Në një kasolle të varfër bri kallamishteve, pranë stacionit të trenit në Shkodër, Atë Donat Kurti kaloi pjesën më të madhe të jetës së tij. Kur zhurma e trenit ndihej nga larg, ai merrte në prehër ditarin dhe ulej të shkruante. I dashuruar pas librave, Atë Donati mundohej t’i bënte shkronjat si të një makine shkrimi, dhe në fletët e bardha të mos linte gjurmë gabimesh. “Ajo që asht karakteristikë asht se me sa qartsi e ka shkru. Ky ditar asht një tipik që mund të studiohet. Shihet se si ka shkru pa gabime. Në 100 faqe nuk gjen asnji gabim. Do t’thot se edhe n’ato kushte At Donat Kurti i ka dominu emocionet”, thotë Atë Vitor Demaj, teksa mban në duar dorëshkrimin e pacenuar nga vitet. Në Bibliotekën “Gjergj Fishta”, shumë pranë Kishës së Françeskanëve në Shkodër, ky dorëshkrim është një tjetër thesar i mbetur në arkivat e françeskanëve. “Rruga e plepave”, lexohet në faqen e parë, teksa sheh shkrimin e rrumbullakosur dhe aq të qartë.
Një ditar është gjithnjë intim dhe Atë Vitorio me mënyrën sesi e mban në duar, duket se do të mbrojë privatësinë. Por Atë Donat Kurti, nuk ka lënë vetëm rrëfime zemre. Në këtë ditar të shkruar në formën e një tregimi të gjatë, ai ka shkruar historinë e vuajtjeve gjatë regjimit komunist, kujtimet e një kohe të artë para vitit 1945, studimet në Romë, bisedat me Idromenon. Janë rreth 34 dorëshkrime që ai mori me vete në çantën prej lecke, ditën kur doli nga burgu. Të shkruara me kujdesin e një mjeshtri, ato libra ishin gjitha jeta e tij.
“Gjëja më e bukur që më ka mbetur në mendje nga koha e fëmijërisë, ishte festa e 28 Nëntorit, kur dera e shtëpisë atërore dhe të tjerat përreth zbukuroheshin me shermashek e lule shimshiri, ndërsa banorët e lagjes, duke mbajtur në ballë flamurin kombëtar, dilnin me kandila të ndezur e brohorisnin për Festën e Pavarësisë”, shkruante ai në një nga shënimet e tij. Lidhja me shkrimin ka qenë një pasion i hershëm për Atë Donatin. Kur ishte student në Romë, ai përpiqej ta mbante e ushqente këtë ndjesi përmes letrave që i niste drejt Shkodrës. Ditari që Françeskanët do ta botojnë së shpejti pas transkriptimit nuk është i vetmi i lënë në dorëshkrim prej Atë Donatit. Në vitin 2005, u botua një tjetër dorëshkrim i tij “Zakone e Doke shqiptare në vjetin 2010”. Dorëshkrimi i mbledhun në disa fletore të ngjitura bashkë u përfundua nga ai së shkruari në vitin 1967. “Mjerisht, në përpilimin e kësaj pune, unë s’kam pasë mundsí me shfrytzue as rivistën ‘Hylli i Dritës’, as rivistat a librat, qi flasin mbí zakone e mbí jetë të popullit shqyptár. Unë kam rëndue shka kam pasë rasë me mbledhë personalisht, tuj jetue, e mâ teper tuj ndêjë me malsorë. Si hulumtues e hetues, shpesh i mërzitshëm jam kujdesë me i çue çashtjet deri në fund, pá lânë gjâ mangut, e me i paraqitë me besnikí ashtû si i kam ndie, tuj bâ deri dikû edhe krahasime ndërmjet krahinave të ndryshme” , shkruante Atë Donati në parathënien e kësaj vepre. Udhëtimet në Veriun e Shqipërisë, ishin për Atë Donatin një kohë të cilën donte ta kthente shpesh. Gjithë këtë eksperiencë më pas, në vitet e internimit, ai përpiqej ta hidhte në letër për të nxjerrë vlerat e zakoneve tona. Studimi ishte një fushë ku Atë Donati ka një kontribut të jashtëzakonshëm.
Profesor Eqrem Çabej do të shkruante gjatë për vlerat e studimeve të tij. Dhe atëherë kur gjithçka iu ndalua, ai në atë kasolle të vogël përpiqej t’i jepte jetë kujtesës duke shkruar në fletoret e pafundme që la pas. Historia e Atë Donat Kurtit, është historia e trishtë e klerit katolik në Shqipëri. Ishte 25 vjeç kur veshi rrobën e priftit françeskan. Ishte viti 1927 kur ai kthehet nga studimet në Romë, sërish në Shkodër, ku emërohet mësues në gjimnazin “Illyricum” të fretërve. Dy vjet më vonë ai do të ishte nëndrejtor në këtë shkollë, ku drejtor ishte filozofi Atë Anton Harapi. Bisedat me Harapin do të kishin ndikim te mësuesi i ri që kërkonte të thellohej në rrugën e dijes. Në vitin 1946, Atë Donat Kurti ishte drejtor i gjimnazit të fretërve “Illyricum” të Shkodrës.
Ai kishte një kulturë të gjerë. Zotëronte mirë greqishten e vjetër, latinishten, gjermanishten e anglishten. Në burg mësoi edhe rusishten. Për nevojat e shkollës përktheu ose punoi mjaft libra me vlerë, si: “Gramatika latine”, pjesa I, Morfologji (nga Dr. A. Shcheindler, 1933); “Sintaksi i gjuhës latine”, I, 1939, (po nga dr. A. Shcheindler); “Vepra kulturore e elementit katolik në Shqipëri”, botim i së përkohshmes “Hylli i Dritës“, duke filluar nga nr. 3, 1933 etj., si dhe mjaft studime për probleme folklorike, gjuhësore, historike, fetare etj. Kur nisi lufta ndaj fesë, Atë Donati ishte ndër të parët që u arrestua më 1946. “Prej jush unë nuk pres kurrnji të mirë, edhe pse deri më sot nuk i kam bâ kurrkuj keq. Mue nuk më bân përshtypj as vdekja as burgu, por më vjen keq se më mbeti puna pergjysë. Të gjithë jetën teme, të gjithë talentin tem e kam shkrî vetëm për me i sherbye popullit shqiptar, pa marrë parasyshë sakrificat e privacjonet”, do të shprehej Atë Donati para trupit gjykues në pritje të pretencës. Akuza ndaj Atë Donatit ishte për konspiracion ndaj pushtetit komunist. “Arma ime asht penda me të cilën kam mbledhë e botue kangët ma të bukura të trimnisë së popullit: Visaret e Kombit. Kam mbledhë e botue dy vllime me Prralla Kombëtare. Ato nuk janë thjeshtë prralla, por aty paraqitet tanë urtia, filozofia e zgjuetsia e popullit tonë që t’u mësojë fëmijëve ma lehtë ushtrimin e virtyteve dhe luftimin e veseve. Po të më jepni vdekjen, të gjitha punët mbeten përgjysë, ndërsa po të më dënoni me burg, un u kërkoj të lejoni vazhdimin e punës sime të deritanishme vetëm për të mirën e popullit shqiptar!”, do të shprehej Atë Donati, sipas kujtimeve të Atë Zef Pllumit. E vetmja dëshirë e tij ishte të vazhdonte punën në kërkim të mbledhjes së përrallave dhe pasionit për shkrimin. Kurti u dënua me vdekje, pastaj me burgim të përjetshëm.
Kur po e nisnin për në vendet e shfarosjes, e pa e ëma e tij e sëmurë, e cila, ashtu e djegur nga malli, u lëshua për t’ia puthur ato duar të prangosura. Por xhelati nuk do ta linte nënën t’ia puthte duart, dhe Atë Donati nuk do ta harronte asnjëherë atë moment. Pas atij çasti, për 15 vjet të tjera, nuk do ta shihte më nënën e tij… Njohu me radhë burgjet e kampet famëzeza të Bedenit, Maliqit, Orman-Pojanit, duke punuar gjer në brez në baltat vdekjeprurëse. U bë tërë plagë, aq sa, kur shkonte motra fisnike Luçije Toska (Kurti) për ta parë, ai, edhe me ato pak minuta takimi, mezi qëndronte në këmbë. I bëri lutje Mehmet Shehut për ta larguar nga ato vende ferri. Dhe lutja iu mor parasysh, duke e dërguar si për më mirë në burgun e Burrelit… aty ku dhe kaloi pjesën më të madhe të dënimit. Atë Donati vuajti shumë, ngase mbi të rëndonte një faj “i madh”. Akuza ishte sa tragjike, aq edhe qesharake: kishte futur armët në kishë! Ai edhe pse ishte në burg vazhdoi punën shkencore, nga e cila e ndau vetëm vdekja.
Atje ai njihej me të burgosur të krahinave të ndryshme të Shqipërisë, dhe mblidhte fraza gjuhësore që përdornin ndër ato krahina. I shkruante ndër fletore dhe pregatiste “Fjalorin Frazeologjik të Gjuhës Shqipe”. Ky fjalor kishte 45,000 fraza. Është i shkruar në dy kopje me dorë, një për Universitetin, dhe një do ta merrte me vete kur të lirohej. Kjo punë nuk ishte ilegale mbasi dihej edhe nga komanda e burgut të Burrelit. Ditën që është liruar, komandanti i burgut ia ka mbajtë në zyrën e tij edhe kopjen që kishte të veten Atë Donati, duke i thënë: “Meqë janë shumë fletore dhe nuk i lexojmë dot tani, këto do t’i merrni pasi të kontrollohën nga ana e jonë.
Do të ua dërgojmë në Degën e Punëve të Mbrendshme të Shkodrës, nuk ua humbim, por, është një formalitet që do të bëhet, mbasi kështu kemi urdhër nga lart”. Zgjeroi vëllimin e tretë të “Përrallave popullore”, përfundoi veprën “Thaça ose mënyra të thanunit në gjuhën shqipe”, ku janë përfshirë rreth 12,000 njësi frazeologjike dhe proverba nga e folmja e Shkodrës, shkroi pjesë “Nga kanuni i Skënderbeut”, vëllimet me tregime “Mësimet e nanës”, “Në rrugën e plepave”, “Kah gurrat e jetës”, përmbledhjen me poezi “Lule më lule” etj. Janë rreth 34 vepra të mëdha e të vogla që la në dorëshkrim, sot pronë e provincës françeskane. Ky dijetar i shquar i ngrysi ditët e fundit të jetës së tij në një vetmi të plotë dhe në një varfëri të frikshme. Një ish–student i tij tregon: “E pashë profesorin tim të nderuar në radhën e bukës. Po numëronte ngadalë, si nën zë, sa për të blerë një gjysmë buke të zezë. Shitësja i foli si me përbuzje: Ti, plako, shpejto. Nuk ta kemi ngenë të të presim gjer sa t’i numërosh lekët. Atë Donati uli kokën dhe doli i menduar. E ku ta dinte ajo shitëse injorante se ai plak i munduar dhe i varfër ishte një nga dijetarët më të mëdhenj të këtij kombi”.