë dhe mbi mënyrën si të dallojmë magjistarët e rremë nga të vërtetët. Mallkimi i karkalecave dhe kandrrave të dëmshme ka qenë i përhapur gjerësisht dhe mbetet ende në shumë rituale. Ky zakon nuk është më. Tani nuk trazon njeri as Aristotelin, as magjistarët apo karkalecat. Shembujt me kësi marrëzirash të papërfytyrueshme, por dikur të rëndësishme, janë të panumërta. Herë-herë nxjerrin kokën të tjera, por pasi lulëzojnë pak, nuk i përfill më njeri. Ç’do të ndodhte vallë sikur dikush ta quante veten karpokratian, eutikian, nestorian, monotelit, monofizist apo maneist ? Do të shkriheshim së qeshuri ashtu siç do të bënim me një njeri të veshur si të lashtët.
Kombi sapo kishte filluar të hapte sytë kur jezuitët Lë Telje dhe Dusë trilluan dhe dërguan në Romë letrën Unigenitus. Kujtuan se jetonin ende në kohët e errëta të paditurisë, kur pohime nga më boshet njerëzit i hanin si sapunin për djathë. Madje guxuan të dënonin edhe këtë pohim që përbën një të vërtetë universale, në çdo vend e kohë: “Frika nga shkishërimi i padrejtë nuk duhet të na pengojë të kryejmë detyrën që na takon”.